Eylemlerinin zaman ve mekan içerisindeki varlık ve oluşları

Eylemlerinin zaman ve mekan içerisindeki varlık ve oluşları

Prof. Dr. Günay Karaağaç

Ana yardımcı eylem (substantive verb, predicative verb, verb of predication, link verb, copula, copulative verb, substantive verb): İnsanlığın çok eski devirlerinden beri varlıkların ve eylemlerinin zaman ve mekan içerisindeki varlık ve oluşları, üzerinde çok düşünülen konulardan biri ola gelmiştir. Felsefe bilgisinin önemli alanlarından birini oluşturan ‘varlık’ veya ‘varoluş’ üzerindeki tartışmalar halen devam etmektedir. Evrendeki bütün varlıklar ve hareketler, bu tartışmanın konusu olmuş, ancak varlığın, yani varlık ve eylemin niteliği üzerinde görüş birliğine ulaşılamamıştır: ‘Var oluş’, bir varlık mıdır, yoksa bir eylem midir? 

Felsefecilerin tartışmalarında konumuzla ilgili olan yön, dillerin varlık ve hareketi algılama ve yansıtma biçimidir. Buna göre de, pek çok dünya dilinde ‘varoluş’ bilgisine yakın olan eylemlerin, dilde ana yardımcı eylem olarak kullanıldığı görülür. 

‘Varoluş ve soru’, bir varlık kadar bir olay için de söz konusudur; bu yüzden, ister soru ister bildirme işlevli olsun, ana yardımcı eylem ve çekimleri önündeki her dil birimi aynı değerdedir. Elbette varlık bildirmeleri, ad cümlesi yüklemini; olay bildirmeleri, eylem birleşik çekimlerini verir.  

Dillerdeki ‘varoluş’ kavramına yakın olan ve bir ‘süreklilik’ taşıyan ‘olmak, var olmak, bulunmak’ anlamlı eylemler, ‘ana yardımcı eylem’ işlevi üstlenmişlerdir. Oluş bildiren ana yardımcı eylemin önündeki her şey; varlık da eylem de, söz ve söz öbeği de cümle de, aynı değerdedir; çünkü ‘var oluş’, varlık için de eylem veya olay için de söz konusudur.

Ana yardımcı eylemle elde edilen yapıların hepsi de, sonuçta bir bildirme ifade ederler. ‘Bildirme’ kavramı ise, bir varlık kadar bir olay için de geçerlidir; bu yüzden, ana yardımcı eylemin önünde yer alan her dil birimi aynı değerdedir. Bazı dillerde ‘ana yardımcı eylem’ olarak kullanılan eylemler, bu eylemlerin anlamları ve kullanılma biçimleri şöyledir: 

Moğolcada ‘a-, bay-, bol-’ eylemleri, ana yardımcı eylem göreviyle kullanılmaktadır: Bi bahş bayn. ‘Ben öğretmenim.’; Önöödör çag agaar ih huytey boyna ‘Bugün hava çok soğuktur.’; Bi incener bolno. ‘Ben mühendisim.’; Ene mori bol öçigdriyn miniy unadag bayna. ‘Bu at, dün benim bindiğimdir.’ 

Macarcada ‘vol- (vagy-)’ eylemi, ana yardımcı eylem olarak kullanılmaktadır: A városban voltam. ‘Şehirde idim.’; Hol voltál? ‘Nerede idin?’; Testvérem katona volt. ‘Kardeşim asker idi.’; Voltam vala. ‘Oluyor idim.’; Volt vala. ‘Olur idin.’; Lett volt. ‘Oldu idi.’; Lettem volna. ‘Olsaydım.’; Lettél volna ‘Olsaydın’. 

Fincede de ‘olla’ eylemi, ana yardımcı eylem olarak kullanılmaktadır: Minä olen opettaja. ‘Ben öğretmenim.’; Te olette oppilaita. ‘Siz öğrencisiniz.’; Jos (sinä) olisit opettaja… ‘Sen öğretmen olsaydın...’; Jos te olisitte ulkona… ‘Siz dışarıda olsaydınız.’; Ole kunnolla. ‘Sen uslu ol.’; Olkoot kunnolla. ‘Onlar uslu olsun.’

Hami-Sami dil ailesine mensup olan Arapçada ise, benzer işlevi yine ‘olmak’ anlamına gelen ‘kâne’ eylemi veya türevleri görmektedir: Küntü lâ-mevcûdun. ‘Yok idim.’; Künte lâ-mevcûdun. ‘Yok idin.’; Kâne lâ-mevcûdun. ‘Yok idi.’; Küntü uhaddisühü ‘ani’l mektebeti. ‘Ona kütüphaneden söz ediyordum.’; Kâne’r-raculü marîzan. ‘Adam hasta idi.’; Keenne’l-kitâbe üstazün. ‘Kitap hoca gibidir.’; Küntü fi’l bustâni zâhiren. ‘Bahçe, çiçek açmış haldeyken bahçedeydim.’; Mâ künnâ linüsâhibü’l-münafıkîne. ‘İki yüzlülerle arkadaşlık edecek değiliz.’

Fransızcanın ‘être’ ve ‘avoir’ eylemleri, İngilizcenin ‘to be’  eylemi, Farsçanın ‘est’ eylemi de yukarıda açıklanan dillerde olduğu gibi, sözlük ögesi olarak ‘olmak’ anlamında kullanılmakta, dil bilgisi ögesi olarak da ‘ana yardımcı eylem’ işlevi görmektedirler. 

Türkçe ile ilgili dil bilgisi çalışmalarında, ana yardımcı eylem, cevher eylemi, cevherî eylem, salt eylem, boş eylem, ana yardımcı eylem, ad eylemi, ekeylem, bildirme eki vb. gibi değişik terimlerle adlandırılmıştır. Ana yardımcı eylem olarak, Eski Türkçede ‘olmak ~ bolmak, ermek, turmak’ eylemleri kullanılmış, daha sonra da ‘ermek  ve turmak’ eylemleri, kullanım alanlarını genişleterek, Türkçenin ana yardımcı eylemlerini oluşturmuşlardır. Geçişsiz bir eylem olarak Türkçenin her yer ve zaman diliminde kullanılan ermek ve turmak eylem adları, ermek ‘ermek, olmak, olgunlaşmak > olmak, var olmak’ ve turmak ‘kalkmak, canlanmak, yaşamak, bulunmak > olmak, var olmak’ biçiminde anlam alanlarını genişletip dilbilgiselleşerek Türkçenin bildirme yapısını oluşturmuşlardır. 

Yorumlar (0)