Tanrı (Tengri) Sözünün Kökeni, Tien Şan Tengri İlişkisi

Tanrı (Tengri) Sözünün Kökeni, Tien Şan Tengri İlişkisi

PROF. DR. OSMAN FİKRİ SERTKAYA

Konu: Tanrı (Tengri) Sözünün Kökeni, Tien Şan Tengri İlişkisi
 

  • 1. Furkan Can Zavalsız 1 Mart 00:38 itibarı ile “T’ien (Göğün tanrısı):” başlıklı bir yazı ile buna bağlı ikinci bir yazı yayımladı. Facebook bir bilgi alış veriş meydanıdır. Ben de bu yetenekli Türkologa 1 Mart 12:18 itibarı ile “Furkan Bey! İki yazı yazdınız Bunlarla ilgili görüşlerimi bildiriyorum” diyerek bir cevap yazısı yazdım. Furkan Bey nazik ve kibar bir kişidir. Bana “Hocam çok teşekkür ederim. İzin verirseniz yazınızı sayfamda ilgili yere koymak isterim” dedi. Ben de “Tabii ki alabilirsin. İzin gerekmez” dedim. Sonra Sayın Meryem Sultan ile değerli meslekdaşım Prof. Dr. Harun Güngör’e de görüşlerimi arzettim.
  • 2. Sonra Sayın Mustafa Erdem “Çincede天Tian kelimesi hem ‘gökyüzü’ hem de ‘Tanrı anlamındadır. Bk. Eberhard, “Dictionary of Chinese Symbols” diyerek diyerek bana hocamız Aykut Kazancıgil ile Ayşe Bereket tarafından “Çin Simgeleri Sözlüğü. Çin Hayatı ve Düşüncesinde Gizli Simgeler” (İstanbul, 2000, s. 75-76) başlığı ile Türkçeye kazandırılan kitabı tavsiye etti. Ben de “Lutfen tereciye tere satmaya niyetlenmeyelim. Bunlar bilinmeyen şeyler mi?” cevabını verdim. Sayın Erdem de bana cevap olarak “Hocam, yorumlara bakınca, pek fazla tereci yok gibi geldi bana” cevabını verdi.
  • Bu arada evden dışarı çıkmıştım. Dönünce konunun Fahrettin Bey ile Harun Bey arasında tartışıldığını gördüm. Ben yeni bir yazı ile bilgimi takipçilerim ile paylaşmayı arzu ettim. Böylece biraz da Çince kelime etimolojisine girelim istedim.
  • 3. 1977-1978 eğitim ve öğretim yılında Ruhr Üniversitesi’nde ihtisas yapıyordum. Mehmed Kaplan hocamın tavsiyesine uyarak bizde olmayan filolojilere, Japonca ile Çince’ye, dinleyici öğrenci olarak kaydoldum. Çince hocamız Mandarin sisteminin radikallerini öğretiyordu. Üç darbe ile yazılan ilk kök kelime (Radikal) 37 numaralı Radikal idi. (Formülü 37+0) olarak öğretildi.

Kelimenin imlâsı sözlükte TAY telâffuzu ise DA idi. Anlamı ise “büyük” idi. Eski Türkçedeki “bedük, ulug, iri” kelimeleri bu radikal ile yazılıyordu.

Yazılışı 大
İmlâsı (Telaffuzu) TAY (DA)
Formülü 37+0
Eski Türkçedeki karşılığı ve anlamı Bedük, ulug, iri
“Büyük, ulu, iri”

4. 37 numaralı radikalin gövdesine bir ilaveyle yeni bir kelime yapılıyordu. Hocamız bizlere kelimenin formülünü 37+1 olarak öğretti. Sözlükte bu yeni kelimeyi 37 numaralı radikale bir ilave ile yapılanlar arasında bulacaktık. Kelimenin imlâsı sözlükte T’AY telâffuzu ise DAY idi. İlave “daha” anlamına geliyordu. Yani “büyük” kelimesinin anlamını “daha büyük, daha iri” gibi değiştiriyordu.

Yazılışı 太
İmlâsı (Telaffuzu) T’AY (DAY)
Formülü 37+1
Eski Türkçedeki karşılığı ve anlamı Bedük-rek, ulug-rak, iri-rek
“Daha büyük”

5. 37 numaralı radikalin gövdesine bir ilaveyle yeni bir kelime yapılıyordu demiştim. İlave “büyük” kelimesinin üzerine daha uzun bir çizgi olarak geldiğinde “en” anlamını veriyordu. Böylece “büyük” kelimesi “en büyük” anlamını alıyordu. Bu kelimenin formülü de 37+1 olarak öğretti. Sözlükte bu kelimeyi 37 numaralı radikale bir ilave ile yapılanlar arasında bulacaktık. Kelimenin okunuşu ise T’İEN ~ T‘İEN idi. İlk anlamı “Semâ, Kök > Gök, Gök yüzü”, ikinci anlamı “Tanrı” idi

Yazılışı 天
İmlâsı (Telaffuzu) T’İEN, T‘İEN
Formülü 37+1

Tengri sözcüğünün eski Türkçedeki karşılığı ve anlamı

  • Kök > “Gök”
  •  “En büyük” tengri

Bu üç Radikalin etimolojik açıklamasını yapan ana dili Çince olan hocam idi. Ben ondan 40 yıl önce öğrendiklerimi sizler ile paylaştım.

6. Bu yüzden天TİEN “Radikal’in anlamı “en büyük” olduğu için “Tanrı” anlamında kullanılmıştır dedim. Bütün dillerde ve dinlerde “en büyük” olan kişi “Tanrı” değil midir? Bu yüzden kelime Çincede de Türkçede de İngilizcedeki “God” anlamına gelmiştir. Eski Türkler TİEN kelimesinin ikinci anlamını “tengri” kelimesi ile karşılamışlardır. Kısacası Göktürkçe’de de, Uygurca’da da kelimenin iki anlamı olmuştur. “Sema, Gök” ve “Tanrı”.

7. 天 TİEN “gök” kelimesine 子 TZU “oğul, oğulu” kelimesini getirdiğimizde TİEN TZU ibaresi Göktürkçede Runik harflerle Tensi ve Tinsi şeklinde yazılmıştır. İbarenin anlamı “Göğün oğlu”dur. “Tanrının oğlu” değil. Tonyukuk yazıtında geçen “tensi oglı tensi oglı yatıgma dag” ibaresini Göğün oğlu (baba) nun oğlu olan Göğün oğlu (oğul. Şehzade) nun yattığı dağ” yani şehzadenin türbesinin bulunduğu dağ olarak anlamak gerekiyor.

8. 天 TİEN “gök” kelimesine 山 ŞAN “dağ” kelimesi geldiğinde TİEN ŞAN ibaresi teşekkül eder. Emin Oktay’ın İlk Okul dördüncü sınıfta okuduğumuz tarih kitabındaki TİEN ŞAN’ın Türkçesinin “TANRI DAĞLARI” olarak da ifade edildiğini sonraları öğrenecektik. Daha sonraları da “Gökyüzü Dağları” mı “Tanrı Dağları” mı diye anlam araştırması yapacaktık.

9. Ben Çincede Mandarin sistemini kullandım. Sir Gerard Clauson’un “An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century” (Oxford, 1972) adlı etimoloji sözlüğünde Çince kelimeler Mandarın sistemi ile verilmişti. Sir Gerard Clauson kendi sözlüğünde Herbert Allen Giles’in “A Chinese-English Dictionary’ (Shanghai, 1892) adlı sözlüğünü kullanmıştı. (bk. Giles 天T‘İEN (11.208). “The sky, heaven; God”).

Ben ek olarak Robert Hamilton Mathews’in “Mathews’ Chinese-English Dictionary” (Cambridge, 1931) adlı sözlüğünü de kullandım. (bk. Mathews’ 天T’İEN (6301) “The sky; God”). Görüldüğü üzere her iki sözlükte de kelime T’İEN şeklinde okunmuştur T’İAN değil. İlk anlam da daima “Semâ, Gök, Gökyüzü” olarak verilmiştir. Genç meslekdaşlarım ile öğrencilerim Kıt’a Çininde kullanılan Pin-yin sistemine geçtiler ama ben muhafazakârım hâlâ Mandarın sistemini kullanıyorum.

10. Son olarak bir husus üzerinde daha durmak istiyorum. Görüşlerimizi birbirimize nezaket kurallarını aşmadan ifade edersek, daha şık bir davranış olur diye düşünüyorum.

1. Yazıyı okumak için tıklayınız.
2. Yazıyı okumak için tıklayınız.

Prof. Dr. Firidun Ağasıoğlu Celilov'un yanıtını okumak için tıklayınız. 

Yorumlar (0)