Codex Cumanicus / Yrd. Doç. Dr. Jale Demirci

Türk dili ve kültür tarihi bakımından son derece önemli eserlerden birisi olan Codex Cumanicus, IX-XIV. yüzyıllar arasında Orta Asya'nın batısından başlayan, kuzeyde Orta İdil bölgesine, güneyde Kırım'a, batıda Tuna kıyılarına kadar uzanan ve Deşti Kıpçak (Kıpçak Bozkırı) denilen geniş coğrafyada yaşamış olan Kıpçak (Kuman)1 Türklerinden günümüze gelebilmiş tek eserdir.

Codex Cumanicus'un bilinen tek yazma nüshası Venedik'te Saint Marcus Kütüphanesi'ndedir. Bu kütüphane 830 yılında Evangelist (İncil yazan) Marcus'un iskeleti üzerine yapılmıştır. Eser, Floransalı şair Petrarca tarafından Antonius Von Finale'den alınmış ve 1362'de diğer kitaplarıyla birlikte Venedik Cumhuriyeti'ne hediye edilmiştir. Bundan dolayı Codex de Petrarque adıyla da anılmaktadır.2

Anonim bir eser olan Codex Cumanicus'un kim için, hangi sebeple toplandığı, Kıpçak Türkçesi ile yazılmış olan eserin neden iki dilde karşılığı bulunduğu ve nerede meydana getirildiği henüz kesin olarak belli değildir.3 Bununla birlikte araştırmacıların çoğu, eserin içeriğinden hareketle, bir taraftan yabancılara Kıpçak Türkçesini öğretmek, diğer yandan da Kıpçaklar arasında Hıristiyanlığı yaymak amacıyla pratik bir eser olarak hazırlandığı görüşündedirler.4

Codex Cumanicus, İtalyan bölümü ve Alman bölümü olmak üzere, sonradan bir cilt haline getirilmiş iki ayrı defterden oluşmaktadır. İtalyan bölümü İtalyan koloniciler tarafından kolonilerinin yerleştiği Karadeniz'in kuzeyinde Solhat şehrinde kaleme alınmıştır. Alman bölümü ise Aşağı Volga bölgesinde faaliyet gösteren Alman Fransiskan mezhebi mensupları tarafından yazılmıştır.5

Codex Cumanicus'un İtalyan bölümündeki bir kayıtta 11 Temmuz 1303 tarihi yer almaktadır. Bu tarihin eserin asıl nüshasına mı yoksa istinsah nüshasına mı ait olduğu konusu kesin olarak aydınlatılmış değildir. Eser, 13031362 yılları arasında yazılmış olmalıdır.6

İtalyanlar ve Almanlar tarafından kaleme alınmış olan Codex Cumanicus 82 yapraktan oluşmaktadır. Eserin ilk 55 yaprağın yazısı ile diğer yapraklarının yazısı birbirinden farklıdır. Eserin İtalyan bölümü, sıralı düzgün bir yazı ile yazıldığı halde, Alman bölümü birkaç toplayıcının kaleminden çıkmıştır. Aslında bütün bir defter halinde olmayan eser, farklı yaprakların bir araya getirilip dikilmesi ile bugünkü şeklini almıştır.7

İtalyan Bölümü

İtalyan bölümü, 55 yapraktan ibaret olup Latince, Farsça ve Kıpçak Türkçesi üzerine biri alfabetik sıraya göre diğeri konularına göre düzenlenmiş iki sözlükten oluşmaktadır. İlk sözlük kısmında maddi ve manevî hayat ile ilgili genel kelimeler, fiiller, isimler, zamirler ve zarflara yer verilmiştir. Bu kelimeler üç paralel sütun halinde düzenlenmiştir. Bu kısımdaki kelimeler genellikle Kıpçak Türkçesinin gramer özelliklerini yansıtmak amacıyla bir araya getirilmiştir. Bu kısımda aşağı yukarı 1560 kelime yer almaktadır. Kelimeler, Latince göz önünde tutularak düzenlenmiştir. İçerik olarak bu kısım şu şekildedir:

1. Latince "audio" fiilinin çekimi.

2. Alfabetik olarak düzenlenmiş fiiller, anlamca birbirine yakın isimler ve Latince tabirler fihristi.

3. Zarfların alfabetik sırası.

4. Zamirlerin ve isimlerin çekim örnekleri.

İtalyan bölümünün ikinci kısmı, konularına göre düzenlenmiş daha çok toplumsal, tarihî ve ekonomik hayatın aydınlatılmasına yönelik kelimeleri içerisine almaktadır. İkinci sözlük malzemesi şu konulardan oluşmaktadır:

1. Bu grupta din ile ilgili kelimeler yer almaktadır: Tanrı, Meryem Hatun, Meryem Ana, melaike, yardım, cennet, cehennem, bayram, peygamber, sadaka vb.

2. Bir diğer grup, varlık aleminin oluşturan anasırı erbaa "dört unsur" olarak bilinen hava, su, yer, ateş ile ilgili kelimelerin yer aldığı gruptur.

3. Vücutta farz olunan dört unsur olan kan, balgam, safra, melankoli ile ilgili kelimeler ayrı bir grupta yer almaktadır.

4. Zaman ifade eden kavramlar bir başka grupta toplanmıştır: ay, gün, yıl, gece, öbür gün, karanlık, bulut, yağmurlu hava, rüzgar vb.

5. Beş duyu ile ilgili kelimeler: görmek, işitmek, tatmak, koku almak, hissetmek vb.

6. Zıt anlamlı kelimeler bir grupta toplanmıştır: düzeğri, çıplakelbiseli, tatlıacı vb.

7. Bu gruptaki kelimeler: zayıf, kötü, güzel, uzun vb.

8. İnsanların iyi ve kötü taraflarını anlatan kelimeler de ayrı bir grupta ele alınmıştır: iyi, asil, güçlü, miskin, dilsiz.

9. Yakınlık, akrabalık derecesini ifade eden kelimeler de eserde yer almıştır.

10. İnsanların iç ve dış uzuvlarını tarif eden kelimelerin yer aldığı grup, seksen beş kelimeyi içine almaktadır ve oldukça geniş hazırlanmıştır.

11. Çeşitli konularla ilgili kelimeler de eserde bir araya toplanmıştır. Burada gözle görülebilen ve kullanılan eşya adları alınmıştır: bağ, bostan, tarla, şarap, mum, saray, ev, orman, dünya, deniz vb.

12. Eserin söz varlığı açısından en zengin ve en önemli kısmı Kıpçak sahasının ekonomik ve ticarî hayatı ile ilgili kelimelerinin toplandığı gruplardır. Değişik grup başlıkları altında yer alan kelimelerden bazıları: bazargan "tüccar", satuk "ticaret", alıçı "alıcı", behet "kaparo", çerçi "küçük satıcı", akça "para", Rusi ketan "Rusya keteni", Alamani ketanı "Alman keteni", Bergamaske ketanı "Bergama keteni", last "ham ipek", kendir "kendir", yun "yün", katifa "kadife" vb. Ayrıca kokulu yağlar, ilaç yapımında kullanılan bitkiler, baharat, şeker, tatlılar, yağlar, bal, fil dişi ile ilgili adlar, kumaşla ilgili olması bakımından renk adları, deri, balık, kuş tüyü gibi eşyalara verilen adlar da bu gruba giren kelimelerdendir.

13. Eserde değerli taş adları da yer almaktadır: lâl, y#Wut, inçü "inci", karabar, piroza "firuze", yalmas "elmas", zumrut "zümrüt" vb.

14. Bazı madenî eşyalarla bunları işlemeye yarayan aletlerle ilgili kelimeler de eserde ayrı bir grupta toplanmıştır. Bunlar altın, gümüş, demir, bakır gibi madenlerdir.

15. Önemli ticarî mallardan birisi de kürklerdir. Kürkçülük ve terzilik ile ilgili alet ve eşya adları da eserde yer almaktadır: Woyan "tavşan kürkü", tülkü "tilki kürkü", teyin "sincap kürkü", kiş "samur kürkü" vb. Kürkçülüğe ait aletler ise iğne, sap, makas vb. eşyalardır.

16. Eserde kul ve kullukçı kelimeleri bulunmakla birlikte o devirde oldukça önemli olan köle ticareti konusunda fazla bilgi verilmemiştir.

17. Ev yapısına ve iç döşemesine ait malzeme adları Kıpçakların o devirdeki hayat tarzları, sosyal ve kültürel yapıları hakkında fikir vermektedir. Bu kelimelerden bazıları: izba "ev, oda", bohorik "ocak", dıvar "duvar", juzaW "kilit", açWus "anahtar", olturğuç "sandalye", tüb "temel", agınguç "merdiven", kum "kum", kireç "kireç" vb. Marangozlukla ilgili kelimeler: burav "burgu", bıçkı, pargal "pergel", uşku "törpü" vb. Yatak odası döşemesi ile ilgili olanlar: döşek, yastık, çarşaf, kilim, hasır vb.

18. El sanatları ve esnaf teşkilatı ile ilgili oldukça zengin bir malzeme eserde bulunmaktadır: otaçı "doktor", culahaW "dokumacı", naWşlagan "ressam", şiraçı "şarapçı", Wasap "kasap", bıçaWçı "bıçakçı", baWçaçı "bahçıvan", etmekçi "fırıncı", eyerçi "eğerci", yaWçı "yaycı", ohçı "okçu", yügençi "yularcı", çıgrıWçı "çıkrıkçı", yalçı "ücretli amele", hökümçi "dava vekili", sıWrıW "postacı, kuriye" vb. Ayrıca savaşla, askerlikle, nalbantlıkla ilgili pek çok kelime de eserde yer almaktadır.

19. Eserde eğitim öğretim ile ilgili olarak da okul müdürü, okul, öğrenci, sanat, iş, güç, işlemek gibi kavramlar da bulunmaktadır.

20. Devlet idaresi ve teşkilatı ile ilgili bazı unvan ve rütbeler de ayrı bir bölümde toplanmıştır: Wan, han "imparator, padişah, han", Wan Watunu "imparatoriçe", sultan "sultan", sultan Watunı "sultan hatunu", beg "şehzade, prens", bey "bey, âmir", çeri başı "ordu kumandanı", elçi "elçi", yarguçı "hakim", bugavul "mübaşir", alpavut "nefer, asker", atlu kişi "süvari", Woga "bey", taç "taç", orda "ordu 10. karargahı, belediye", epçi "kadın", evdeki epçi "hizmetçi kadın", evdeki kız "hizmetçi kız", Waravaş, kün "cariye", tolmaç "tercüman" vb.

21. Eserin son konuları ise, yine sözlük düzeninde oluşturulmuş birbiri ile çok fazla ilgili olmayan ancak Türkçe öğrenmek isteyenlere gerekli olacak malzemeyi içine almaktadır. Ayrıca yiyecekler ve hayvanlarla ilgili bazı kelimeler de son kısımlarda yer almaktadır.8

Codex'in İtalyan bölümünün ikinci kısmında farklı konulara ait aşağı yukarı 1120 kelime çok düzenli olmayan biçimde bir araya toplanmıştır. Bu kelimeler dönemin sosyal hayatı ve kültür seviyesi hakkında fikir vermektedir.

Alman Bölümü

Kıpçak TürkçesiAlmanca, Kıpçak TürkçesiLatince sözlüğün ve cümlelerin düzensiz bir biçimde yer aldığı bu bölümde, Hıristiyanlığa ait dualar, Orta Çağ'ın seyrek ilahileri ve 47 Kıpçak bilmecesi yer almaktadır. 27 yaprak olan Alman bölümünde ayrıca Kıpçak Türkçesinin şekil bilgisi özellikleri üzerinde de durulmuştur. İçine aldığı malzeme bakımından Alman bölümü, İtalyan bölümünden daha değerlidir. Bu bölümde Farsçaya yer verilmemiştir. Metinler Latin, Gotik bazen de Yunan harfleri ile tespit edilmiştir.

Alman bölümünün en dikkat çeken yönlerinden birisi bilmecelerdir. Bunlar üzerinde pek çok araştırma yapılmıştır.9 Aşağıda Codex Cumanicus'ta yer alan bilmecelerden birkaç örnek verilmiştir:10

Tap tap tamızık
Tamadırgan tamızık
Kölegesi bar
Köyedırgan tamızık
Ol Köbelek

"Bul bul! Bulmaca.
Damlayan damlacıktır.
Gölgesi vardır.
Yanacak bir çıradır.

O kelebek"
Biti biti bitidim
Beş agaçga bitidim
Könesuwum yuwurdum
Kök yibekim çırmadım
Ol kınadır

"Yaz yaz!
Ben yazdım.
Beş ağaca ben yazdım
Civa ile yoğurdum
Gök ipekle sardım
0 kınadır"

İtip itip ırgamas İçindeki çaykalmas  uru

"İtip itip kımıldamaz İçindeki çalkanmaz O kuyu"

Alman bölümü çoğunlukla Hıristiyanlığa ait ilahileri ve vaaz metinlerini içine almaktadır. Örneğin;

Ave porta paradisi
"Cennetin kapısına selam"

ave tengrining sen övi
yazuklınıng sıgınçı
ol kuttulur sanga kertlep
kim sıgınır yek tuşmandan

"Selam sana, sen Tanrının evi, günahkârın sığınacağı yersin.
Sana samimi olarak iman eden düşmandan kurtulur."

ave Hristusnıng anası agrıkımıznıng timarı agrıkımıznı ongaltgıl kaygımıznı sen targatgıl

"Selam İsa'nın anası, ağrımızın tedavisi, hastalığımızı iyileştir, kaygımızı sen dağıt." ave kimning sözlemeki erür kümüşning avazı yetti otda çınıgıpturgan matellerni barça açgan

"Selam, konuşması gümüşün sesi gibi olan, yedi ateşte denenen, bütün bilmeceleri açan, çözen."

ave saa kimning tili
mengü sözden bilik aldı
ança çaklı kim firişteler
saa yetmeyin tanglarlar

"Selam sana dili ebedi sözden bilgi alan, o kadar ünlü melekler sana ulaşamayarak şaşarlar." ave sende kim yaşındı baldan tatlı tengri sözi anı bizge sen tatırgıl yüz yarıkında yaşırgıl

"Selam, baldan daha tatlı olan Tanrı'nın sözü sende gizlendi. Onu bize sen tattır. Yüz aklığında gizle."

ave saa tengri kimni otdan keçirip sınadı sızgan kümüşley balkıdıng

"Selam sana, Tanrı'nın ateşten geçirerek denediği, İsa'yı doğurduğunda erimiş gümüş gibi ışıldadın."

Codex Cumanicus'un

Dil Özellikleri

Codex Cumanicus, Türk dili tarihi açısından son derece önemli bir eserdir. Tarihî Kıpçak Türkçesine ait metinlerin çoğunlukla Arap alfabesi ile yazılmış olması Lâtin alfabesi ile yazılmış olan eserin önemini daha da artırmaktadır. Codex Cumanicus'un ünlülerin gösterilebildiği bir alfabe ile yazılmış olmasının, bol ünlülü bir dil olan Türkçenin o dönemdeki imlâ özelliklerinin tespitinde çok büyük rolü olmuştur.

Eserde İtalyanlar da Almanlar da kendi telaffuz sistemlerine göre bir çevriyazı sistemi denemişlerdir. Eserin her iki bölümü arasında ve bölümler de kendi içlerinde tutarlı bir imlâya sahip değildirler. Misyonerlerin Türkçenin bazı seslerini çok iyi tanımıyor olmaları da bunda etkili olmuştur.11

Codex'in dilinde Türkçenin 9 ünlüsü bulunmaktadır. Kapalı e'nin varlığı ikili yazılışlardan anlaşılmaktadır: eşit~işit "işitmek", ber~bir "vermek", bey~biy "bey" vb.

Tali uzunluklar, çift ünlüler ve diftongların yanında aslî uzunluklar da bulunmaktadır.

Büyük ünlü uyumunun, diğer Türk lehçelerindeki genel duruma uygun olarak Codex Cuminicus'ta da bulunması beklenir. Ancak bazı metinlerde büyük ünlü uyumu çok kurallı değildir. Bu durum, müstensihlerin Türk fonetiğini bilmemeleri veya Türkçenin seslerini kendi alfabeleriyle verememeleri ile açıklanmaktadır. Örn. uçmak "cennet"~üçmak.

Eserde özellikle İtalyan bölümünde küçük ünlü uyumu kuralına çok fazla uyulmamaktadır. Alman bölümü ise uyum konusunda İtalyan bölümüne göre daha iyi durumdadır. Örn. İtalyan bölümünde: at+lu, arık+suz, açılup, boldın, uluk+luk vb. Alman bölümünde: körün, buluş, çöküp vb.

Bütün Türk dillerinde olduğu gibi kelime yapım ekleri, isimden isim, isimden fiil, fiilden isim, fiilden fiil yapan ekler olmak üzere dört grupta toplanmıştır.

Codex Cumanicus'ta görülen diğer ses olaylarından başlıcaları şunlardır:

1. /d/>/y/ değişmesi: adır"ayırmak" > ayır, edgü "iyi" > eygi, Wadgu "kaygı" > kaygı, küdegü "güvey" > küyöv, tıd "engel olmak" > tıy, yıdı "kokmak" > yıyı vb.

2. /g/ düşmesi: adıg "ayı" > ayu, arıg "arı, temiz" > arı, bodag "boya" > boya, tatıglıg "tatlı" > tatlı, çerig "asker, ordu" > çeri, ölüg "ölü" > ölü, tirig "diri" > tiri vb.

3. /ıg/>/ov, uv, u/ değişmesi: açıg "acı, ıstırap" > açuv, arıg "temiz" > arov, aruv, satıg "satış" > satov, tatıg "tad" >tatov vb /ig/>/öv, üv, ü/ değişmesi: bitig "yazı" > bitü, tirig "hayat" >tiröv vb.

4. /agu/>/av, ov, uv/ değişmesi: burav "burgu", üçöv "üçlük, her üçü" buzagu "buzağı" > buzav, buzov, yapıg "örtü" > yabov, küdegü "güvey" > küyöv vb.

5. /k/>/h/ değişmesi: ıduk eb > yih öv "kilise", yakşı~yahşı, ak~ah, ogşa~ohşa "benzemek" vb.

6. İlgi durumu nın/nin,nıg/nig, belirtme durumunı/ni, ayrılma durumu dan/den ekleri ile kurulur.12

Codex Cumanicus, verilen bilgilerden de anlaşılacağı üzere Kıpçak (Kuman) Türkçesinin bu sahaya ve döneme ait tek eseridir. Eserde yer alan malzeme ve dönemin dil özellikleri ünlülerin de gösterilebildiği bir alfabe ile verilmiştir. Bu dil tarihi açısından son derece önemlidir. Eserde ticaretle ve insanların yaşayışları ile ilgili kelimelerin yer alması kültür tarihi açısından önem taşımaktadır. Hıristiyanlık ile ilgili Orta Çağ'a ait ilahilerin ve vaaz metinlerinin eserde yer alması ise din tarihi açısından önemlidir.

Bütün bu özellikler ve diğerleri eserin değerini artırmakta ve ona anıt niteliği kazandırmaktadır. Öneminden dolayı eser üzerinde özellikle batılı araştırmacılar tarafından pek çok araştırma yapımıştır.13 İlk defa eserden bazı parçaları yayımlayan M. J. Klaproth' tur.14 İkinci olarak Kont Geza Kuun eserin tamamını Lâtince çeviri ve açıklamalarla Budapeşte'de yayımlamıştır.15 Eser üzerinde Radloff, W. Bang, T. Kowalski gibi Türkologların pek çok çalışmaları vardır. Danimarkalı araştırmacı K. Gr0nbech eseri bir cilt tıpkı basım bir cilt de sözlük olmak üzere yararlanılabilecek bir şekilde yayımlamıştır.16

1 Bu Türk kavmi veya kavimler birliği Müslüman müelliflerce "Kıpçak", Avrupalılarca "Kuman" adı ile anılmaktadır.
2 Ahmet Caferoğlu, Türk Dili Tarihi II, İstanbul 1984, s. 161.
3 Çağatay, Saadet, "Codex Cumanicus", Türk Lehçeleri Örnekleri, VIII. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Kadar Yazı Dili, Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1977, s. 111.
4 W. Bang, Beitrâge zur Kritik des Codex Cumanicus, Bull. Acad. Belgique 1911, s. 1340.
5 Ahmet Caferoğlu, a.g.e., s. 179.
6 A. von Gabain, "Codex Cumanicus'un Dili", Tarihi Türk Şiveleri, Ankara 1988, s. 67.
7 Ahmet Caferoğlu, a.g.e., s. 177.
8 Bu bilmeceler ilk defa eseri yayınlayan G. Kuun tarafından çevriyazıları ve Lâtince çevirileri ile yayınlanmıştır. Radloff ve Nemeth'in de aynı konu ile ilgili çalışmaları vardır. W. Bang'ın "Über die Râtsel de s Codex Cumanicus, Sitzungsb. Der K. Preuss. Akad. Der Wissenchaften, XXI, 1921'de bilmeceler üzerine önemli bir araştırması vardır. A. İnan, "Codex Cumanicus bilmecelerine dair", Kopuz, 1939, No: 3 ve 4; A. Tietze, The Coman Riddles and Turkic Folklore, California 1966 ve Drimba, Syntaxe Comane, Leiden 1973, s. 201219; M. K. Özergin, "KumanKıpçak Bilmeceleri Üzerindeki Araştırmalar", Türk Folklor Araştırmaları, Ocak 1974, sayı: 294, s. 68626865.
9 Abdülkadir İnan, "Codex Cumanicus Bilmecelerine Dair", Makaleler ve İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987 (2. baskı), s. 353358.
10 A. von Gabain, a.g.m., s. 74.
11 Talat Tekin, Mehmet Ölmez, Türk Dilleri Giriş, İstanbul 1999, s. 4243.
12 Konu ile ilgili ayrıntılı bibliyografya için bkz.: Çağatay, Saadet, Türk Lehçeleri Örnekleri, s. 131135; Caferoğlu, Ahmet, a.g.e. 161186.
13 J. Klaproth, Vocabulaire Latin, Persan et Coman de la bibliotheque de Fran. Petrarca; Memories relatifs a l'Asie, C. III s. 113256, Paris 1828.
14 Geza Kuun, Codex Cumanicus Bibliothecaa ad Templum divi Marci Venetiarum, Budapest 1880.
16 Gronbech, Kaare, Codex Cumanicus, cod. Marc. Lat. DXLIX; Faksimile, Kopenhagen 1936; aln. müel. Komanisches Wörterbuch. Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen 1942.

Arat, Reşid Rahmeti, "Kıpçak" maddesi, İslâm Ansiklopedisi, C. VI, İstanbul 1955.

Baldauf, İngeborg, ve Semih Tezcan, "Zu einem Râtsel des Codex Cumanicus", Rocznik Orientalistyczny, 69, 1994, s. 3751.

Bang, W., Beitrâge zur Kritik des Codex Cumanicus, Mit Anhângen: 1. Notizen zur Geschichte des Codex Cumanicus. 2. Über den komanische Namen der Maiotis, Bulletin de l'Academie Royale de Belgique, 1911, s. 1340.

, "Komanische Texte. 1. Die komanische Übersetzung des Hymnus: Jesus, nostra redemptio. 2. Die komanische Übersetzung des Hymnus: Verbum caro factum est", Bulletin de l'Academie Royale de Belgique, 1911, s. 459473.

, "Über die Râtsel des Codex Cumanicus", Sitzungsb. Der K. Preuss. Akad. Der Wissenchaften, XXI, 1921.

Caferoğlu, Ahmet, Türk Dili Tarihi II, İstanbul 1984 (3. baskı), s. 161186.

Çağatay, Saadet, "Codex Cumanicus Sözlüğü", Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1978, s. 143.

, "Codex Cumanicus", Türk Lehçeleri Örnekleri, VIII. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Kadar, (3. baskı) 1977, s. 111135 (I. baskı 1950).

Drımba, Vladimir, "Miscellanea Cumanica", IIV, Revue Roumaine de Linguistique, 15, 1970, s.

455459; 579584; 16, 1971, s. 275286; 17, 1972, s. 321.

, Syntaxe Comane, BucureştiLeiden 1973.

Gabain, A. von, "Codex Cumanicus'un Dili", Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden 1959. (Türkçe çevirisi: Mehmet Akalın, Tarihi Türk Şiveleri, (2. baskı) Ankara 1988, s. 67109).

Gronbech, Kaare, Codex Cumanicus, cod. Marc. Lat. DXLIX; Faksimile, Kopenhagen 1936.

, Komanisches Wörterbuch. Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen 1942.

İnan, Abdülkadir, "Codex Cumanicus Bilmecelerine Dair", Makaleler ve İncelemeler Birinci Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987 (2. baskı), s. 353358.

Klaproth, J., Vocabulaire Latin, Persan et Coman de la bibliotheque de Fran. Petrarca; Memories relatifs a l'Asie, C. III S. 113256, Paris 1828.

Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1980 (2. baskı), s. 300302.

Kurat, Akdes Nimet, IV.XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972.

Kuun, Geza, Codex Cumanicus bibliothecaa ad templum divi Marci Venetiarum, Budapest 1880.

Ligeti, Louis, "Prolegomena to the Codex Cumanicus", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. XXXV (1981), ss. 154.

Markwart, J., "Über das Volkstum der Komanen", Osttürkische Dialektstudien, Abhandlungen der königlichen Gesellschaft der Wissenschaften, Neue Folge 13, Göttingen 1914, s. 25238.

Tekin, Talat, Ölmez, Mehmet, Türk Dilleri Giriş, İstanbul 1999.

Tietze, A., The Coman Riddles and Turkic Folklore, California 1966.