HAREZM TÜRKÇESİ NEDİR, HAREZM TÜRKÇESİ ÖZELLİKLERİ

Konumuz: HAREZM TÜRKÇESİ NEDİR, HAREZM TÜRKÇESİ ÖZELLİKLERİ

• V.3.1. İsim
• V.3.1.1. İsimlerde çokluk bütün kelimelerde -1Ar ile yapılmıştır.
• V.3.1.2. İsim çekim ekleri

İlgi hali eki (Genetivus): +nIñ / +nUñ / +Im

Harezm dönemi eserlerinde ilgi hali eki, yuvarlak ünlüden ve dudak ünsüzünden sonra yuvarlak ünlülü şekli ile kelimeye ulanabilmektedir. Fakat bu kurallı değildir, ikili şekiller ağırlıktadır: aàunuñ NF 34-13, aùnıñ KE 140v6, fièlimnüñ HŞ 108, úızlarnıñ HŞ 644, úapuànuñ NF 104-10, kökniñ HŞ 1487, közniñ KE 95r17, úulnuñ KE 22r4 ~ úulniñ KE 83r3, úuşnuñ NF 43-1 ~ úuşnıñ KE 177r9, künnüñ KE 14r3 ~ künniñ KE 44v5, mülknüñ NF 50-3 ~ mülkniñ KE 139r19, nefsnüñ MM 4b9.

Birinci tekil şahıs zamirinin ilgi hali iki ayrı şekilde görülmektedir. İlki Eski Türkçedeki meniñ, diğeri ise menim’dir. KE’da meniñ şekli yaygın olarak kullanılmakta olup, menim 43 yerde geçmektedir. NF’da ise meniñ şekli sadece 6 yerde geçmekte diğerlerinde ise menim kullanılmaktadır. Yine HŞ’de de menim asıl şekil olmakla birlikte rneniñ e ait sadece 3 ömek bulunmaktadır. ME menim, MM’de meniñ şekli tek yerde geçmektedir. KE, bu Güney-batı Oğuz Türkçesi özelliğini yansıtması bakımından dönemin diğer eserlerinden ayrılmaktadır. Her ne kadar 43 yerde birinci şahıs iyelik ekli kelimelerin tesiri ile sonradan oluşan menim geçse de metin için birinci tekil şahıs zamirinin asıl ilgi hali eki almış şekli meniñ’dir.

Yine birinci çoğul şahsın ilgi hali eki +Iñ / +nIñ ve +Im olarak geçmektedir. bizim şekli NF’te 41 yerde geçerken biziñ 11 yerde bulunmaktadır. HŞ’de sadece 1 yerde bizim (2325), geri kalan yerlerde ise biziñ ve bizniñ şeklindedir. KE’da ise bizim şekli yer almamaktadır. NF’te menim’e. paralel olarak bizim şeklinin bulunması Oğuz Türkçesi özelliğini yansıtması bakımından dikkat çekicidir.

Yükleme hali eki (Accusativus): +nl / +n

Yükleme hali eki Türkçe ve yabancı kelimelerde +nl’dır. 3. şahıs iyelik eklerinden sonra ek +n olarak gelebilmektedir. Fakat bu da kurallı değildir, ikili şekillere rastlamak mümkündür: boynın (KE 50v9) ~ boynını (KE 62r9, HŞ 1798), elgin (KE 12v2) ~ elgini (KE 14r14, HŞ 920), feriştelerin (KE 1k5) ~ feriştelerini (KE 3v5), úılıçın (HŞ 295), köñlekin (KE 79v7) ~ köñlekini (KE 70v7), úulnı (NF 134-4), úulını (K.E 208v4, NF 3-4) ~ úulın (KE 66v20).

HŞ’de ise diğer eserlerden farklı olarak 10 yerde yükleme hali eki +ı / +i kullanılmıştır[1].

KE’da örneklerine sadece tarihî Kıpçak sözlüklerinde[2] rastladığımız 3. tekil şahsın yükleme hali çekimini onı 109r19 şeklinde bir örnekte görüyoruz.

Yönelme hali eki (Dativus): +KA / +GA / +A

Bu ekin kelimeye ulanışında kelime sonu ünsüzüne bağlı olarak ek başı ünsüzü ötümsüz ünsüzle gelebildiği gibi ikili durumlara da çok sık rastlanmaktadır: anamka (K.E 235r1) ~ anamàa (KE 51v3), atúa (HŞ 1801) ~ atàa (KE 118r1), atıñúa (NF 279-4), ayàa (KE 86r6) ~ ayúa (HŞ 2530), babamúa (NF 357-8), baúçaúa (NF 311-5), butúa (KE 231v13) ~ butàa (HŞ 61, KE 16v21), òatunúa (NF 151-13) ~ òatunàa (NF 48-8), úapuàúa (NF 85-2, KE 215vl) ~ úapuààa (KE 83 v4), tayaúàa (KE 151rl6), topraúúa(HŞ 934, KE 237rl9) ~ topraúàa(KE 39r2).

Eski Türkçede olduğu gibi 3. tekil ve çoğul şahıs iyelik eki ile ondan sonra gelen yönelme durumu eki arasında bulunan zamir n’si ek başı /g/ sesi ile birleşerek (n+g>) /ñ/ sesini oluşturmaktadır. Ancak bu ekler arasında zamir n’sinin kullanılması da düzenli olmadığından dönem metinlerinde birden farklı şekiller ortaya çıkmaktadır; anasıña (KE 38r13) ~ anasınàa (KE 128v13, NF 170-9) ~ anasıàa (KE 53r16) ~ anasıúa (KB 238r8) ~ anasıke (KE 38v19), úoynıña (HŞ 3782), úullarınàa (HŞ 858), oàlıúa (NF 153-5) ~ oàlıàa (NF 339-9) ~ oàlınàa (NF 14-14) ~ oàlıña (NF 221- 4), ornıña (KE 64vl5, NF 93-10) ~ ornıñàa (KE 17vl9) ~ ornıàa (KE 86v21), yanınúa (MR 7-7) ~ yanıúa (MR 7-8).

KE’da tek yerde 3. tekil şahıs zamirinin yönelme hali almış şekli oña olarak tespit edilmiştir. Bu da yine Kıpçak Türkçesi sözlüklerinde karşılaştığımız bir yapıdır.

Bu ekin ek başı ünsüzü /G/’nin düşerek +A şeklinde ulandığı ömekler de vardır. (bkz. /G/ Ünsüzü)

ol ve bu işaret zamirlerinin yönelme halinin tespit edilen ikinci şekli añar ve muñar’dır. Bu yapı, yön gösterme eki görevinde de kullanılmıştır. (Bunun için bkz. Yön gösterme hali eki.)

añar (KE 28r15: añar èaşıú boldı. ME 192-5: tegdi añar. MM 2b14: añar meñzegen yok úamuàdın arıà. NF 43-4: añar taş tegmedi. HŞ 24: añar hiç oòşamaz bu barça neñler.) KE’da 1, ME’de 3, MM’de 10, NF’te 75 yerde ol zamirinin yönelme hali eki almış şekli olarak kullanılmıştır.

muñar(NF 112-16: bu oàlan yaòşı oàlan bolàay, zìnhÀr muñar yaòşı terbiyet úılàıl. KE 6r11: şerìèatde muñar meñizlià bir meséele bar. MM 2a16: çehÀdet úulavuz saèÀdet refìú / muñar İslÀm iósÀn óaúìúat nişÀn. HŞ 4342: muñar oòşar tedi.) şekli örnek cümleleri verilen eserlerde sadece birer defa geçmektedir.

Bulunma - Ayrılma hali eki (Locativus - Ablatıvus): +DA

Genelde bu ek +dA şeklindedir. Fakat ötümsüz ünsüzlerden sonra ek +tA şeklinde de gelebilmektedir. Ancak bunun örnekleri d > t’nin ünsüz uyumundan kaynaklandığını söyleyecek derecede tutarlı değildir. Çünkü aynı ünsüzle sonlanan kelimelerden sonra bu ek iki şekilde de ulanmaktadır. Àòiretde (NF 63-2) ~ Àòirette (NF 16-4), keltürmişde (KE 199vl5) ~ keltürmişte (KE 239v17), müñüşde (W 12-1) ~ müñüşte (HV 191-3), Tevrìtde (KE 62r1) ~ Tevrìtte (KE 239v3), tüşde (KE 82r15), vaútda(KE 21r4) ~ vaútta(W 39-12).

Harezm Türkçesinin temel eserleri olan KE ve NF’de ekin kullanılışı ek ünsüzü bakımından yukarıdaki şekilde pek çok örnekte tutarsızlık gösterirken HŞ’de sadece 6 yerde ötümsüz ünsüzden sonra ek +tA olarak gelmiştir[3].

Bu ekin Eski Türkçede olduğu gibi ayrılma hali eki görevinde de kullanılışı bazı örneklerde devam etmektedir: feriştelerde biri (KE 20r4), kögsünde yumruúladı (KE 241r8), aàzında öper erdi (KE 247v20), oàlanlarında er oàlı (KE 35r1), úızlarda birin (HŞ 632), iêi atında soñ (HŞ 783).

Çıkma hali eki (Ablativus): +dIn / +tIn

Çıkma hali eki bütün kelimelerde +dın / +din’dir: açlıkdın (NF 19-12), atadın anadın (MM 16b13), atındın (HŞ 3749) ~ atıdın 1100), boênındın (KE 31v6) ~ boênıdın (KE 132r2), oàraúdın (KLE 82r3), taàındın (NF 38-11) ~ taàıdın (NF 38-11), neydin (MN 7)

+dIn aynlma hali eki Eski Türkçedeki şekli (+tIn) ile sayılı ömekte geçmektedir: noòÿdtın (NF 43-1), taştın (HŞ 4283, 4552, 4558, 4589; MN 7), topraútın (MN 6).

Ek, Güney-batı Türkçesindeki şekliyle de (+dAn) bu dönem eserlerinde nadiren de olsa yer almaktadır. KE’da 9 yerde üstün tenvini ile geçmektedir: óaúdan (61v9), óÀlden (16r1 1), közlerinden (183r13), tegmesden burun (70v9), tepesinden (69r4), tüşmezden aşnu (71r20), yerden (115r4), yapuràaúdan (12v 13), yaratmazdan aşnu (21 r 12).

NF’de tek örnekte: andan (370-2), HŞ ise metinde geçen örneklerden yedi tanesi +dAn şeklinde tespit edilmiştir: andan (1016, 1709, 1902), cÀnımdan (4693), bulutdan (4481), baàdan (337), yerden (300), közden (913).

Eşitlik hali eki (Equativus): +çA

èÀdetimizçe (NF 46-3), artınça (NF 33-5), añaça rızÀ berdi (KE 82vU), suwça (KE 129r15), çıçala barmaúça (KE 121v1), buyurmışça (MM 6b12), soñınça(MM 6a5), itçe (HŞ 2639), şìrìnçe(HŞ 3068).

Yön gösterme hali eki (Directivus)

a) +GArU / +KArU / +KArI: artúaru (KE81v13, HŞ 476) ~ artàaru (KE 227r2, ME 13-4) ~ artúarı (KE 177r12), içkerü (KE 11v7) ~ içkeri (KE 147v8), ilgerü (KE. 58v4, HŞ 1780; krş. ME ilerü 18-8) ~ ilgeri (KE 83v5), taşúaru l6v6, NF 167-11) ~ taşàaru (KE, 25v10), taşúarı (KE 109r19), yoúaru (

b)+rA asra (NF 204.10 MM 15a5, ME 186-5, HŞ 4665), içre (NF 360-9, KE 4v6, MM 4a8, HŞ 218), soñra (KE 54r3, NF 258-6, ME 73-2, KT 77b2, MM 8a3, HŞ 2388), taşra (NF 360-12, KE 156v11,HŞ 4286)

c)+rU: öñrü (MM 14a4)

d) +ñaru / +ñar: añaru ME’de sadece 2 yerde tespit edilmıştir: añaru berü yarıştılar anıñ birle 123-2, añaru berü eltti suwnı 228-4.

Añar yön göstemıe işlevinde ME ve HŞ’de 2 yerde tespit edilmiştir: úunuşdı anıñ. Tapa ewdi añar ME 174-2, oàúa kirdi añar ME 178-7; sürüp şebdiz añar yil teg yite kör HŞ 734, munı terk it bar kit añar oú HŞ 894,

Vasıta hali (Instrumentalis)

a) +n: aêaúın tur- (KE 37r6), arúan (MM 12b17), azın azın (HŞ 1295), cÀnsızın (HŞ 4310), eêgün (MM 7a6), àarìbluúın úaytàay (NF 7-3), kördi anı öz közin (KE 151vl3) ~ òıyÀnet közün baúàan (KE 249r10), küçün (HŞ 4710), tilin (MM 17b3), tün kündüzün (KE 2v6) - tünin kündüzin (KE 31r18), ol vaútın bilgey-müz (NF 34-15), yalàuzun (KE 36v11, MM 12a5, HŞ 3313), yanın yıúıldı (W 12-16).

b) +1A: biligle (MM 8a8), tañla (KE 91v20), tünle (KE 22r18, NF 49-17, MM 11a11).

c) birle, bile, birlen instrumental edatları da bu eklerin görevinde kullanılmışlardır: bile (KE 223r18, NF 72-9, ME 115-6, MM 1a15, HŞ 108, MN 67) ~ birle (KE 4r11, NF 2-8, ME 3-7, MM 2a7, HŞ 262, KT 185b8, MN 83) ~ birlen (KE 3v9).

V.3.1.3. İyelik Ekleri

Birinci tekil şahıs: +m / +Im / +Um

Ekin bağlayıcı ünlüsü ulandığı kelimenin son ünlüsüne göre dar veya yuvarlak ünlülü olmaktadır. Fakat nadiren de olsa aynı kelimeye ekin hem yuvarlak hem dar ünlülü şekilde ulandığı çekimler de vardır. İçerisinde yuvarlak ünlü bulunmadığı halde /b/, /p/, /m/, /v/ ... gibi ünsüzlerle sonlanan kelimelere birinci ve ikinci tekil ve çoğul iyelik ekleri yuvarlak ünlülü de gelebilmektedir: èammumnı (KE 21r9), andım (KE 49r21), aymaúım (MM 25b8), ewümde (NF 22-2) ~ ewimde (NF 401-17. KE 143r12) ~ ewümge (KE 64v12), iêim (KE 81r1), úapuàumda (KE 33v6) ~ úapuàımda (KE 33v4), keremimdin (KE 189r2), úızım (NF 121-3), körküm (KE 109r14), úulum (NP 60-1), mülküm (KE 133r15, NF 431-1) ~ mülkim (KE 153v4, NP 42-10), sözüm (MM 25b9).

İkinci tekil şahıs: +ñ / +Iñ / +Uñ

Aêaúıñ (MM 19a14), aúañàa (KE 45v 16), èÀlemiñ (HF 413-13), èammuñ (KE 191r8), anañúa (NF 221-14), ayañ (MM 7b1), balıñ HŞ 786), boêuñ (HŞ 1666), evüñ (HŞ 2951), ewüñde (NF 95-7) ~ ewiñde (W 224-3), úayàuñ (KE 155r19), keremüñ (NF 114-9) ~ keremiñ (KE 188v6), kitÀbıñ (KE 173r13) ~ kitÀbuñnı (KE 53r20, NF 150-13), közüñ (79v1), köñlüñni (NF 243-13) ~ köñliñni (NF 248-2), nasìbüñ (HŞ 1933), oàluñ (KE 52r1) ~ oàlıñàa (KE 133r8), tegürgeniñdin (KB 46r6), yüzüñ (MM 2b7).

Üçüncü tekil şahıs: +I / +U / +sI

Ünsüzle sonlanan kelimelerden sonra +I, ünlü ile sonlanan kelimeierden sonra +sI şeklinde gelen 3. tekil şahıs iyelik eki, aşağıdaki örneklerde sistemli olmamakla birlikte ulandığı kelimenin son hece ünlüsünün yuvarlak olmasından dolayı ilerleyici ünlü benzeşmesi ile yuvarlak ünlülü yani +U şeklinde gelebilmektedir.

KE: boynınàa 39r1 ~ boynıàa 82v12 ~ boynıña 28v13 ~ boynunàa 46r2 ~ boynuña 224v1, kögsinde 42rl2 ~ kögsünde 241r18, köñlini 181v21 ~ köñlni 187v20, köñlige 93v10 ~ köñlüge 40v8 ~ köñliñe 54v14 ~ köñlüñe 109v5, köñliñde 32vl4 ~ köñlünde 80r4 ~ kölide 87r7, ornınàa 15r1 ~ ornıàa 86v21 ~ ornunàa 35rl0, ornında 52v5 ~ ornıda 176vl7 ~ ornunda 45r5, özin 50v9 ~ özini 47v13 ~ özüni 62r20, özige 47v17 ~ öziñe 7v4 ~ özüñe 45rl0 ~ özine 108v14, soñınça 82v9 ~ soñunça 13r20 ~ sonıça 135r5, tüşinde 69r2 ~ tüşünde 99v17, yüzindin 62v6 ~ yüzündin 104v3, yüzinde 24v3 ~ yüzide 114v 14.

NF: köñlindin 397-9 ~ köñlidin 73-14 ~ köñlündin 394-5, soñında 202-6 ~ soñunda 83-12, úorúuàındın 234-5 ~ úorúuàudın 66-5, üvüş1üküni 3-11.

MM: yolında 24b8 ~ yolunda 24b2.

Yukarıdaki örneklerde de vurgulandığı üzere üçüncü şahıs iyelik ekinden sonra ulanan isim çekim eklerinde zamir n’sinin kullanımı tam bir tutarsızlık içindedir.

Birinci çoğul şahıs: +mIz / +ImIz / +UmIz /-UmUz

Ünsüzle sonlanan kelimelerden sonra araya bir bağlayıcı ünlü girmektedir. Bu ünlü diğer şahıslarda olduğu gibi ulandığı kelimenin son hece ünlüsüne bağlı olarak ekin ünlülerini yuvarlaştırabilmektedir: atamız(KE 11r4), aramızda (KE 35v8), òaberimiz (NF 47-17), köñlümiz (KE 73r9, HŞ 89), közümiz (KE 209v8), úulumuz (NF 52-3), küçümiz (KE 35v8), mÀlımız (KE 77r3), neersemiz (NF 253-16), nefsümüz (NF 302-1), oàlımuz (NF 359-13), ornumız (KE 103r1), ömrümüz(HŞ 1065), özümizni (KE 90v13, MR 43-9; özümizHŞ 4032) ~ özümüzni (NF 426-16) ~ özimizge(KE 90v14), sözümiz (KE 202v17), suwumız (KE 35v7).

N. Hacıeminoğlu, HŞ’de bu ekin yukarıdaki tek ömekte +müz şeklinde tespi tedildiğini bildirmektedir. KE’da da ekin yuvarlak ünlülü şekli tespit edilememesine rağmen NF’te yuvarlak ünlülü kelimelerden sonra ekin +UmUz şeklinin kullanımı yaygındır.

İkinci çoğul şahıs: +nIz / +IñIz / +ñUz / +UñIz / +UñUz

Başıñız (HŞ 1015), evüñüz(HŞ 955), içiñizde (NF 168-15), úayuñız (KE 21r16) ~ úayuñuz (KE 50r9), úoluñuz (HŞ 205), küçüñiz (KE 118r4), oàlumuz (NF 359-13), oàullarıñız (NF 139-7), ölümüñüz (KE 118-17), özüñüzni (KE 5r18) ~ özüñizni (KE 84v9), sözüñiz(KE 176v9), tonuñuz (NF 86-13) ~ tonuñız (NF 105-15), uluàluúuñuznı (NF 51-8), uyúuñuz (NF 103-8).

Üçüncü çoğul şahıs: +lArI

Eêgüleri (NF 304-1), kefenlerin (KE 36v4), sözleri (MM 22al3), úuşları (HŞ 1500).

V.3.1.4. Zamirler

Şahıs zamirlerinin aldıkları çekim ekleri isim çekim ekleri ile aynıdır. Şahıs çekiminin asıl özelliği çekimde kök ünlülerinin değişikliğe uğramasıdır[4].

Harezm Türkçesi metinlerinde Eski Türkçede olduğu gibi biz vesiz çoğul şahıs zamirleri üzerine ayrıca +ler çoğul eki de ulanmakta ve o şekilde hal ekleri ile çekime girebilmektedir. Aynı durum ek fıil görevindeki şahıs zamiri ve şahıs eklerinde de görülmektedir. Ömeğin, kim sizler (NF 56-1), úılıp turur sizler (NF 385-10), úayıtàay sizler (NF 93-4). Yukarıdaki özelliğe benzer bir durum da 2. çoğul şahıs emir çekiminde görülmektedir. Karahanlı Türkçesinde olduğu gibi bu çekim-ñ / -Iñ / -IñIz yanında-ñlAr ekiyle de yapılmaktadır. Fiil bahsinde bu husus ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

HŞ’de iki örnekte ayrılma hali eki Eski Türkçede olduğu gibi ilgi halinden sonra gelmiştir. Bu özelliğe dönemin diğer eserlerinde rastlanmamaktadır: miniñdin 4680, 4679. Ayrıca yine HŞ’de sen zamiri üzerine +sız yokluk eki iki örnekte ilgi hali ekinden sonra gelmektedir: siniñsiz 1402, 1698, Söz konusu eser bu yönüyle dönemin diğer eserlerinden aynlmaktadır.

TEKİL 1.ŞAHIS 2.ŞAHIS 3.ŞAHIS

Yalın hal men sen ol

İlgi hali meniñ, menim seniñ anıñ

Yükleme hali meni seni anı,[onı][5]

Yönelme hali maña saña aña,añar,[oña]

Bulunma hali mende sende andın

Ayrılma hali mendin [meniñdin] sendin andın

Eşitlik hali mençe -------- ----------

Vasıta hali --------- senin anın

ÇOĞUL 1.ŞAHIS 2.ŞAHIS 3.ŞAHIS

Yalın hal biz,bizler siz,sizler olar, anlar, alar

İlgi hali biziñ, bizniñ, bizim siziñ, sizniñ, sizlerniñ olarnıñ anlarnıñ

Bizlerniñ alarnıñ

Yükleme hali bizni, bizlerni sizni, sizlerni alarnı, anlarnı

Olarnı

Yönelme hali bizge, bizlerge [bize][6] sizge, sizlerge olarga, anlarga

Ayrılma hali bizdin, bizlerdin sizdzn, sizlerdin olardın, anlardın

Alardın

Zamirler bahsinde, İşaret Zamirleri, Soru Zamirleri, Dönüşlülük Zamirleri, Aidiyet Zamiri gibi gruplar tek tek ele alınmamıştır. Çünkü bu çalışmada amacımız üzerinde durulan dönemin tam birgramerini ortaya koymak değildir. Amacımız, Harezm Türkçesi metinlerini kendi içinde karşılaştırmak ve Türkçenin diğer tarihi dönemleri ve alanları ve alanları ile ilişkisini bu yolla benzerlik ve farklılıklarını ortaya koymaktır.Çalışmanın genelindeki tutumdan da bu anlaşılacaktır.

V.3.1.5. Sıfatlar

Sayı sıfatları ile nitelenen kelimeler genelde tekil olarak gelirken çoğul halde geldiği örnekler de vardır. Bunun örneklerine Eski Türkçede de rastlamak mümkündür[7]: ėki iêişler (KE 209r10), üç sewünçler (KE 226v12), on abuşúalar (KE 229v5), tört ayaúların (KE 220v10).

V:3.1.5.1. Sıra Sayı Sıfatı Eki

a) +°nç: ėkinç (HŞ 4252), ėkkilenç (KE 110v2), üçünç (HŞ 392, KE 66r4, NF 30-8) ~ üçinç (NF 54-4), törtinç (HŞ 159, NF 2-15) ~ törtünç (KE 73r21), bėşinç (KE 13v4), onunç (KE 73v 1), on ėkiç (KE 123r8), úırúınç(KE 248v10).

b) +°nçi: birinçi (KE 41v12), ėkilençi (ME 136-7), üçünçi (K.E 13v1, KT 421a2, NF 155-15) ~ üçinçi (NF 261-11), törtinçi (HŞ 2908, NF 137-7) ~ törtünçi (NF 188-15, KE 85v21), bėşinçi (K.E 18r21), seksinçi (HŞ 4061), onunçı (KE. 25r14), on üçünçi (KE 198r17).

V.3.1.5.2. Topluluk Sayı Sıfatı

a) +AGU: biregü (KE 18r9), ėkegü (HŞ 4497) ~ikigü (ME 106-4), üçegü (KT 198a3), törtegü (HŞ 164), altaàu (KE 86v18), onaàu (KE 63r4).

V.3.1.5.3. Karşılaştırma Ekleri

a) +rAK Üstünlük Eki: èacÀibraú (HŞ 428), arıàsızraú (KE 36v12), batraú (KE 70v2), yigrek (MM 15b16), óaúraú (KE 33v7), úatıàraú (NF 34-11), tarraú (NF 49-15), tatlıraú (HŞ 3667), yaòşıraú (NF 15-8), yavuúraú (HŞ 3740).

b) +GınA / +úına Küçültme Eki: azàına (KE 101v18) ~ azúına (KE 246r5), úurtàına (KE 151v1), yaşàınam (K.E 77r21), közginem (KE 83r17), sözginem (KE 83--12).

V.3.1.5.4. Birliktelik Eki: +1I ... +1I

oêaàlı uyúulı arasında Ádemnüñ bıúın eyegüsindin sol yanındın ÓavvÀnı yaratdı (KE 7v6), ferişteler öñli soñlı secde úılmış iótimÀli bolàay erdi (KE 9r7), óicr yerinde olturur erdiler ŞÀmlı HicÀzlı arasında (KE 31 v6).

V.3.1.6. Fiiler

V.3.1.6.1. Soru Şekli

Bu ek çoğunlukla zaman eklerinden sonra, şahıs eklerinden ise önce gelmektedir. Soru eki genelde Eski Türkçede olduğu gibi –mU’dur. Fakat HŞ’de bir örnekte Eski Anadolu Türkçesindeki gibi -mı şeklindedir: úılnur mı (4377).

İsimlerden sonra gelen soru eki o ismi soru bildiren fiil durumuna sokmaktadır. Yani –mU soru eki aynı zamanda soru ifade eden bir bildiricidir. NF’te tek ömekte isme gelen soru eki –mı şeklindedir: munça mı (190-6).

V.3.1.6.2. Bildiriciler

Olumlu Bildirmeler

a) Şahıs zamirleri ile yapılanlar:

1.t. şahıs men bendeñ men (KE 147r9), küçlügrek men (NF 50-15)

2. t. şahıs sen sen sen (HŞ 4597), óalìm sen (MM 25b 13), ãanem sen (MN 43)

3. t. şahıs ol bu ne ol (KE 14r13), sanlıà ol (HŞ 2756)

1. ç. şahıs biz ÀzÀd biz (HŞ 2914), rÀøì biz (NF 77-2), ÀzÀd mu biz(KE 233r7)

miz rÀøì-miz (NF 256-13), çıàay-miz (KE 138v 16)

2. ç. şahıs siz yalavaçım siz (KE 125r7), kimler siz (NF 56-1)

sizler kim sizler (NF 54-5)

Eski Türkçe ve Karahanlı Türkçesi dönemlerindeki ol un kopula fonksiyonu bu –dönem metinlerinde de geçmektedir.

1. çoğul şahıs bildiricisi olarak biz zamirinin yanında –miz’in kullanıldığına dair örnekleri KE ve NF’de görmekteyiz. KE’da 1. çoğul şahıs bildiricisi olarak genelde -miz kullanılmış olup –biz şekli sadece 4 örnekte geçmiştir. NF’de ise bu konuda denk bir kullanım vardır.

b) er- ~ i- fıili ile yapılanlar:

Geniş Zaman

1.t. şahıs erür men men erür men (KE 24v21), berk erür men (HŞ 3046)

2. t. şahıs erür sen İlyÀs erür sen (KE 159r11), Rabbümüz erür sen (NF 273-5),

òatunı erür mü sen (KE 234v1)

3. t. şahıs erür maènìsi erür (KE 192v8),yükey erür (ME 206-5)

1. ç. şahıs __

2. ç. şahıs erür siz müémin erür siz (NF 324-13), şÀgirdi erür mü siz (NF 190-13)

3. ç. şahıs erürler kÀfir erürler (KE 215v12), ehl erürler (HŞ 1567), içinde oú erürler mü (KE 230r14)

Hikâye Kipi

1. t. şahıs erdim cuhÿd erdim (KE 220v15), Mekkede erdim (NF 27-9)

2. t. şahıs erdiñ / erdüñ úayda erdiñ (NF 62-14), yalàuz erdüñ (KE 42v2)

3. t. şahıs erdi / idi bÀà erdi (HŞ 1314), bar erdi (MM 9b3), bar idi (HŞ 80), şÀh idi (KE 137r8)

1. ç. şahıs erdük idük seferde erdük (NF 120-4), MìnÀda erdük (KE208r17) , kelin doyında erdük (ME, 27-2), şagird idük (HŞ 2353)

2. ç. şahıs erdiñiz peyàÀmber erdiñiz (85-13), üze erdiñiz (KE 233r13)

3. ç. şahıs erdiler kÀfirler erdiler (KE 10v15), arada erdile(NF 42-16)

Rivayet Kipi

1. t. şahıs ermiş men velì ermiş men (NF 375-13)

2. t. şahıs ermiş sen / imiş sen cÀdÿ ermiş sen (KE 34v22), cÀdÿ imiş sen (KE 205r14), ot imiş sen (HŞ 3567)

3. t. şahıs ermiş / imiş perìlig ermiş (HŞ 578), úoyàan imiş (KE 144r19), yoú imiş (HŞ 2216)

1. ç. şahıs __

2. ç. şahıs ermiş siz oàrılar ermiş siz (K.E 96v 10)

3.ç. şahıs ermişler küçlüg errnişler (KE 118r13)

Şart Kipi

t. şahıs erse men / ersem düşmÀnnı erse men (HŞ 4381), baàda ersem (HŞ 441) bar ersem (KE 144r16)

2. t. şahıs erseñ/iseñ bìzÀr erseñ (NF 416 16), şÀh iseñ (HŞ 3641)

3. t. şahıs erse / ise çın-oú erse (MM 2a9), oàrı ise (HŞ 3875)

1.ç. şahıs erse-miz köni sözlüg erse-miz (KE 71v16

2.ç. şahıs erseñiz müèmin erseñiz (KE 171 v 17)

3. ç. şahıs erseler bu sözde erseler (KE 24v 10)

er-> i- şekli sadece KE ve HŞ’de vardır. Ek fiil görevinde KE’da 12 yerde geçen i-, HŞ’de tek örnekte de eklenmiştir: yaraş bu baàrı baş birle iy yÀr / kim uş tün bardı bu kün úalmayısar (3946).

KE’da da Eski Anadolu Türkçesinde olduğu gibi er- > ŧ olduğu örnekler birleşik kip çekiminde ele alınacaktır.

c) tur- fiili ile yapılanlar:

Bunlar geniş zaman ifade ederler.

1. t. şahıs: turur men men aàuluà turur men (NF 33-16), küñi turur men (KE47r1)

2. t. şahıs turur sen úarındaşı turur sen (NF 13-12), ne úuş turur sen (KE33r11)

3. t. şahıs turur içinde turur (NF 2-14), artuú turur (HŞ 2315), kümüşdin turur (KE 3v12)

1. ç. şahıs turur-miz oàlanları turur miz (NF 114-1), ferişteleri turur miz (60v16)

turur biz biz maórÿm turur biz (NF 76-1), ÀzÀd turur biz (KE 233r7)

2. ç. şahıs turur siz siz kim turur siz (NF 64-8), oàlanları turur siz (KE 93v14)

3. ç. şahıs tururlar anlar tururlar (NF 55-4), kitÀb eêeleri tururlar (KE 230v11)

Harezm Türkçesi metinlerinde az sayıda da olsa tur’un ekleştiği (-tur) örnekler vardır. HŞ’de 9 yerde –tur (artaúraútur 3310, tanuútur 3573), ayrıca bir örnekte de t- > d- ile –dur şekli kullanılmıştır: bardur tapuàçıñ 3329.

MN’de bildirici olarak turur yer almaktadır. Bunun eklenmiş şekli olan –tur veya –dur’ lu örnekler ise şunlardır: yoútur 91, àanìmetdür 47, mübÀódur 47, köpdür 62, ölümdür 81, muóÀldür 81.

KE’da t-> d- ile dur bildirici eylemi 1 yerde, -dur şeklindeki eklenmiş yapı ise 15 yerde kullanılmıştır: yoúdur 9v12, kimdür, 104r2, körklügdür 81r2, oàrıdur 104r16, uçmaóda mudur 155r17, yerdür 115v14, úılıpdur 90v10.

KE, MN ve HŞ er- > i- ve t-> d- gelişimi ile –tur > -dur’un eklenmiş şekli Oğuz Türkçesi özelliğini yansıtması bakımından önemlidir.

d) Fiilsiz yapılan bildirmeler:

bar: yaratàanlar bar (KE 3r1), raàbetim bar (HŞ 239), depnüşmek bar (ME 123-3), sınaà bar (KT 7b5), köñül bar (MM 4b14).

kerek: yaraşmaú kerek (KE 42v20), úulavuz kerek (NF 23-10), temÀşÀ kerek (MM 3b14), uluà başlıà kerek (HŞ 3512)

yeg: mendin yegrek (KE 3815), tutsa yeg (MM 11b9), bu yegrek (NF 263-1), ölmek yeg (HŞ 2607)

Olumsuz Bildirmeler

a) er- ~ i- fıili ile yapılaniar:

1.t. şahıs ermez/s men tüş ermes men (KE 79v13), dìni üze ermez men (KE 30r16), dìv ermez men (HŞ 2621), teñriñiz ermes mü men (KE 10r19), lÀyıú ermez men (NF196-5), oúıàan ermes men(NF 7-15}

imez men FerhÀd imez men (HŞ 3553), úuş imes men (MN134)

2. t. şahıs ermez/s sen óÀcet ermes sen (KE 49r18), úonaú ermez sen (HŞ 3296), sen ermes mü sen (KE 212r4) , peyàÀmber ermez sen (NF 410-8), sen ermes sen (NF 62-12)

3. t. şahıs ermez/s kişilik ermez (HŞ 3905), 'èÀúil ma ermez (KE10r18), Àdemì ermes (KE 86r18), boêluà ermez (NF 23-4), ãavÀb ermes (NF 19-13)

imez/s nişÀnı imes (KE 82r9), topraú imez (HŞ 2555)

1. ç. şahıs ermez/s-miz muótÀc ermez-miz (KE 59v13), oàrı hem ermes miz (KE 94r13), tap ermes mü-miz (KE 67v14), òoşnÿd ermez-miz (NF 440-3)

imez biz şükr imez biz(HŞ 2915)

2-ç-şahıs ermes siz teñ ermes siz (KE224r11)

3. ç. şahıs ermez/s ler muòlaã ermezler (KE 82v6), birle ermesler (KE214r9), faúìh ermezler mü (NF 232-14)

-mAz olumsuzluk ekinde Karahanlı Türkçesindeki gibi son sesin -s olduğu ömekler KE, NF ve MM’de sıklıkla görülmektedir. KE’da er- fiilinin olumsuz 1. tekil şahıs çekiminde 1 defa ermez men 12 defa ermes men geçmiştir. 2. tekil şahıs çekiminde de bütün ömekler –mes’lidir:. Yine MM’de er- fiilinin olumsuzuna dair bütün ömekler ermes şeklindedir.

b) Bazı örneklerde de olumsuz bildirme yoú ile yapılmaktadır: küwengü nerse yoú (KE 6r19), secde úılmışı yoú (NF 118-15), yoú úorúunç (KT 41b6), yoú úurtulmaú vaúti (KT 432a4), yoú bilgü yol (MM 11a4), yoú sarÀy içinde hìç kimerse (ME 189-3), hìç yoú baúàu imkÀn (HŞ 212),

• V.3.1.6.3. Fiil Çekimi
• V.3.1.6.3.1. Basit Zamanlar
• Belirli Geçmiş Zaman

1. t. şahıs -DIm / -Dum

2 t. şahıs -DIñ / -Duñ

3 t. şahıs -DI

1. ç. şahıs -DımIz / -dImUz / -dUmIz / -DUK

2. ç. şahıs -Dıñlz /-dUñIz / -dUñUz, [-diñizler]

3. ç. şahıs DılAr

Ek ünsüzü d-, ötümsüz ünsüzle sonlanan fiil köklerine ulandığında ünsüz benzeşmesi sonucu t- gelebilmektedir. Aynca ek ünlüsü ulandığı fiilin ünlü niteliğine göre dar veya yuvarlak ünlü olabilmektedir Bu özellikler KE dışında dönemin diğer eserlerinde daha sistemli olmakla birlikte KE’da aynı fiilin birden farklı şekilde bu zamanın çekimi yapılabilmektedir: işitdim (KE 11vl2) ~ işittim (KE 78r7), öltürdüñ (KE 17r16) ~ öltördiñ (KE 113v3), işittin (209v15) ~ işitdiñ mü (205r2) ~ işittiñ mü (245v13), açtı (123v18) ~ açdı (KE 11r18), úoêdı (6r5) ~ úoêtı (226r15), yetdi (39v1) ~ yetti (155r20), işitdimiz (120v9) ~ işitdük (187r12) ~ işittük (206r3), ayduú (90r3) ~ aydımız (73v3), aymaduú (149v5) ~ aymadımuz mu (21r12), öltürdük (162r9) ~ öltürdümiz (36r2), kördük (88r11) ~ kördümiz (208v21), bolduñız (196v1) ~ bolduñuz (223v15), işitdiñiz mü (200r9) ~ işittiñiz mü (207v20), kördüñiz mü (98v18) ~ kördiñiz mü (134r8), atdılar (41v8) ~ attılar-(179v11)

Ayrıca 2. çoğul şahıs için NF’de tek ömekte geçen keterdiñizler (33-2) şekli de dikkat çekicidir.

HŞ’de 1 tekil şahıs çekiminde şahıs eki tek örnekte –men’dir: çıúaràay men tedi men (500).

Anlatılan Geçmiş Zaman

I.

Teklik

1. şahıs -mIş men

2. şahıs -mIş sen

3. şahıs -mIş

Çokluk

1.şahıs ___

2. şahıs -mIş siz

3. şahıs -mIşlAr

II.

Örneklerine Çağatay Türkçesinde sıkça rastladığımız -Ip /-Up zarf-fiil eki üzerine 1. ve 2. tekil ve çoğul şahıslarda şahıs zamiri, 3. şahısta -dUr getirilerek yapılan anlatılan geçmiş zaman görevinde kullanılan zaman eki, KE, MN ve MR’de birkaç ömekte geçmektedir:

KE: ant içip-men (48r10), işitip-men (20r20), kelip-men (204v8), fikr úılıp-sen (186v11), yaòşı úılıp-dur (90v10), uyuúlap-dur (170r18), körüp-miz (88r12), kelip-siz (93v13).

MN: bolup-dur (142).

MR: körüp-men 21-1.

Bu şekilde bir zaman çekimi bugün Güney-batı Türk lehçelerinden Azerbaycan Türkçesinde, Güney-doğu Türk lehçelerinden Özbek ve Uygur Türkçelerinde, Kuzey-batı grubunda ise özellikle Kırgız ve Kazak Türkçelerinde aynı işlevde kullanılmaktadır.

Zarf-fiil eki üzerine -dur cevheri fiilinin gelmesi ile belirsiz geçmiş zaman çekimini KE’da şu örneklerde de görmek mümkündür: çıúmay-dur (90v10), úolmay-dur(135v11).

Geniş Zaman

1. t. şahıs -r men / -Ar men / -(y)Ur men

2. t. şahıs -r sen / -Ar sen / -(y)Ur sen

3. t. şahıs -r / -Ar / -(y)Ur

1. ç. şahıs -Ar biz / -Ar-miz /-Ur-miz /-(y)Ur biz / -(y)Ur-miz

2. ç. şahıs -r siz / -Ar siz / -(y)Ur siz

3. ç. şahıs -r1Ar /-Ar1Ar / (y)Ur1Ar

Ünlü ile sonlanan fiil köklerine sadece -r eki gelebildiği gibi araya -y bağlayıcı ünsüzünün girerek -yur eki ile yapılan çekimler de vardır. N. Hacıeminoğıu HŞ’de bu şekilde 28 örnek tespit etmiş ve bu yapının -yor ekinin mevcut olabileceği ihtimalini düşündürdüğünü ifade etmiştir[8]. Dönemin diğer eserlerinde bu konudaki tutarsızhk daha da sıklıkla devam etmektedir. Aşağıdaki örneklerde de görüleceği üzere aynı fiil kökü üzerine aynı ek iki farklı şekilde gelebilmektedir: tiler men (NF tileyür (NF 7-8), tiler-miz (W 155-10) ~ tileyür biz (NF 379-7), tiler siz (KE 205r10) ~ tileyür siz (KE 10v17). tilerler (NF 20-1) ~ tileyürler (NF 4-4), tėrler (NF 60-6) ~ tėyürler (8-14).

HŞ'de 1. çoğul şahıs çekimi biz.zamiri ile yapılırken diğer eserlerde hem biz hem de bunun ekleşmiş şekli olan –miz ile yapılmaktadır.

Geniş zamanın olumsuzu -mAz üzerine gelen şahıs zamirleri ile yapılmaktadır. Yalnız Karahanlı Türkçesinde olduğu gibi –mAz’ın yanında -mAs şekli de yaygındır. -mAs şekli HŞ’de sayılı örnekte bulunurken (tanımas 1304, úoymas 1516, tükenmes 1212, itmes 2045) diğer eserlerde daha karışık bir durum arz etmektedir.

NF’te iki örnekte: buzman (70-9), úılu bilmen (381-9)

KE’da dört örnekte: men bilmezin (13r19), tura bilmen (151r18), iş úılman (148r5), koya bilrnen (91v11).

MN: bulman (78), çevürmen (85), ayıtman (137).

HŞ’de ise olumsıız 1. tekil şahıs geniş zaman çekiminin yarısı -mAz men iken diğer yarısı - mAn şeklinde yapıldığı tespit edilmiştir. Yine MN’de -mAz men şekli eki bulunmazken bütün örnekler –mAn’lıdır. Bu bakımdan HŞ ve MN Çağatayca tarafında olup asıl Harezm Türkçesi eserlerinden ayrılmaktadır.

Gelecek Zaman

I.–Gay

1.1. şahıs -GAy men / -úay men

2. t. şahıs -GAy sen / -úay sen

3.t. şahıs -Gay / -úay

1. ç. şahıs -GAy biz / -GAy-miz / -úay-miz

2. ç. şalıis -GAy siz

3. ç. şahıs -GAylAr / -úaylar

Harezm Türkçesi eserlerinde gelecek zamanı ifade etmek için en çok kullanılan ek –Gay’dır. KE’da sert ünsüzlerden sonra ekin ilk ünsüzü ötümsüz ünsüzle başlayabilmektedir: atúay men (KE 99v4) -atàaylar (NF 217-8), satúay men (KE 105r17) ~ satàay men (NF 405-3), çıúàay sen (KE 89r16),tapkay sen (KE 129r17)satúay (KE 205r1), úaçúay (KE 196v18) ~ úaçàaylar (KE 57r18), bulaşúay (KE 134v2) ~ buluşàay men (KE 229r4), buluşúay-miz (KE 134v3), basúaylar (KE 139r11).

Geniş zaman ve gelecek zaman (-GAy) çekiminde şahıs eki olarak şahıs zamirleri kullanılmaktadır ve 1. çoğul şahıs eki de buna göre -biz ve –miz’dir. NF’te ise tek örnekte bu ek -müz olarak geçmektedir: bilgey-müz (34-15). Bu özellik Kırgız Türkçesinde ulandığı fiilde bulunan ünlülerin niteliğine göre -bız / -buz / -büz şekillerinde fiile ulanan 1. çoğul şahıs eki ile benzerlik göstermesi bakımından dikkat çekicidir.

II.-GU

-GU (partisip eki) + iyelik ekleri, turur / yoú gibi cevherî fiillerle çekime girer:

1.1. şahıs -Gum (turur) / (yoú) keçürgüm (HŞ 916), öldürgüm turur (KE 230v20), úılàum turur (KE 10v2), körgüm yoú (KE 87r12)

2. t. şahıs -Guñ ölgüñ (HŞ 4613), körgüñ (KE 122v21), kirgüñ (KE 123r1), bolàuñ (KE 189r18)

3. t. şahıs -GU ayàu (KE 2r1 5), tiñlemegü (KE 119r10), bolmaàu (MM22b15), bitürgü (2900)

-Gusl (turur) kelgüsi turur (NF 77-8), teggüsi (KE 249r7), yaúılàusı (KE249r8), körüngüsi turur (KE 189r19), úılàusı turur (NF234-10), ölgüsi (2867)

1.ç.şahıs -GU-miz úılàu-miz (KE 221r14)

2. ç. şahıs ___

3. ç. şahıs -GulArI bolàuları (KE 249r 11), yençilgüleri (KE 249r6), çıúàuları (KE249rl3)

-GU sıfat-fiil eki üzerine iyelik ekleri getirilerek yapılan, Harezm Türkçesinde mutlak gelecek zaman ve gereklilik ifade eden bu ek, bugün özellikle Kuzey-batı Tüıkçelerinden Kırgız Türkçesinde kullanılmaktadır.

NF’te bu ekin gelecek zaman çekimi için kullanımı oldukça seyrektir. Birkaç ömekte de –àu’nun sıfat-fiil işlevinde kullanılışı söz konusudur: efùÀr úılàu ùaèÀm (257-1), alçaúlıú úılàu yer (374-8). Bu ek, HŞ’de de zaman çekiminde seyrek kullanılan bir ektir. Eserdeki örneklerin büyük çoğunluğunda şahıs alâmeti yoktur: bolàu (3948), yigü (1197), olturàu (2144), úılàu (879), kiçürgü (2848).

MM’de ise -GU eki 2. tekil şahıs çekiminde şahıs zamiri ile çekime girmiştir: ÓÀcet yok ajunnı telim kezgü sen (23b7).

III. –GA

Bu ek KE, MM ve HŞ’de tespit edilmiştir. Gelecek zaman yanında ekin istek kipi ve geniş zaman manaları da vardır.

1. t. şahıs -GA men / -Gam tutàa men (MM 11a7), berge men (MM 16a2), baràa men (HŞ 238), sürge men (HŞ 3395), bolàam (KE224r17), öldürgem (KE 231 r4), úoymaàam (KE197v2), tėdürgem (KE 84r6), ıêàam (KE243v6), bėrgem (KE 224r14), úılàam (BŞ 802), sürgem (HŞ2527)

2. t. şahıs -GA sen uràa sen (MM 18a3), toúuşàa sen (KE 9v 13), uràa sen (HŞ 739), bilge sen(HŞ 4298)

3. t. şahıs -GA çıúàa (HŞ 339), tapàa (HŞ 375)

1. ç. şahıs -úa biz yatúa biz (HŞ 1067)

2. ç. şahıs -GA siz yayàa siz (MM 6b7), bolàa siz (HŞ 958)

3. ç. şahıs ------

IV. –ısar

Bu ek dönem metinlerinden sadece HŞ’de iki örnekte tespit edilmiştir: kim uş biz tig bize kim yıàlayısar (4584), kim uş tün barur bu kün úalmayısar (3946).

Aynca MR’nin iki nüshasında -eger müstensih yanlışı değil ise- bu ek -unsar / -ünser şeklinde geçmiştir: İçeliñ bÀde kim güller solunsar / Tenimiz èÀúibet topraú bolursar (89).

V. –ası

Bu ek de sadece HŞ’de üç örnekte yer almaktadır: Ne çŘre birle andın úurtulası (2496), kim ol dìvÀne erge ne úılası (2496), bu kün òoş bolàu tañúa ne baúası (3948).

V.3.1.6.3.2. Dilek Kipleri

Emir Kipi

1. t. şahıs -yın / -(y)AyIn / -AyIm / -GAyIn / -GayIm

2. t. şahıs -Gıl / -Gul / -úıl / -GIn / ŧ

3. t. şahıs -sUn / -sU

1. ç. şahıs -AlI / -AlIñ / -GAlIñ / -AlIm / [-alıú] / [-elimiñ]

2. ç. şahıs -ñ /-Iñ /-Uñ /-ñIz /-ñUz /-IñIz /-UñUz /-ñlAr

3. ç. şahıs -sUnlAr / -sUlAr

I tekil şahıs

Ünlü ile sonlanan fiil kök ve gövdelerinden sonra 1. tekil ve çoğul şahıs emir eklerinin başında tarihî Kıpçak Türkçesi metinlerinde ömekleri görülen anorganik bir /G/ türemesi Harezm Türkçesi eserlerinde de görülmektedir:

ıyàayın (KT 402a7), añlaàayın (NF 19-4), ündegeyin (NF 11-11), ögügeyin (NF 28-12), tilegeyin (NF 31-9, 10), bolmaàayın (NF 100-5), oúuàayın (KE 194r4, 17, 19), istegeyin (KE 176v9), yıàlaàayın (HŞ 2236), baàlaàayın (HŞ 2236), sözlegeyin (HŞ 2211).

Ünlü ile sonlanan fiillerde /G/ türemesi ile ekin -GAyIn şeklinin yanında -yIn şeklinde geldiğini gösteren örnekler de vardır: tileyin (KE 20v1) ~ tilegeyin (KE 183r15), saúlayın (KE 230r1)~ saúlaàayın (KE 183r4), tiñleyin (KE 219r7), asrayın (KE 184v6), sınayın (HŞ 2544). Ayrıca KE’da oúı/u- fiilinin 1. tekil şahıs emir kipi çekimi oúuàayın (KE 194r4, 17, 19) la birlikte tek yerde oúayın (53v5) şeklinde geçmektedir. yėyeyin (KE 134v11) örneğinde görüleceği üzere çok az örnekte fiil kökü ile ek arasına bazen /y/ ünsüzü girmektedir.

HŞ’de üç ömekte -AyIn ekinden sonra men şahıs zamiri de 1. tekil şahıs emir kipi çekimine dahil olmuştur: barayın men (646), ayayın men (3624), bileyin men (4403).

Emir kipi 1. tekil şahıs için -AyIn / -GayIn / -yIn yanında -AyIm şekli HŞ’de vardır ve 12 yerde geçmektedir. úılayım (1016), barayım (1891), ayayım (233). Yine ünlü ile sonlanan fiillerden sonra -GAyIm da HŞ’de gelebilmektedir: yaràaàayım (3929), yėgeyim (2239). Yalııız NF’te de az sayıda örnekte -eyim ve -geyim yer almaktadır: bėreyim (366-14), yėgeyim (1382).

I.çoğul şahıs

Ünsüzle sonlanan fiillerde 1. çoğul şahıs için -AlIñ yanında -AlI şekli sadece KE’da ve MR’de görülmektedir: úolalı (KE 221v12) ~ úolalıñ (KE 34v10), köreli (KE 221v11) ~ köreliñ (KE 18r15), bėreli (KE 215v10) ~ bėrelin (KE 25v14), baralı (MR 5-8), úılalı (MR 25-10). Ünlü ile sonlanan fiil kökünden sonra tek yerde -geli şekli de tespit edilmiştir: yėgeli (KE 129v7) ~ yėgeliñ (KE 20r8).

Bu ek ünlü ile sonlanan fii1 köklerine geldiği zaman ekin başındaki ünlü düşmekte ve ek –lIn şeklini almaktadır: oynalıñ (HŞ 1366), sına-lıñ (HŞ 771), avlalıñ (HŞ 1381), izdeliñ (HŞ 792), añlalıñ (KE 184r11), bolmalıñ (KE 213v19), taşlalıñ (KE 219v11). HŞ’de sadece tek örnekte bu durumda bulunan fiil kökü ve ek arasına bağlayıcı /y/ ünsüzü girmiştir: oynayalıñ (1371).

Ayrıca yine ünlü ile sonlanan fiil köklerine 1. çoğul şahıs emir eki 1. tekil şahıs çekiminde olduğu gibi bir /G/ türemesi ile de gelebilmektedir: tilegeliñ (NF 292-12), boàuzlaàalıñ (NF 39-16), istegeliñ (KE 190r1), yėgeliñ (KE 20r8) ~ yėgeli (KE 129v7), úılmaàalıñ (KE 119v14). HŞ’de ekin – GalIñ şekli yer almamaktadır.

Ekin diğer bir şekli, Eski Türkçede yer alan fakat bu dönem eserlerinde sıklıkla yer almayan- AlIm’dır. HŞ’de de bu üç yerde geçmektedir: çevrelim (HŞ 89), ıêalım (HŞ 1134), úılalım (HŞ 2504). Yine aynı eserde ekin -gelim şekli tek örnekte geçmektedir: yėgelim (HŞ 1125).

MM’de de birer örnekte -elim ve -gelim tekli geçmektedir: ni’telim (23b3), tėgelim (16a6).

KE’de kitelimiñ(11r8)’de ise ekin -elim şekli üzerine bir de -iñ geldiğini görmekteyiz.

NF’de úılalıú örneğinde ek tek yerde -alıú şeklindedir.

2. tekil şahıs

Emir kipi 2. tekil şahıs çekimi için eserlerde geçen örneklerin çoğu eksik emirdir. Bunun yanında -Gıl şekli de vardır.

Aynca NF’te 2, MM’de 3, HŞ’de ise tek yerde bu ek yuvarlak ünlülü olarak geçmektedir: tüşgül (NF 21-14), sewgül (NF 160-1), yörügül (MM 7a6), bolàul (MM 22b11), oturàul (MM 8b17), bolàul (HŞ 409). 2. tekil şahıs emir ekinin -GUl şekli, Güney-batı Türkçelerinden Türkmencede bu ek için edebî dildeki –Gın’ın yanında diyalektlerde geçen -GUn şekli ile paralellik göstermektedir[9].

MN’de 2. tekil şahıs emir eki -GIl yanında yukarıda bahsetmiş olduğumuz Türkmencedeki gibi -GIn olarak da geçmektedir İlÀhì yaòtu úılàıl cÀnımıznı / òalÀldin ãaúlaàın ìmÀnımıznı 127. úılàın 129, işitgin 133, bilgin 133.

NF ve HŞ’de birer örnekte Çağatay Türkçesinde Örneklerine sıkça rastladığıınız -úıl şekli de tespit edilmiştir: yıàúıl (NF 166-11), bayıtúıl(HŞ 4309).

2. çoğul şahıs

Ekin -ñ şekli ünlü ile sonlanan fiil köklerine doğrudan gelmektedir: isteñ (KE 101r14), úılmañ (KE21r13). aàırlañ (NF 27-2), birleñ (W 12-7), taràañ (HŞ 3818), eêerleñ (HŞ 1596), başlañ (HŞ 980), kirmeñ (MM 4a12).

HŞ’de ünlü ile sonlanan külçire- fiiline 2. çoğul şahıs emir eki tek yerde külçireyiñ (3273) şeklinde /y/ kaynaştırma ünsüzü ile gelmiştir.

Bu ek ünsüzle biten fiil köklerine geldiği zaman ise fiilin kök ünlüsünün niteliğine göre düz (ı, i) veya yuvarlak (u, ü) bağlayıcı ünlüleri araya girer: tirgüzüñ (KE 47r18), boluñ (KE 31v14), keItürüñ (NF 17-2), úonuñ (NF 43-16), bütüñ (MM 2b10), úoyuñ (HŞ 1680), boluñ (HŞ 4074), körüñ (HŞ 613, MM 20b11), çıúıñ (KE 12v20), beriñ (KE 63r7), keliñ (MM 23b3), biliñ (NF 4-7), tartıñ (HŞ 4406).

Ekin ikinci şekli -ñIz / -ñUz’dur. Bu şekil ilkine nispetle daha az kullanılmış olup aynı fiile ekin iki farklı şekilde de ulandığını gösteren örnekler vardır: oúıñ (KE 160r13) ~ oúuñız (KB 102v13), tėñ (KE 40r13) ~ tėñiz (KE 59v13, NF 13-5), yėñ (KE 8r17) ~yėñiz (KE 95v19), oúıñ (HŞ 2910) ~ oúuñuz (HŞ 4100), töşeñiz (HŞ 3215).

-ñIz / -ñUz ünlü ile sonlanan fiillerden sonra -IñIz / -UñUz şeklinde gelmektedir: beriñ (KE 63r7) ~ bėriñiz (KE 94r16), olturuñuz (HŞ 3214), aytıñız (HŞ 4299, NF 4-8) ~ aytıñ (NF 220-1 J), kiriñiz (MR 16-5).

Ekin üçüncü şekli ise Eski Türkçede -ñ yanında kullanılan ve bu dönem metinlerinde çok seyrek olarak geçen –ñlAr’dır: úılıñlar (KE 152v5, NF 25-8:,, aytıñlar (NF 10-8), bėriñler.-(NF 29-11), sürtüñler (NF 405-17), biliñler (HŞ 4102), bitiñler (HŞ 4593), oúuñlar (HŞ 2510).

3. tekil şahıs

Bu ek genelde –sUn’dur. Ayrıca HŞ (30 örnekte) ve MM (tek ömekte)’de ekin -sUn yanında Karahanlı Türkçesinde mevcut olan -sU şekline de az da olsa rastlanmaktadır: bolsu (MM 1a6), tursu (4552), úoysu (HŞ 2239), bolsu (HŞ 2870), úansu (HŞ 247).

3. çoğul şahıs

Ek –sUnlAr’dır. HŞ’de 3. tekil emir ekinde olduğu gibi (-sU) 3. çoğul şahısta da ekin –sUlAr şeklinde gelebildiğini gösteren örnekler de vardır: kelsüler (4100).

Dilek-İstek Kipi

I. -y / -Ay

Bu ek -GAy ekindekı /G/’nin düşmesi ile meydana gelmiştir. Fakat ekin işlevi –Gay’da olduğu gibi gelecek zamandan ziyade istek ve emir manası taşımaktadır.

1. t. şahıs -y men / -Ay men / -Ay tiley men (KE 106v 1), úorúay men (HŞ 2152), aytay men (HŞ 4142), aytay (HŞ 4586), baray (HŞ 1741)

2. t. şahıs -y sen oòşay sen (KE 144r1)

3. t. şahıs __

1. ç. şahıs -y-miz / -ay-miz kelmey-miz (KE 97r11)

2. ç. şahıs -y-siz işitmey siz (KE 191v17)

3. ç. şahıs __

II.-A

Sadece HŞ’de tespit edilmiştir.

1.t. şahıs -A men / -Am köre men (HŞ 1168), ölem (HŞ 4680)

2. t. şahıs __

3.t.şahıs -A sala (HŞ 4186),içe (HŞ 2873)

1. ç. şahıs -A biz köre biz (HŞ 2736)

2. ç. şahıs __

3. ç. şahıs

Şart Kipi

1. t. şahıs -sAm / -sA men tėsem (KE 43v2) ~ tėse men (KE 126v12), ayıtsam (MM 3a5), alsa men (HŞ 3410), açsam (HŞ 1210), bilsem (NF 273-17), úılsam (MN 41)

t. şahıs -sAñ / -sA sen /-sAñAn tirgüzsen (KE 163r3), sorsan (MM 7a17), barsañ (NF20-1), sözleseñ (HŞ 3109), baúsa sen (MM20b2) tökse sen (MM 17b3), úılsañan (HŞ 2380), emgetseñen (hş 3557), baàışlasañ (MN 77), atsañan (MN 44)

3. t. şahıs -sA keltürse (KE 26v13), úolmasa (MM 25a17), aysa (NF 20-16), yarutsa (HŞ 3587)

1. ç. şahıs -sA biz / -sA-miz / -sAK baàlasak (NF 19-8), tėse-miz-(KE 70r16) ~ tėsek (KE118r10) sözlese biz (HŞ 2541), bolsa-miz (HŞ797), bolsaú (HŞ 1405)

2. ç. şahıs -sAñIz / [-sañızlar] aymasañız (KE 235v16), sorsañız (MM 11b12), alsañız (NF 27-3). bolsañızlar (NF 343-4)

3. ç. şahıs -sAlAr úoysalar (KE56v1), barsalar (NF 19-14), işleseler (MM 15b19), yıàlasalar (HŞ 2634)

Şart kipinin 1. tekil ve çoğul şahıslarında şahıs alameti olarak örneklerden anlaşılacağı üzere hem şahıs zamiri hem de iyelik ekli şahıs ekleri kullanılmaktadır. NF ve MM’de 1. tekil ve çoğul şahıs için sadece -sAm ve -sAK şekilli örnekler yer alırken diğer eserlerde her iki şekli de bulmak mümkündür.

Şart kipinin 2. tekil şahıs çekiminde şahıs alameti olarak şahıs zamirinin kullanıldığına (-sA-sen) dair örnekleri sadece MM’te tespit ediyoruz.

İkinci tekil şahıs için verilen -sAnAn şekli sadece HŞ ve MN’de vardır. HŞ’de 18 ömekte geçmektedir. Bir örnekte de tileseñin (2531) şekli vardır. N. Hacıeminoğlu, Anadolu ağızlannda da rastlanılan bu ekin HŞ dışında yazılı metinlerimizden sadece Seyf-i Serayî’nin Gülistan tercümesi ve Sinan Paşa’nın Maèarif-nÀme’sinde de olduğunu bildirmiş ve şu açıklamayı yapmıştır: “... -sañan - señen eki, buradaki örneklere göre kuvvetlenmiş şart manasını ifade etmektedir. ... asıl ekin sonuna eklenen -an -en unsurunu da şöyle izah edebiliriz.

-an -en unsurunu -a+n, -e+n olmak üzere ayırmak mümkündür. ~a, -e bugünkü gramerde çağrı hali denilen ve şart kipinden sonra bir kuvvetlendirme edatı vazifesi gören ektir. -n ise, yanlış benzetme yolu ile halk tarafından ilave edilen bir vasıta hali eki olabilir[10].”

Bize göre bu ek, +sAñ sen > sAñAn gelişmesiyle ortaya çıkmıştır.

MN’deki atsañan örneği eserin iki nüshasında bu şekilde geçerken diğer iki nüshasında atsañız şeklinde geçmektedir. Ayrıca bu ek Çağatay şairlerinden kabul edilen Hafız Harezmî’nin Divan’ında pek çok örnekte tespit edilmiştir[11]: asrasañan (Gazel 83:7), bilseñen (Kaside 1:2), bolmasañan (Gazel 350:6).

2. çoğul şahıs için bolsañızlar örneğindeki -sañızlar şekli sadece NF’te ve tek yerde geçmektedir.

V.3.1.6.3.3- Birleşik Kipler

Birleşik kipler er- ve i- fiilleri ile yapılmaktadır. er- fiilinin ekleşmeyerek ayrı fiil olarak yapıldığı çekimler çoğunluktadır.

A. Hikâye

Belirli Geçmiş Zamanın Hikayesi

1. t. şahıs -DIm / -DUm erdi keldim erdi (KE 123v14), taptum erdi (HŞ 1885)

2. t. şahıs -Dıñ / -dUñ erdi úolduñ erdi (KE 122v19), ıêdıñ erdi (HŞ 1167)

3. t. şahıs -DI erdi yoluútı erdi (HŞ 912)

1. ç. şahıs -duú erdi úılduú erdi (NF 54-9)

2. ç. şahıs -dıñız / -düñüz erdi aydıñız erdi (KE 246r1), kördüñüz erdi (NF 46-11)

3. ç. şahıs -dIlAr erdi bardılar erdi (NF 47-9)

Belirsiz Geçmiş Zamanın Hikâyesi

I.

1. t.şahıs -mIş erdim aêrılmış erdim (KE 74r6)

2. t. şahıs -mIş erdiñ úılmış erdiñ (KE 119r14)

3. t. şahıs -mIş erdi açılmış erdi (HŞ 1533)

1. ç.şahıs -mIş erdük bolmış erdük (NF 241-17)

2. ç. şahıs -mIş erdiñiz aymış erdiñiz (NF 234-2)

3. ç. şahıs -mIş erdiler barmış erdiler (KE 29v21)

-mIşlar erdi ornatmışlar erdi (KE 197v4)

II.

1. t. şahıs -p / -Ip erdim eltip erdim (KE 105r10)

2. t. şahıs ---------------

3. t. şahıs -p / Ip / -Up erdi bolup erdi (KE 87v17), olturup erdi (NF 82-3)

1. ç. şahıs -ıp / -üp erdük aytıp erdük (KE 88v19), küyüp erdük (NF 80-6)

2. ç. şahıs -ip erdiñiz eltip erdiñiz (KE 94v15)

3. ç. şahıs ------------------

Geniş Zamanın Hikâyesi

1. t. şahıs -r / -Ar / -(y)Ur erdim yaşar erdim (NF 24-17), sorar erdim (KE11r10)

2. t. şahıs -r / -Ar / -(y)Ur erdiñ aytur erdiñ (KE 17v7), kemişür erdiñ (NF183)

3. t. şahıs -r / -Ar / -(y)Ur erdi yaratur erdi (KE 3v7), yörür erdi (MM 25b2)

1. ç. şahıs -r / -Ar / -(y)Ur erdük ümìd tutar erdük (KE 31v15)

2. ç. şahıs -r / -Ar / -(y)Ur erdiñiz tapnur erdiñiz (KE 163r8)

3. ç. şahıs -r /-Ar / (y)Ur erdiler alur erdiler (KE 7v2), úılur erdiler (HŞ 153)

-ArlAr / -UrlAr erdi keserler erdi (KE 86r10), kötrürler erdi (HŞ 282)

Olumsuzu -mAz / -mAs erdi úılmas erdi (MM 24b13)

KE’da dört ve HŞ’de sekiz örnekte geniş zamanın hikâyesi çekiminde er- fiili Eski Anadolu Türkçesindeki gibi er- > ŧ olmuştur: úaçururdı (KE 110v3), tutardım (KE 88r14), bitiyürdiler (KE 117r13). çıúmazdı (KE 231v7), tururdı (HŞ 833), barırdı (HŞ 362), ıçúunurdı (HŞ 1317), ururdı (HŞ 3334).

NF’deki úılur erdi erse (92-15) şeklindeki bir örnek de bugün Türkiye Türkçesindeki katmerli çekime örnek olması bakımından önemlidir.

Gelecek Zamanın Hikayesi

1. t. şahıs -GAy erdim úalàay erdim (KE 51 r21), úuçàay erdim (HŞ 4971)

2. t. şahıs -GAy erdiñ körmegey erdiñ (KE 51r11)

3 t. şahış -GAy / -úay erdi kitergey erdi (HŞ 346), tapúay erdi(165v8)

1. ç. şahıs -GAy erdük / erdimiz kitmegey erdük(KE 206r18), alàay erdimiz (KF 45r 14), úılàay erdük (NF 409-2)

2. ç. şahıs -GAy erdiñiz úılàay erdiñiz (KE 21r14)

3. ç. şahıs -GAy erdiler bolàay erdiler (KE 26r5), úayıtàay erdiler (NF 76-9)

-GAylAr erdi öltürgeyler erdi (KE 35v9), ayàaylar erdi (NF 80-2)

HŞ’de iki örnek şu şekildedir: üngeydi (3973), bo1àaydı(4438), tolàaydı (4107)

Şart Kipinin Hikâyesi

1. t. şahıs -sem erdim / -sam erdi / -sA erdim körsem erdim (KE 72r14), bolsam erdi (KE86v21), bolsa erdim (KE 73r1), uúsam erdi (HŞ 3373)

2. t. şahıs -sAñ erdi /-sA erdiñ küyseñ erdi (KE 174v6), barsa erdiñ (NF 59 14)

3. t. şahıs -sA erdi yıàmasa erdi (KE 48v16)

1.ç.şahıs -sAK erdi /-sa erdük salmasaú erdi (KE 93r15), bolsa erdük (NF 241-8)

2. ç. şahıs -sañIz erdi / -sA erdiñiz bolsañız erdi (KE 21r14), bilse erdiñiz (KE 236r15)

3. ç. şahıs -sAlAr erdi / -sA erdiler bilseler erdi (KE 151v2), bilse erdiler (NF13 3)

Dilek-İstek Kipinin Hikâyesi

1.t.şahıs -y erdim kelrney erdim (KE 183r1)

3. t. şahıs -y erdi çıúmay erdi (KE 17r9), bolmay erdi (KE 163r5)

HŞ’de bu çekime ait tek örnek şöyledir: uyaydım (3857).

B Rivayet

Geniş Zamanın Rivayeti

1. t. şahıs -ur ermiş men úılur ermiş men (NF 172-4)

2. t. şahıs -Ur ermiş sen tirilür ermiş sen (KE), fermÀnlayur ermiş sen (NF 408-2)

3. t. şahıs -r/ -Ar / -(y)Ur ermiş sözleyür ermiş (KE 114r1), bolur ermiş (HŞ 4135)

3. ç. şahıs -Ur ermişler /-UrlAr ermişler tileyürler ermişler (KE 229v5), úılur ermişler (HŞ 517), tegürürler ermiş (NF 175-3), aç turur ermişler (NF 125-14)

KE’da 1, HŞ’de şu 2 örnekte er- fiili ekleşmiş durumdadır: kirürmiş (KE 116r7), berürmiş (HŞ 2051), uwtanurmış (HŞ 437).

Dilek-İstek Kipinin Rivayeti

3. tekil şahıs -e ermiş yibere ermiş (KE 186v8)

C. Şart

Belirli Geçmiş Zamanın Şartı

1. t. şahıs -Dım / -dUm erse öltürmedim erse (KE 23 1v15), telürdümerse (HŞ 3546)

2. t. şahıs -DIñ / -dUñ erse çıútıñ erse (KE 206r9), urduñ erse (MM 23b5).

3. t. şahıs -DI erse esti erse (KE 3r10), işitti erse (HŞ 780), bildi erse (MM 25a11)

1. ç. şahıs -DUK / -dimiz erse çıútuú erse (KE 97r13), tegdimiz erse (KE 208v10), tiledük erse (HŞ 4294)

2. ç. şahıs -DIñIz / -DUñIz erse işittiñiz erse (KE 235r17), bolduñız erse (KE 160v11)

3. ç. şahıs -DIlAr erse töktiler erse (KE 5r3), usandılar erse (HŞ 1377)

HŞ’de şu örneklerde er-> ŧ’dır: keldimse (3566), úıldımsa (3983), tarttıñsa (1157), fermÀnladıñsa (2190), saldıñsa (3547), ıêdısañ (1143), (3. tekil şahıs çekiminde 30 örnekte ekleşme söz konusudur) açtısa (2357), taptısa (3151), boldısa (597).

Belirsiz Geçmiş Zamanın Şartı

2. t. şahıs -mIş erseñ aymış erseñ (KE 77v20)

3. t. şahıs -mIş erse úılmış erse (HŞ 2848), yetmiş erse (KE 158v13)

Geniş Zamanın Şartı

2 t. şahıs -r / -Ar / -(y)Ur erseñ tiler erseñ (NF 370-15), tileyür erseñ (KE 72v 1), sorar erseñ (HŞ 1081). Olumsuz: úılmas erseñ (KE 160v 1), úılmaz erseñ (NF 411 -3)

3. t. şahıs -r / -Ar / -(y)Ur erse teyür erse (MM 3a16), biter erse (KE 192v1 9), úılur erse (NF 92-16), kökrer erse (HŞ 302). Olumsuz: ölmes erse(KE 162v5)

2. ç. şahıs -r/ -er erseñiz tiler erseñiz (KE 117r21), sewer erseñiz (NF 367-2).

Olumsuz: kirmes erseñiz (KE 225v 14)

KE’da ve NF’te iki örnekte er- fiili ekleşmiştir: ölürse (KE 80v12), sökerse (KE 77v6), aytışursañ (NF 189-10), oúıtursañ (NF 189-10). HŞ’de bir örnekte şu şekildedir: iskirse (3515).

Birleşik kip çekiminde dönem eserlerinde er- > ŧ olan örnekler yukarıda verilmiştir. Buna göre KE’da toplam 7, NF’te ise 2 örnekte er- ekleşmiş durumdadır. HŞ’de ise bu örneklerin sayısı çok daha fazladır. Bu nedenle bu hususta Güney-batı Oğuz Türkçesi özelliğini yansıtması bakımından diğer eserlerden ayrılmaktadır.

V.3.1.6.3.4. Sıfat-Fiiller (Ortaç)

Sıfat-fiilller isimler gibi iyelik ekleri, çokluk ve hal ekleri alabilirler ve fail, nesne, sıfat görevinde fiilin isim unsuru olarak cümlede kullanılabilirler. Diğer taraftan sıfat-fiiller üzerine gelen bulunma ve ayrılma hali ekinden sonra kullanılan edatlar ile cümlede zaman belirleyici görevini üstelenirler.

Geniş Zaman Sıfat-Fiilleri

1.-r/-Ar/-(y)Ur: aúar su (KE 118v13), keçer dünyÀ (KE 238r16), barur yol (KE 154v18), oúır üçün (KE 13v2), ne işlerge keldiñ (KE 18v19), sen teg söwerimge úavuşturdı (KE 110r8), bu dünyÀ keçerin bilir (KE 131r6), Àdemìni azdururàa úudreti yoú (KE 95v5), saàar úoy (NF 22-14), yanur yer (MM 5b8), yanar köz (HŞ 1347), yarar iş (HŞ 3178), körer bolsa (HŞ 702), baruràa çÀresin

... kıldım (HŞ 1102), bilürüñçe aça ayra maña idi (HŞ 4279), kilirin kilmezin bilir-(HŞ 4690), kün toàardın kün bataràa (HŞ 2920), içerde saúlaşu ol biri birin (HŞ 4037), av avlarda ün iştip utru baútı (HŞ 1280), yüzüñdin özge yoú körerim (HŞ 3896).

Olumsuzu: -mAz / -mAs: körmes işitmez nerse (KE 39r12), bolmas üçün (KE 215r16), ùaèam yėmesin körüp (KE 59v11), yaratılmazda atnu (KE 8v5), tegmesdin burun (KE 36r3), kerekmez iş (NF 16-2), tıyılmas iriñ (MM 6a1), ölmezdin aşnu (HŞ 2296).

2. -GAn / úan > -an baràan-men (KE 246r20), men ayàanımnı úılmasa (KE 86v15), almaàan (KE 177r17), çıúúan (KE 2v16), atúanın yazmas ol kim-dür (KE 104r8), baràanda kelgende oàrılıú úılur (KE 130v18), aààan (KE 5r21) yėgendin soñ (KE 96r14), yoldın azàanlaràa (KE 137r12), cÀdÿlıú úılàanlıú bolsalar (KE 203r7), oúıàan ermez-men (NF 7-15), úazıàanlar (NF 29-1), inanàan (MM 3b10), yaratàan (HŞ 199), közümni köñlüm alàandın kiterdim (HŞ 921), úılàanım nÿş (HŞ 1832), emgengeninde òasta bolup (HŞ 818), yoluúúan (HŞ 970).

KE’da tek örnekte ek başı /g/ sesi düşmüştür: aàırlayanda (127r14).

3. -GlI / -àlu: işitigli (KE 53r18), kesigli (KE 148r4), keliglilerge (KE 244r20), oúuàluúa kereklig (KE 2v18), biligli (MM 4b6), úoluàlu (MM 23b18), okuàlı (HŞ 4676), uruàlı (HŞ 179), ölügli (HŞ 279), biçigli (HŞ 4669).

1.-GuçI ~ -IçI / -uçı: fÀl açàuçı (KE 50r12), kirgüçiler (KE 10v5), raómet úılàuçı-men (KE 213v20), tegüçiler (KE 78r5), bütgüçi (MM 2a5), èamel úılàuçı (MM 2a14), saúlaàuçı (MR 6-8). Bu ek KE’da iki, NF’te ise bir örnekte -IçI/ -uçı şeklindedir: yonuçı (KE 163v8/9), biliçi (KE 56r16), yazıcı (NF 137-13).

5. -àunçı: úaçàunçı úul (KE 73r4).

Geçmiş Zaman Sıfat-Fiilleri

1.-mIş: satúın almış úul (KE 92v19), almışım yoú (KE 46r13), andaà aàırlamışı yoú erdi (KE 187r6), tegme metin urmışınça nÿr örleyür (KE 228r19), yėmişde keêin (KE 54r18), belÀ tegmişde sen biziñ birle bolsañ (KE 10v20), yėmişdin soñ (KE 112v21), úalmış namÀz (MM 1 1b17), olar aymışınça åenÀ óamd şükür (MM 1a9), şehÀdet keltürmişdin soñ öltürseñ (NF 335-9), ayılmış sözler (HŞ 3045), bolmışda kiêin (HŞ 4519), yarıñ birle bu ölmişni tirig úıl (HŞ 3934), çiçek körmişçe bülbül kendü sayrar (HŞ 2487), kişi üçün kişi hìç ölmişi yoú (HŞ 457).

2. -dUK / -dik: aúartduú üçün (KE 171v4), ferişteler erdükin (KE 20r8), ne bolduúuñnı öz közüm birle körgey erdim (KE 72r13), barduúda ... özi taòt üze olturur (KE 125v8), tedüki ol boldı (KE 69r6) ~ ewüñ eşiki kitergil tėdiki seni aymış (KE 49r17), mÀl tirdükindin (HŞ 44).

Gelecek (Gereklilik) Zaman Sıfat-Fiilleri

1.-GU: aàız açàu vaút (KE 20r7), kelgü kün (KE 9v7), bularda alàuñuz niçe (KE 233r8), çıúmaúàa sebeb bolàusı üçün (KE 9v20), yėgüçe aşlıú úaldı (KE 114v1), taúdìr úılmış erdi.... yėmi buàday bolàusını (KE 9v21), yegülük nerse cemè úıldılar (KE 138v4), çıúàu yerni (NF 245-9), zÀ□il bolàu teg boldı erse (NF 224-17), müngü kölük (MM 4a5), tayınmaàu er (MM 20b9), yatàu yer (HŞ 2247), añar yol yoú tapuàda öpgüke (HŞ 222), küçey boldı işim bolàuda ÀsÀn (HŞ 968), ölüm kilgüsiñe öñdin ölüp úoy (HŞ 12 01).

2. -dAçI: Eski Türkçede kullanılan bu sıfat-fiil eki NF’de iki yerde geçmektedir: úılmış úıldaçı zelletlerini yarlıúatu tileyür!er (NF 4-4), kelmiş taúı keldeçi yazuúını (NF 83-17).

3. -esi: Bu ek sadece HŞ’de ünlü ile sonlanan fiilden -gesi şeklinde tek örnekte tespit edilmiştir: tilemez erdi andın öñ yigesi (1335).

V.3.1.6.3.5. Zarf-Fiiller

-A / -U / -ı: úorúa titreyü kel- (NF 8-8), açuú ayra sözleyür (NF 23-6), úuvvet körgüzü yörüsünler (NF 47-3), küvenü aymas-men (NF 36-7), İêi birlikiñe inandım öge (MM 2b 17), aça ayra maña di (HŞ 4279), közdin aúa yaş (HŞ 2202), ura yırta (HŞ 4508), küle oynayu yörür erdiler (MR 31-14).

Bu zarf-fiil eki birleşik fiillerin teşkilinde iki fiili birbirine bağlar: ıêu ber- (KE 27v14), otlayu başla- (KE 34v21), sançışı şehìd bol- (KE 247r3), çıúa tur- (NF 242-12), sança bil- (HŞ 347), baúa úalur (HŞ 4048). közleyü bil- (HŞ 3476).

yana, sayu, oza, açnu, ulaşu ~ ulaşı, öte, tapa, basa, tegrü gibi edatlar yan-, sa-, oz-, aşın-, ulaş-, öt-, tap-, bas-, tegür- fiileri üzerine bu ekin gelerek kalıplaşması ile oluşmuşlardır.

2.-p / -Ip / -Up: Muãùafanı indep ėltgen (KE 2r14), tiwelerni tutup burunduúlap yolàa kivürdiler(KE 190r12), arúasınàa kötrüp yörür erdiler (KE 16r8) ~ suwàa soúıp yelpidi (KE 143v14), bitig bitip ıêa bėrdi (NF 79-15), fısú meclisi úurup turur (NF 375-14), münüp at baàlatıp kiş bėlleriñe (HŞ 747), minip atúa uş ol fìl tig oturdı (HŞ 4407), laèl tig taş bileyüp taş yüzini (HŞ 2675: Ünlü ile sonlanan fiilden sonra /y/ ünsüzünün araya girdiği tek örnek vardır.), úaçàay irdi körse úorúıp (HŞ 4137).

3. -GAç: körgeç sordı (KE 142v12), Yÿsuf ewdin çıúàaç aşuúup (KE 85v15), küçüñ úuvvetiñ bar igeç Yÿsufnı börige nelük yėdürdiñ (KE 104r3), erte kėçe körer igeç neteg ãabr úılayın (KE 86v5), kiçe bolàaç úonaúúa taràadılar (HŞ 1029), úopup olturàaç aydı úanı sÀkì (HŞ 3207), sorar-siz men işitgeç yaòşı bildim (HŞ 3781), kitilgeç eksilür nÿrı ikinç kün (HŞ 4252), közüm yitgeç saña andın baúayın (HŞ 3537), alar selÀm cevÀbın bergeç ayıttılar (MR 11-10).

4. -GAlI / -GalU / -úalı > -alı: teñrilerimizdin aêıràalı mu keldiñ (KE 29r14), keñeşgeli atalarıàa keldiler (KE 101r13), namÀz úılàalı úopsa yüzi úıble sıñar bolsun (KE 6r13) ~ helÀk úılàalu kelmişde ... beşÀret bėrdi (KE 54r1), orunlarını körgeli uçmaóàa kirdiler erse (KE 10r3) ~ úızlar körgelü keldi (KE 27v16), sançışàalı ol çerigni sayladılar (KE, 132v7) ~ sançışúalı çıúúan körk içinde (KE 247v5), ziyÀret úılàalı bardım erdi (W 188-3), yaratılàalı hergiz külmey turur (MR 33-14).

Ek başı ünsüzünün düştüğünü gösteren tek örnek HŞ’de vardır: şÀh aytu başladı kim tur yatalı (3004).

5. -GInçA / -GUnçA / -KunçA > -ınça: tañ atàınça ùaèat úılıñ (KE 21v2) ~ tañ atàunça mücÀhede körer (KE 22r13) ~ kėçe tañ atúunça yügürdi (KE 143v2), tamÀm bolàunça tevfìú tilep kitÀb başladuú (KE 2v21) ~ şafaú àayib bolàınça úınayurlar (KE 22r12), uşmaóàa baràınça (KE 9r15) ~- aña barmaàunça bolmas (KE 149r17), köz yumup açàunça èarşàa aàar (KE 53r7) ~ köz yumup .açúunça yaratur erdi (KE 3v7), barıp kelginçe on mañım mañdı (KE 12r4) ~ on saàu... eltse kelgünçe üç saàu úalur (KE 114v3), hüner körgil èayıb körginçe zinhar (HŞ 2060), aş bişginçe arpanı ögügeyin (NF 28-11), ataúa ölginçe terbiyet úılsañ (NF 283-10) ~ ölgünçe uruşmaúúa (NF 69-13), men baràınça ol ùaèÀmúa kimerse elig tegürmesün (NF 29-6), úulaú bolàu evvel açılàınça til (MM 18b2), özin keçmeginçe mürìd bolmas ol (MM 17a15), yaruúı artar ay bolàınça tolun (HŞ 4252), yügürdüm cÀn bile tapàınça sini (1688), yaúıldım tutşu kül bolàınça yandım (HŞ 2642).

Ekin -ınça şekline MM’de tek örnekte rastlanmaktadır: velì kün batınça eger tutsa sen (MM 11a5)

NF’de bu ekin üç yerde tespit edilen -gimçe ve -GumçA şekilleri de bu ekin dil tarihindeki seyrini takip etrne hususunda dikkat çekicidir: men kecÀbeàa kelgimçe çerig köçmişler (414-13), men ölgümçe közüm yaşı tiñmegey (177-17), Tañrı taèalÀúa yawuú bolmaúım yaòşıraú turur saña yawuú bolàumça(361-3).

6. -GUçA: olaràa but bolàuça úamuà butlaràa tapınur erdiler (KE 31v10), süñü yurtundın çıúàuça (KE 30v6), kün kelgüçe bahÀsın arturdılar (KE 75r8), yėgüçe keygüçe mÀlım bar (KE 79v17).

7. -bAn / -IbAn / -UbAn: úurını kurşaban (KE 2r11), ãÀdıúuèl-vaèd atanıban (KE 47v14), körküñe muñluà boluban körkini men küseyür (KE 77r21), toúuşdın osanma keêiben yarıú (KE 66v12), andaà cemÀl körüben /kim sewmese vebÀl ol (KE 78v19), naôar öz öñinde tutuban yigü (MM 19a7), bu üç birikiben bolur bil ìmÀn (MM 2a11), hem birge kiliben bolup yoldaşım (HŞ 4692: HŞ’de bu ek tek yerde geçnıektedir.).

8. -ArAK: bular burnaraú barıp bir tepege aàdılar (KE 69v13), úumÀşların bir tewege yüklep yazaroú tegmesünler (KE 228r7).

9.-y: sewünçiley bar- (KE 105r5), oúuy al-(KE 102v21), yöriy başla-(KE 196r15), úonuúlay al-(KE 138r21), sevinçiley kel- (KE 190r16), sarnay başla-(KE 202r12).

Olumsuzu: -mAy: vaóy yükin kötere bilmey çöker erdi (KE 197v18), úayu ivge kirse buzmay çıúmas (KE 80v11), ümmetleriñ úıla almay Tañrı dergÀhıda èÀãì bolàaylar (MR 21-15).

10. -ken: ol tirig erken men vezìrlikni almas-men (KE 92r19), úırú yaşda erken (KE 193v13), tirig erkençe tükelge úÀhir erdi àunneti (KE 110v2), Yÿsuf oàlan erkende bir Mübeşşere atlıà úarabaşı bar erdi (KE 105r15), òiêmetde erkende (KE 156v4), bu törti nÀresìde erken vefÀtları boldı (NF 5-2), ol àÀr içinde olturur erken bir kimerse peydÀ boldı (NF 7-14), úuzunı baúlan irken yigü yise (HŞ 711), bu èişret içre irken kildi ÀvÀz (HŞ 336), yörür irken yitildi tün àubÀrı (HŞ 1602).

Bu ek yalnızca er- fiili üzerine gelmektedir. Ayrıca KE’da erken’li ifadeler şüphe ve tereddüt bildirmektedir úayusı yaraàlıú erken tep fikr úılur erdi (136v4), köñlindin keçfi men, teg kimerse bar mu erken tep (145v12), helÀk boldılar mu erken (180v3), nige keldiler erken (180v 1).

11. -mAdIn: men körmedin úuù úurt yėsün (KE 38r9), köñli tölenmedin keyik teg bolup uşmaó içinde yöriyür erdi (KE 7v5), meni bilmedin bu cefÀlar úılurlar (NF 13-6), hìç ãaórÀ úoêmadın istediler (NF 20-6), suéal sormadın òod ayur rÀst cevÀb (MM 5a1), úıyÀs itip söz aydı tapmadın yol (HŞ 4347), kirişsiz bolmadın bu çerò yası (HŞ 1957).

12. -mAyIn: saúçılar úoymış erdi, tünle körmeyin kirdiler (KE 133v21), elig tigürmeyin yip ötsün (KE 148v1), belgülig bolmayın çıúsam (KE 90v6), destÿr tilemeyin kirür-men (NF 441-16), cihÀnnı körmeyin barsa cihÀndın (HŞ 3852), siniñ úanıñúa kirmeyin iy yar (HŞ 3418).

[1] M. N. Hacıeminoğlu, Kutb’un Hüsıev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Türk Dil Kurumu Yayınları: 573, Ankar a 2000, s. 52

[2] Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Iûgat-it-Türkiyye, (Çeviren: B. Atalay), Türk Dil Kurumu C.II.21, İstanbul 1945, s. 22

[3] M. N. Hacıeminoğlu, y.g.e., s. 56-57

[4] Ayrıca men ve sen zamir köklerinde de /e/ ünlüsünün yazımında /e/ ~ /i/ karışıklığı devam etmektedir. Fakat burada bütünlüğü sağlamak amacıyla bu ayrıntıya gidilmemiştir

[5] onı ve oña KE’da birer örnekte geçmiştir. (bkz. Yükleme Hali Eki, Yönelme Hali Eki.)

[6] bize sadece KE’da tek örnekte tespit edilmiştir. (bkz. Yönelmc Hali Eki

[7] A.Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: M. Akalın), Türk Dil Kurumu Yayınları: 532, s. 75

Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hıısusiyetleri, Türk Dil Kurumu Yayınları: 573, Ankara 2000,s. 135.

[9]en Dialektologiyası, Aşgabat 1970, s. 354

[10] M.N. hacıeminoğlu Kutb’un Hüsrev ü Şirin’ ve Dil Hususiyetleri,Türk Dil Kurumu Yayınları: 573, Ankara 2000, s. 151

[11] R. Toparlı, Harezmli Hafız’ın Divanı, Türk Dil Kurumu Yayınları:696, Ankara, 61-179-340.