Çuvaşça Atasözleri
Doç. Dr. Haluk BerkmenDünkü yazımda İskitlerin kültüründen ve sanatından söz ettim. Fakat İskit denen Saka Türklerinin dili hakkında hiç bilgimiz yok. Günümüzde Rusya federasyonu içinde içişlerinde bağımsız Çuvaşistan cumhuriyeti bulunmaktadır. Coğrafi bölge olarak Volga (Etil) deresinin batı yakasında ve Karadeniz’in kuzey bölgelerinde halen konuşulan Çuvaşça, M.Ö. 1,000 yıllarında konuşulan Türkçeyi yansıtır. Bu bakımdan kadim Saka Türkçesi ile Çuvaşça arasında yakın bir ilişkinin bulunması gerekir. Günümüzden 3,000 yıl önce konuşulan Türkçeyi tanımak ve anlamak bakımından Çuvaşça önemli bir kaynaktır. Herhangi bir dilin özünü görmek istersek, atasözlerini incelemekte yarar vardır. Zira atasözleri çok eski dönemlerden bu yana değişmeden aktarılmış özdeyişlerdir. Emine Ceylan’ın “Çuvaş Atasözleri ve Deyimleri” başlıklı kitabından birkaç atasözünü açıklayayım (Kaynak: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 10, Simurg Yayınları, Ankara 1996). Tırnak içinde Çuvaşça atasözünü ve altında, parantez içinde Türkçesini aktarıyorum.
“Amişne pıh ta hırne ıl”
(Anasına bak da kızını al)
Altay Türkçesinde “ama” /anne/ demektir. Amişne sözü de ‘Annesine’ demek oluyor. İkinci sözcükte b’den p’ye ve k’dan h’ya dönüşüm olduğunu görüyoruz. Keza, Anadolu Türkçesindeki kız’ sözünün Çuvaşçada ‘hır’ oluşu Çuvaşçanın R-Türkçesi olduğunu gösteriyor.
“Atıl hirne şitmesir, atta hıvsa şiklesmar”
(Etil kıyısına gitmeden çizme çıkarılmaz)
Bugün dahi söylediğimiz “Dereyi görmeden paçaları sıvama” Atasözü Çuvaşçada aynen var. Bizim Etil deresi olarak bildiğimiz Volga’nın asıl adı Atıl deresidir. Bu dere Çuvaşların öz yurdunda bulunuyor. “Etil” sözünün Türkçe anlamı yokken, “Atıl” sözü anlamlı olup dere adına uymaktadır. Zira ‘Atıl’ adı ile derenin atıldığı, ileri doğru hızla yol aldığı belirtilmiş oluyor. Hun kralı Atilla’nın adı ‘Atılan’ demek olup, Hunların ve dolayısıyla Macarların Çuvaş Türk’ü olduklarına işaret ediyor. Z ile R farkını Türkçemizdeki “-maz” takısının Çuvaşça “-mar” olmasından bir kere daha görüyoruz.
“Vatti şuk, latti şuk”
(Yaşlı yok, düzen yok)
Bu atasözü, kadim Türk kültüründe yaşlılara ne derece önem verildiğini gösteriyor. Toplumda düzen olacaksa, yaşlıların bilge nasihatlerini dinlemenin gerekli olduğu hatırlatılıyor.
“Varana kaysan varanalat”
(Sona kalırsan yaralanırsın)
‘Varana kaysan’ sözleri birlikte incelenmeleri gereken iki sözcüktür; zira ‘varana kaysan’ /varmaya (geri) kalırsan/ veya “varamazsan” demek oluyor. Anadolu Türkçesine “Sona kalan dona kalır” atasözü halen kullanılıyor. Çuvaşçada “dona kalmak” tabiri yerine “yaralanmak” kullanılmış. Türkçemizde kullanılan “Birlikten kuvvet doğar” ve “Sürüden ayrılanı kurt kapar” atasözleri de aynı anlamı aktarırlar.
Bu atasözlerinden, Çuvaşçanın kadim Altay Türkçesinden kaynaklandığını anlıyoruz. İskit (Saka) dili ile Macarcanın ve eski Bulgarcanın Çuvaşça ile yakın akraba oldukları görüşündeyim. Alttaki tabloda bazı Türkçe sözlerin Çuvaşça karşılıklarını görüyoruz.
