Dilin İşlevleri, Dilin İşlevleri nelerdir?
Dilin İşlevleri, Dilin İşlevleri nelerdir?
Öncelikle dilin işlevleri nasıl belirlenir sorusuna cevap aramalıyız. İnsanın dili kullanma amacı dilin işlevini belirler. Hedef kitle, burada en önemli unsur olarak karşımıza çıkar. Bir şiirde, bir romanda kullanılan dil ile bilimsel araştırmada kullanılan dil aynı olamaz. Şiir ve romanın dilinde sanatlı, süslü, yoğun anlatım ön plana çıkarken bilimsel anlatımın esas alındığı metinlerde sade ve düz anlatım ön plana çıkar. Dilin başlıca işlevleri şunlardır:
- Göndergesel İşlev
- Heyecana Bağlı İşlev
- Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi
- Kanalı Kontrol İşlevi
- Dil Ötesi (Üst Dil) İşlevi
- Şiirsel (Sanatsal) İşlev
GÖNDERGESEL İŞLEV
- Dilin bilgi verme işlevidir.
- Bir iletide dilin göndergeyi olduğu gibi ifade etmesi için düzenlenmesidir.
- Göndergesel işlevde nesnellik ön plandadır. Göndergesel işlev, gözlemlenebilir, doğruluğu ve yanlışlığı kanıtlanabilen bilgiler içerir.
- Deneysel bilgide dil genellikle göndergesel işlevdedir.
- Öznellik ve duygusallık göndergesel işlevde görülmez.
- Dil, daha çok süsten uzak, mecazsız ve dolambaçsızdır.
- Cümleler, genellikle kısa, net ve anlaşılırdır.
- Öğretici metinler, ansiklopediler, kullanma kılavuzları göndergesel işlev örneklerini oluşturur.
Göndergesel İşlev Örnekleri
Hava, çeşitli gazlardan meydana gelmiş bir karışımdır.
Abanın kadri yağmurda bilinir: Bir şeyin değeri, ancak ona ihtiyaç duyulduğunda anlaşılır.
İstanbul 1453 yılında fethedilmiştir.
Türkiye, yedi coğrafi bölgeye ayrılır.
Tiyatro, görsel sanatlara ait bir türdür.
Türkiye'nin başkenti Ankara'dır.
Tarih, geçmiş zamanlarda yaşayan insan topluluklarının her türlü faaliyetlerini yer ve zaman bildirerek, sebep-sonuç ilişkisi içinde anlatan bilim dalıdır.
HEYECANA BAĞLI İŞLEV
- İletinin içeriğine karşı göndericinin duygu ve heyecanını yansıtır.
- Heyecana bağlı işlevde yorum ve lirizm ön plana çıkar.
- Korku, heyecan, üzüntü, şaşma, seslenme vb. duygular ağırlıktadır.
- Öznellik esastır.
- Özel mektuplarda, bazı romanların giriş kısımlarında yer alan betimlemelerde, lirik şiirlerde dil, heyecana bağlı işlevde kullanılır.
- Ünlem cümlelerin hepsinde mutlaka bu işlevden bir kesit vardır.
Heyecana bağlı İşlev Örnekleri
Eyvah çantamı arabada unutmuşum!
Ne güzel günlerdi o günler vay be!
Ey Türk istikbalinin evlâdı!
Aaa, kaza yaptı!
Eyvah, ne yer kaldı ne yar!
(...)
Bütün sevgileri atıp içimden,
Varlığımı yalnız ona verdim ben,
Elverir ki bir gün bana derinden
Ta derinden bir gün bana "Gel" desin
(Ahmet Kutsi Tecer)
(...)
Açılan bir gülsün sen yaprak yaprak,
Ben aşkımla bahar getirdim sana;
Tozlu yollarından geçtiğim uzak
İklimden şarkılar getirdim sana.
(Ahmet Muhip Dıranas)
(...)
Yeni mektup aldım gül yüzlü yârdan
Gözletme yolları gel deyi yazmış
Sivralan Köyü’nden bizim diyârdan
Dağlar mor menevşe gül deyi yazmış
(Âşık Veysel)
Not: Bütün şiirlerde dil heyecana bağlı işlevde kullanılmayabilir.
ALICIYI HAREKETE GEÇİRME İŞLEVİ
Dilin bu işlevinde bütün amaç alıcıyı harekete geçirmektir. Hedef kitlede (alıcı) bir davranış değişikliği meydana getirmek amaçlanır. Siyasi partilerin mitingleri, reklam afişleri, broşürler ile "veda hutbesi" dilin alıcıyı harekete geçirme işlevine güzel birer örnektirler.
Örnek
Çocuklar, merasim başlamak üzere hemen aşağıya inin!
İnsanlar! Geliniz, toplanınız, dinleyiniz!
Bu kirler bir saat içinde temizlenmiş olacak.
Evimizi derhal terk et!
KANALI KONTROL İŞLEVİ
- Herhangi bir iletişim sırasında kanalın iletiyi iletmeye uygun olup olmadığını öğrenmek amacıyla dil, kanalı kontrol işlevi üstlenir.
- Kanalı kontrol işlevinde iletişimin kendisi asıl amaçtır.
- Bu işlev, gönderici ile alıcı arasında iletişimin yapılış şeklini sorgular.
- Kanalı kontrol işlevinde iletişim sağlanabiliyor mu, devam ediyor mu, kopuk mu? şeklinde sorulan soruların yanıtını bulmak önemlidir.
- Dilin kanalı kontrol işlevi daha çok soru cümlelerinde yer alır. Cevap, evet veya hayır şeklinde ortaya çıkar.
- Törenlerde, toplantılarda, cami vaazlarında, sınıf bağlamında öğrenci-öğretmen ilişkilerinde kanalı kontrol işlevine sıkça başvurulur.
Kanalı Kontrol İşlevi Örnekleri
Öğretmen, törendekilere: "Sesim geliyor mu?" (evet veya hayır)
Vaiz, cemaate: "Dışarda kalanlar sesimi duyabiliyor musunuz?" (evet veya hayır)
Öğretmen, öğrencilere: "Söylediğim konulara çalıştınız mı?" (evet veya hayır)
(Yukarıda sorulan sorulara bir cevap arandığından dil kanalı kontrol işlevinde kullanılmıştır. Birinci örnekte öğretmen sesinin törendekilere gidip gitmediğini öğrenmek, ikincisinde vaizin sesinin cami cemaatince duyulup duyulmadığını, üçüncüsünde ise öğretmen, öğrencilerin konulara çalışıp çalışmadığını öğrenmek istemektedir. Yani dil her üç cümlede de kanalı kontrol işlevinde kullanılmıştır.)
DİL ÖTESİ (ÜST DİL) İŞLEVİ
- Dil ile ilgili bilgilerin verildiği işlevdir. Bir nevi konu başlığının tersidir.
- Dilin yine dil ile açıklanmasıdır.
- Daha çok bilimsel metinlerde ve öğretme amaçlı konuşmalarda karşımıza çıkar.
Örnek
"Güzel insanlar elbette güzel düşünür." "güzel" sözcüğü önce sıfat sonra da zarf olarak kullanılmıştır.
Türkçede başlıca ekler, yapım ve çekim ekleridir.
Sözcükler, temelde isim ve fiil olmak üzere ikiye ayrılır.
Sözcüğün temel anlamından uzaklaşarak kazandığı yeni anlama yan anlam denir.
Bir bilim, sanat, meslek dalıyla ilgili özel kavramları karşılayan sözcüklere terim anlam denir.
Yüklemde bildirilen eylemi yapan varlığa özne denir.
ŞİİRSEL (SANATSAL) İŞLEV
Dilin edebi ve sanatsal özellikli metinlerinde kullanılan işlevidir. Burada ileti, kendi dışında herhangi bir şeyi yansıtmaz. Yani iletinin göndergesi bizzat kendisidir. Şair, kurmacaya ulaşmayı hedeflemektedir. Şair, iletisini seçtiğinde sözcüklerde seçiciliğe yönelir sonrasında da bir ahenge ulaşmaya çalışır. Edebi sanatlar, mecazlar, imgeler ve çağrışımlar şiirsel (sanatsal) işlevde önemli unsurlardır. Edebi metinlerde de dil şiirsel işlevde kullanılır.
Not: Herhangi bir metin veya konuşmada dil, tek bir işlevde kullanılabildiği gibi birden çok işlevde de kullanılabilir.
Şiirsel (Sanatsal) İşlev Örnekleri
Artık demir almak günü gelmişse zamandan
Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan
(…)
KIR UYKUSU
Ne hoştur kırlarda yazın uyumak!
Bulutlar ufukta beyaz bir yumak,
Ağaçlar bir derin hulyaya varmış,
Saçında yepyeni teller ağarmış.
Baş yorgun, yaslanır yeşil otlara,
Göz dalgın, uzanır ta bulutlara.
Öğleyin bu uyku bir aralıktır,
Saf hava bir kanat gibi ılıktır.
Zaman gönülde ne varsa diner,
Yüzlere tülümsü bir buğu iner.
Erirken sıcakta yaz kokuları,
Ne hoştur, ne hoştur kır uykuları!
(Ahmet Kutsi Tecer)
Not:Şiirsel (sanatsal) işlev bütün manzum parçalarda olmayabilir.
