Ö(MEK) FİİLİ VE BAZI TÜREVLERİ HAKKINDA ETİMOLOJİK AÇIKLAMALAR-OSMAN FİKRİ SERTKAYA
Akademik
11.10.2017, 23:49 11.10.2017, 23:49
Ö(MEK) FİİLİ VE BAZI TÜREVLERİ HAKKINDA ETİMOLOJİK AÇIKLAMALAR
Türkiye üniversitelerinin Türkoloji Bölümleri’nde klâsik dil bilgisinden fonoloji, morfoloji, sentaks gibi konular okutulur. Dilbiliminin bir çok sahası ile semantik okutulmaz. Ancak 1930’lu yıllarda İstanbul Üniversitesi’nde dilbilimi dersi var imiş. Ragıp Hulusi Özdem hocanın ölümünden sonra bu ders eleman eksikliğinden yapılamamış. Buna karşılık üniversitemin Fransız, İngiliz, Alman Filolojisi bölümlerinde de dilbilimi çalışmaları yapılmıştı. Rahmetli Berke Vardar’ın, Özcan Başkan’ın kitapları bana ışık tutmuştu.
Bir başka tespit de şudur. Filoloji hocaları yabancı dil bilgileri kuvvetli olan hocalardır. Ancak onlarda da klâsik Türkolojinin dilbilgisi bilgileri eksiktir. Dilci Türkologların içerisinde ise Doğan Aksan, Mustafa Altun gibi bir iki Türkoloğun dışında yabancı dildeki dilbilimi kitaplarını okuyup anlayacak derecede ileri yabancı dil bilgisine sahip olan Türkiye Türkoloğu pek olmadı. Meslektaşlarımın ve öğrencilerimin hemen hemen hiç birisi kolej mezunu değildir. Ancak bu durum onların kusuru sayılmamalıdır. Sistem böyledir. Devlet kendi üniversite hocasına yabancı dil öğrenme imkânı tanımaz ama onlardan bunu ister. Gerek duyulursa, bu konuya da daha sonra dönebiliriz.
Yetmişli yılların ortalarında (Haziran 1977-Mart 1979) o zamanki adı ile “görgü ve bilgi artırma” için yurt dışına gider iken hocam Mehmet Kaplan “Bak Osman! Senden önceki bir çoğunun yaptığı tekrara düşme! Sen burada Türkoloji ile Arap-Fars tahsilini yaparak tamamladın. Oralarda bizde olmayan sahalara git. Kaydol. Yeni şeyler öğren” tavsiyesinde bulundu. Hocamı mı kıracaktım. Ben de dediğini yaptım.
Aleksandr von Humboldt Vakfı’nın bursiyeri olarak Ruhr Üniversitesi’nde bulunurken Prof. Dr. Norbert Borotzki’nin dilbilimi derslerine devam ettim. Ufkum açıldı, ufkum. İlk dersi başka bir yazıda anlatacağım. Bu gün başka bir konuyu sizlerle paylaşmak istiyorum.
Borotzki bir dersinde fiillerin pozitif ve negatif eksen tablolarındaki yer alışlarını anlattı. Bana da bir ödev verdi. Türkçedeki bir fiil kökünü bu derse uygulayacaktım. Ben de ö- fiilini seçtim. Konunun daha açık anlaşılması için ö- fiilinin Asya Türk lehçelerindeki ü-’lü şeklini burada hariç tutuyorum.
Önce bölünemeyen fiil ve isim kökleri ile bölünerek köküne inilebilen fiil ve isim kökleri için ön bilgi vermem gerekiyor. Türkçede bir hecede telâffuz edilerek daha fazla parçalanamayan fiil ve isim kökleri Vokal (V) ile Konson Vokal (KV) köklü fiil ve isimlerdir. V+K, V+K+K, K+V+K ve K+V+K+K yapısındaki diğer dört hece parçalanarak köküne kadar inilebilir. Konuyu daha iyi anlamak isteyen Sir G. Clauson’un “Turkish and Mongolian Studies” (1962) (Kitabın çevirisi TDK’den çıktı) ve R. R. Arat’ın 1964’te yazdığı yazısına bakabilirler. “Makaleler”, (1987). Şimdi konuya geçelim.
Dîvânü Lugati’t-Türk’te “çeçek önti” (çiçek kendi kendisine bitti) cümlesi geçiyor. Cümlenin fiilini parçaladığımızda ö-n-ti unsurlarını görüyoruz. ö- fiil kökü, -n- fiilden dönüşlü fiil yapma eki. Ancak Dönüşlülük, Pasiflik ve meçhullük, müşareket gibi fiilden yapılan fiil fonksiyonları negatif eksen fiilleri teşkil ederler. Bu fiiller nesne almayabilirler. Negatif eksenden örnek olarak iki fiili daha verelim. “ö-l-mek” fiili ile “ö-ç-mek” fiili. Birincisi kişinin vücudundaki kimyevi işlemin durması ile oluşan durumdur. Kişinin bedeni vardır. Varlığı görülür. Ancak nefes almaz. Artık canlı değildir. “ö-ç-mek” ise kişinin veya nesnenin varlığının ortadan kalkması, yok olmasıdır. Meselâ mum sönerse, gövdesi görünür. Ama mum tamamen eriyerek varlığı ortadan kalkarsa, eylemin Genel Türkçedeki fiil ifadesi “mum öçti” şeklinde söylenir. “öç-” fiili Eski Uygur Türkçesinde çok kullanılan ve bilinen bir fiildir.
Pozitif eksene gelince: Sekiz faktitif eki ile yapılan fiiller pozitif eksen fiilleridir. Bunlar nesne alan fiillerdir. Üç örnek ile onların gerundium şekillerini de verelim. ö-t- “geçmek, delmek, kesmek vs” anlamlarındaki ilk örneğin gerundiumu ö-t-e şeklidir. ö-r- “örmek, yükselmek” şeklindeki ikinci fiilin gerundiumunun iki şekli ö-r-e ve ö-r-ü şekilleridir. Dede Korkut’tan hatırlayalım. “Hanlar Hanı Han Bayındar yerinden örü turdu”. Yani yerinden yükseldi, ayağa kalktı”. ö-z- şeklindeki üçüncü fiilin gerundiumu “yukarı(da), üstt(te)” anlamlarında ö-z-e şeklindedir. “Öze kök tengri asra yagız yir kılındukta (Üstte/yukarıda mavi gökyüzü, altta/aşağıda kara toprak yaratıldığında)” cümlesinde öz- fiilinin gerundium kökünü görürüz.
Benim ö- fiilinin pozitif ve negatif eksenleri ile ilgili açıklamam Prof. Borotzki tarafından beğenildi. Kendisi bana Fiillerin pozitif ve negatif eksenleri konusunu anlamış olduğumu söyledi.
Kısa bir yazıda konuyu ancak bu kadar basitleştirerek anlatabildim. Faydalı olduğumu zannediyorum.
Osman Fikri Sertkaya
Türkiye üniversitelerinin Türkoloji Bölümleri’nde klâsik dil bilgisinden fonoloji, morfoloji, sentaks gibi konular okutulur. Dilbiliminin bir çok sahası ile semantik okutulmaz. Ancak 1930’lu yıllarda İstanbul Üniversitesi’nde dilbilimi dersi var imiş. Ragıp Hulusi Özdem hocanın ölümünden sonra bu ders eleman eksikliğinden yapılamamış. Buna karşılık üniversitemin Fransız, İngiliz, Alman Filolojisi bölümlerinde de dilbilimi çalışmaları yapılmıştı. Rahmetli Berke Vardar’ın, Özcan Başkan’ın kitapları bana ışık tutmuştu.
Bir başka tespit de şudur. Filoloji hocaları yabancı dil bilgileri kuvvetli olan hocalardır. Ancak onlarda da klâsik Türkolojinin dilbilgisi bilgileri eksiktir. Dilci Türkologların içerisinde ise Doğan Aksan, Mustafa Altun gibi bir iki Türkoloğun dışında yabancı dildeki dilbilimi kitaplarını okuyup anlayacak derecede ileri yabancı dil bilgisine sahip olan Türkiye Türkoloğu pek olmadı. Meslektaşlarımın ve öğrencilerimin hemen hemen hiç birisi kolej mezunu değildir. Ancak bu durum onların kusuru sayılmamalıdır. Sistem böyledir. Devlet kendi üniversite hocasına yabancı dil öğrenme imkânı tanımaz ama onlardan bunu ister. Gerek duyulursa, bu konuya da daha sonra dönebiliriz.
Yetmişli yılların ortalarında (Haziran 1977-Mart 1979) o zamanki adı ile “görgü ve bilgi artırma” için yurt dışına gider iken hocam Mehmet Kaplan “Bak Osman! Senden önceki bir çoğunun yaptığı tekrara düşme! Sen burada Türkoloji ile Arap-Fars tahsilini yaparak tamamladın. Oralarda bizde olmayan sahalara git. Kaydol. Yeni şeyler öğren” tavsiyesinde bulundu. Hocamı mı kıracaktım. Ben de dediğini yaptım.
Aleksandr von Humboldt Vakfı’nın bursiyeri olarak Ruhr Üniversitesi’nde bulunurken Prof. Dr. Norbert Borotzki’nin dilbilimi derslerine devam ettim. Ufkum açıldı, ufkum. İlk dersi başka bir yazıda anlatacağım. Bu gün başka bir konuyu sizlerle paylaşmak istiyorum.
Borotzki bir dersinde fiillerin pozitif ve negatif eksen tablolarındaki yer alışlarını anlattı. Bana da bir ödev verdi. Türkçedeki bir fiil kökünü bu derse uygulayacaktım. Ben de ö- fiilini seçtim. Konunun daha açık anlaşılması için ö- fiilinin Asya Türk lehçelerindeki ü-’lü şeklini burada hariç tutuyorum.
Önce bölünemeyen fiil ve isim kökleri ile bölünerek köküne inilebilen fiil ve isim kökleri için ön bilgi vermem gerekiyor. Türkçede bir hecede telâffuz edilerek daha fazla parçalanamayan fiil ve isim kökleri Vokal (V) ile Konson Vokal (KV) köklü fiil ve isimlerdir. V+K, V+K+K, K+V+K ve K+V+K+K yapısındaki diğer dört hece parçalanarak köküne kadar inilebilir. Konuyu daha iyi anlamak isteyen Sir G. Clauson’un “Turkish and Mongolian Studies” (1962) (Kitabın çevirisi TDK’den çıktı) ve R. R. Arat’ın 1964’te yazdığı yazısına bakabilirler. “Makaleler”, (1987). Şimdi konuya geçelim.
Dîvânü Lugati’t-Türk’te “çeçek önti” (çiçek kendi kendisine bitti) cümlesi geçiyor. Cümlenin fiilini parçaladığımızda ö-n-ti unsurlarını görüyoruz. ö- fiil kökü, -n- fiilden dönüşlü fiil yapma eki. Ancak Dönüşlülük, Pasiflik ve meçhullük, müşareket gibi fiilden yapılan fiil fonksiyonları negatif eksen fiilleri teşkil ederler. Bu fiiller nesne almayabilirler. Negatif eksenden örnek olarak iki fiili daha verelim. “ö-l-mek” fiili ile “ö-ç-mek” fiili. Birincisi kişinin vücudundaki kimyevi işlemin durması ile oluşan durumdur. Kişinin bedeni vardır. Varlığı görülür. Ancak nefes almaz. Artık canlı değildir. “ö-ç-mek” ise kişinin veya nesnenin varlığının ortadan kalkması, yok olmasıdır. Meselâ mum sönerse, gövdesi görünür. Ama mum tamamen eriyerek varlığı ortadan kalkarsa, eylemin Genel Türkçedeki fiil ifadesi “mum öçti” şeklinde söylenir. “öç-” fiili Eski Uygur Türkçesinde çok kullanılan ve bilinen bir fiildir.
Pozitif eksene gelince: Sekiz faktitif eki ile yapılan fiiller pozitif eksen fiilleridir. Bunlar nesne alan fiillerdir. Üç örnek ile onların gerundium şekillerini de verelim. ö-t- “geçmek, delmek, kesmek vs” anlamlarındaki ilk örneğin gerundiumu ö-t-e şeklidir. ö-r- “örmek, yükselmek” şeklindeki ikinci fiilin gerundiumunun iki şekli ö-r-e ve ö-r-ü şekilleridir. Dede Korkut’tan hatırlayalım. “Hanlar Hanı Han Bayındar yerinden örü turdu”. Yani yerinden yükseldi, ayağa kalktı”. ö-z- şeklindeki üçüncü fiilin gerundiumu “yukarı(da), üstt(te)” anlamlarında ö-z-e şeklindedir. “Öze kök tengri asra yagız yir kılındukta (Üstte/yukarıda mavi gökyüzü, altta/aşağıda kara toprak yaratıldığında)” cümlesinde öz- fiilinin gerundium kökünü görürüz.
Benim ö- fiilinin pozitif ve negatif eksenleri ile ilgili açıklamam Prof. Borotzki tarafından beğenildi. Kendisi bana Fiillerin pozitif ve negatif eksenleri konusunu anlamış olduğumu söyledi.
Kısa bir yazıda konuyu ancak bu kadar basitleştirerek anlatabildim. Faydalı olduğumu zannediyorum.
Osman Fikri Sertkaya
