ÖZBEK TÜRKÇESİ GRAMERİ

Prof.Dr. Ahmet BURAN, Doç.Dr. Ercan ALKAYA

Ses Bilgisi

Ünlüler

Özbek Türkçesinde 10 tane ünlü vardır. Ancak bu sesler alfabede 7 harfle gösterilir. aä, ıi, oö, uü sesleri ortak birer işaretle gösterilir. Yuvarlak å ise, o harfi ile gösterilir. o harfi Rusça kelimelerde o sesini verir.

Bu ünlüler ve özellikleri şöyledir:

a: Türkiye Türkçesindeki a gibidir. x, q, ğ ünsüzlerinin yanında kullanıldığında bu ses değerini verir. Yani kalın ünsüzlerle birlikte kullanılır: paxta (pamuk), faqat (yalnızca), qavät (kat), qarğa (karga), båşqa (başka), xalq (halk), xayr (iyilik), xazinä (hazine).

a sesi Rusça kelimelerde ise a sesini verir: advokat (avukat), abajur vs.

ä: Yazılışı bakımından yukarıdaki a ile aynıdır. Türkiye Türkçesindeki e’den daha açık ve geniş telaffuz edilir. Yani a ile e arasında bir sestir. x, q, ğ kalın ünsüzlerinin dışında diğer bütün ünsüzlerin yanında kullanılır: pärväriş (bakım), äkä (ağabey), mäktäb (okul), äsärläri (eserleri), kelgän (gelen), koyädi (koyar).

å: Yuvarlaklaşan bu ünlü Özbek Türkçesini diğer Türk lehçelerinden ayıran karakteristik bir ünlüdür. Geniş, çok açık ve yuvarlak bir a’dır. Söylenişinde o’ya yakın bir ses çıkar. Gerek Türkçe gerekse yabancı dilden alınan kelimelerdeki uzun a’lar bu yuvarlak şekliyle söylenir: båş (baş), åşxånä (mutfak), åläm (âlem), bår (var), båşqa (başka), binå (bina), båzår (pazar), åzådä (temiz).

e: Yarı dar, ince bir ünlüdür. Bu ünlü Türkiye Türkçesindeki e’den daha dar olup i’ye yakın olarak telaffuz edilir. Sadece ilk hecede bulunur. Avrupa dillerinden alınan kelimelerde, diğer hecelerde de bulunabilir: eng (en), keyin (sonra), tez (çabuk), matematika (matematik), keng (geniş), semiz.

ı: Bu ünlü Özbek Türkçesinde i ünlüsüyle beraber aynı harfle gösterilmektedir. Özbek Türkçesinde çok az kullanılıp sadece x, q, ğ ünsüzlerinin yanında bu sesi vermektedir: xıl (tür, çeşit), qısqa (kısa), ğıybät (gıybet), qıl (kıl), qış (kış), ğışt (tuğla), Qırğız (Kırgız), qırq (kırk), bağır (ciğer; göğüs).

i: dar ve ince bir ünlüdür. x, q, ğ ünsüzlerinin dışında dığer ünsüzlerle birlikte i olarak telaffuz edilir: ikki (iki), incü (inci), ildiz (kök), essiz (cahil, geri zekâlı), tülki (tilki), ilån (yılan), ilinc (umut bağlanan kimse), inoq (yakın arkadaş).

o: ö ile birlikte aynı harfle gösterilir. o ünlüsü x, q, ğ ünsüzlerinin yanında kullanılır: xoråz (horoz), xorlik (aşağılanma), qozğålån (başkaldırı), oq (ok), qoy (koyun), qoçqår (koç), qorquv (korku).

ö: o gibi yuvarlak, geniş ve ince bir ünlüdür. Kalın ünsüzlerin dışında diğer ünsüzlerin tamamının yanına gelir: töşäk (döşek), yötäl (öksürük), sönmäs (sönmez), dökån (dükkan), köngil (gönül), böläk (bölük, parça;başka).

u: u ve ü ünlüsü alfabede aynı harfle gösterilir. Yanında bulunduğu ünlünün durumuna göre tespit edilir. x, q, ğ ünsüzlerinin yanında u olarak telaffuz edilir: xuftån (yatsı), qudä (dünür), xuşboy (hoş kokulu), ğunçä (gonca), quvånç (sevinç), ğuçğuç (yığın, bir yığın, çok).

ü: Dar, yuvarlak ve ince bir sestir. x, q, ğ ünsüzlerinin dışında diğer ünsüzlerle birlikte ü olarak telaffuz edilir: üç, tügämåq (bitmek), tüziliş (yapı, bünye), tüpük (tükürük), kütmåq (beklemek), düräng (berabere kalma).

Yukarıdaki ünlülerin dışında Özbek Türkçesinde bir de y ünsüzü ile birlikte kullanılan ünlüler bulunur: E e = ye (eттиyetti “yedi”), Я я = ya/yä (яxшиyaxşi “iyi” ; яллаyällä “şarkı”), Ë ё = yå (ёшyåş “genç”), Ю ю = yu, yü (ютуқ yutuk “zafer” ; юкyük).

Ünlü Uyumları

Büyük Ünlü Uyumu

Özbek Türkçesi kalınlıkincelik uyumu yönünden Türk Lehçeleri içerisinde en bozuk olanıdır. İlk heceden sonra gelen ünlülerin değişkenlik göstermesi, aä, ıi, oö, uü ünlülerinin kalın ünsüzlerden x, q, ğ’ye göre değişiklik göstermesi ve eklerin tek şekilli olmaları (lik, di, siz, dir, mi vs.) gibi sebeplerden dolayı bu uyum çok zayıftır: berädi (veriyor), oğrılik (hırsızlık), qåşıqsiz (kaşıksız), boldi (oldu), bårmi (var mı), qıliç (kılıç), uydirmåq, bilmåq, yolçi, oquvçi (öğrenci).

Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)

Özbek Türkçesinde küçük ünlü uyumunun kısmen işlediğini söylemek mümkündür. Düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra da düzgeniş ünlüler gelmektedir: berädi (veriyor), Özbeklär, kelädilar (geliyorlar), ötämiz (geçiyoruz), sevämiz (seviyoruz), örgänişimizdä (öğrenişimizde).

Ancak bu uyumun bir diğer kuralı da yuvarlak ünlülerden sonra daryuvarlak ünlülerin gelmesidir. Küçük ünlü uyumu, incedar ünlünün yardımcı ünlü olarak tercih edilmesinden dolayı bozulur. İşte Özbek Türkçesi bu kural bakımından zayıftır. Türkiye Türkçesinden farklı olarak yuvarlak ünlülerden sonra çoğu kez düzdar ünlüler gelir: köngil (gönül), ölim, kömir (kömür), ölikxånä (morg), boyli (boylu), oqıymän (okuyorum), kökiş (mavimsi), qolim (elim).

Ünsüzler

Özbek Türkçesinde 23 ünsüz vardır. Kiril alfabesindeki sıralanışına göre bu ünsüzler şunlardır:

b, v, g, d, c/j, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, ts, ç, ş, q, ğ, h

ng (ñ) ünsüzü için ayrı bir işaret yoktur, n ve g seslerinin yan yana gelmesiyle gösterilir: tång (tan), ming (bin), keng (geniş) gibi. ts (Ц) harfi ise, Rusça kelimelerde görülür: tsirk (sirk), militsiya (polis).

Özbek Kiril alfabesinde й (y) ile başlayan kelimelerin yazımında özel bir durum vardır. Öncelikle й ses işareti kelime başında kendisinden sonra yalnızca и (i) ve ў (o,ö) ses işaretleriyle kullanılır: йирикyirik “iri, büyük; йўлyol”. Diğer ünlüler söz konusu olduğunda, /y/ sesi için her bir ünlünün önünde farklı bir ses işareti kullanılır. Alfabede tek bir karakterle gösterilen bu ses işaretleri aslında birer ligatür (birden fazla harfin bir araya gelmesiyle oluşmuş karakter) dir.

Dolayısıyla Özbek Kiril alfabesinde /y/ sesi beş ayrı ses işaretiyle gösterilir:

Bağımsız y (й),

Kelime başı e ile beraber Ee=ye,

Kelime başında a, ä ile beraber: Яя=ya,yä

Kelime başında å ile beraber: Ëё=yå

Kelime başında u, ü ile beraber: Ю=yu, yü.

Böylece 23 tane ünsüz Kiril alfabesinde 27 ses işaretiyle gösterilmektedir.

Türkiye Türkçesinden farklı olarak k, g ve h ünsüzlerinin kalın şekilleri olan q, ğ ve x sesleri kullanılmaktadır. Ayrıca ñ (ng) ünsüzü de ayrı bir işaretle gösterilmemesine rağmen kullanılmaktadır.

Özbek Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler

Türkiye Türkçesiyle karşılaştırıldığında Özbek Türkçesinde kullanılan ünsüzler ile ilgili şu özellikleri tespit edebiliriz:

Türkiye Türkçesinde g ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Özbek Türkçesinde ötümsüz şekliyle k’dir: kiriş (giriş), keräk (gerek), küräş (güreş), kündüz (gündüz), köl (göl), kelin (gelin), keltirmåq (getirmek).

Türkiye Türkçesinde d ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Özbek Türkçesinde ötümsüz t ile başlar: til (dil), toqqız (dokuz), tüzätmåq (düzeltmek), tuman (duman), teri (deri), tåmir (damar), temir (demir).

Türkiye Türkçesinde Türkçe asıllı kelimelerde bulunan c sesi, Özbek Türkçesinde ç’dir: Çingiz (Cengiz), quçåq (kucak), aççıq (acı), yolçi, keçikmåq (gecikmek), uyquçi (uykucu), sütçi (sütçü).

Türkiye Türkçesindeki v, şu kelimelerde b’dir: bår (var), bårmåq (varmak), bermåq (vermek).

Arapça ve Farsçadan geçen kelimelerde bulunan ve bu dillerde uzun olan ā, Özbek Türkçesinde å olur: İslåm (İslam), xånä (hane), baxå (paha), mukåfåt (mükâfat), ådät (adet), båğ (bağ).

Türkiye Türkçesinde d ve t ile başlayabilen eklerin, Özbek Türkçesinde sadece d’li şekilleri vardır: båşdä (başta), årtdä (geride), båqdim (baktım), yoqdir (yoktur), äytdi (söyledi), içdän (içten).

Türkiye Türkçesindeki kelime başı bazı bsesleri Özbek Türkçesinde m‘dir: muz (buz), men (ben), mängü (bengü, ebedi), ming (bin), min(bin), mung (bun, sıkıntı), munçåq (boncuk, kolye), mol (bol), maşåq (başak).

Türkiye Türkçesinde kelime başındaki bazı p’ler, Özbek Türkçesinde b olur: barmåq (parmak), burgä (pire)

Türkiye Türkçesinde bazı b’ler, Özbek Türkçesinde p olur: piçåq (bıçak)

Aşağıda Türkiye Türkçesiyle verilen kelimelerin Özbek Türkçesindeki karşılıklarını yazınız:

denk, değirmen, dik, gerekli, gece, gömmek, güç, eskici, vardım, açtım, benim, bol.

Ünsüz Uyumu

Özbek Türkçesinde tonluluk bakımından kısmen uyum vardır. Ünlü veya tonlu ünsüzle biten bir kelimeye gelen ek, çoğunlukla tonlu ünsüzle başlar: suvdä (suda), üydä (evde), mäktäbgä (okula), yådimdä (hatırımda), keldi.

Fakat “ç” ile başlayan ekler, tek şekilli olduğu için bu uyumu bozarlar: ortäçä (ortalama), özimçä (bence), oquvçi (öğrenci), yolçi (yolcu), qoziçåq (kuzucuk).

Tonsuzluk uyumu bakımından ise, Özbek Türkçesi daha çok uyumsuzdur. Tonsuz ünsüzle biten kelimelerin sonuna gelen ekler, çoğu kez tonlu ünsüzle başlar. Bu uyumsuzluk daha çok çekim ekli şekillerde, bazen de yapım ekli şekillerde görülür: årtdä (artta, arkada), içdän (içten), Tåşkentgä (Taşkent’e), yåtgän (yatan), yoqdir (yoktur).