Söz dizimi (syntagma, analytism)
Konu: Söz dizimi (syntagma, analytism)
Prof. Dr. Günay Karaağaç
Dil kullanımı, sözlük ve söz diziminden oluşur. Bu iki olgu, dil dediğimiz bir bütünün iç içe geçmiş iki eksenidir. Sözlük, geçmişin; söz dizimi ise, şimdinin ve geleceğin dilidir. Bir başka ifadeyle, sözlük, dilin geçmişteki; söz dizimi ise, şimdi ve gelecekteki eksenidir.
Bireyin insan kimliğiyle yaptığı her şey, bir söz diziminden ibarettir. İnsan demek, söz dizimi ögelerinin kılavuzluğunda, sözlük birimleri arasında dolaşan varlık demektir. Bireyin insan kimliğiyle yaptığı her şey, sosyal olan söz dizimi kurallarının kılavuzluğunda ve yine sosyal olan sözlük birimleri arasında yaptığı bireysel ve özel gezintidir.
Düşünmek, duygulanmak, resim veya müzik yapmak, kısacası, kişinin insan varlığıyla yaptığı her eylem, bir söz diziminden başka bir şey değildir:
Her dil kullanımı, gerçek dünyanın dilin saymaca birimleriyle yeniden kurulmasıdır. Varlık ve eylem adlarından oluşan sözlükler, dilin nedensiz genellemelerden doğmuş sosyal yapısını; varlık-varlık (söz öbekleri) ve varlık-eylem (cümle) gibi başlıca iki türü olan söz dizimi ise, nedenli özellemelere dayalı bireysel yapısını ifade eder. Bu nedenle, sözlük (edinim), toplumun geçtiği yolları; söz dizimi (kullanım) ise, kişinin geçtiği yolları yansıtır.
Dillerin değerlendirilmesi ve karşılaştırılmasında sözlük ile dil bilgisi birlikte düşünülmelidir. Sözlük ve dil bilgisi bir bütündür ve aralarında ters orantılı bir ilişki vardır. Bu yüzden, dilde, dil ve düşünce dünyamızda, sözlerin işaret ettikleri bilgilerin değeri, bu bilgilerin dil ve düşünce dünyamızdaki yeri, kullanım sıklıkları gibi, söz sayılarından daha önemli konular vardır.
Sözlük sosyal bir olgu, söz dizimi ise bireysel bir eylemdir. Sözlükte yer alan ve birer genellemeyi temsil eden birimler, söz diziminde özellenir, belirgin hale getirilir, nitelenir veya açıklanırlar. Kişi, sözlüklerden edindiği ve her biri bir genellemeyi temsil eden sözlük birimlerini, söz diziminde ilişkilendirip niteleyerek özelleştirir.
Bu süreç, kişinin varlıkların ayrıntılarına inmeye başladığına işaret eder ve dil kullanımının bu bireyselliği, ancak dille gerçekleşebilen düşünme, konuşma, inanma vb. davranışların da bireysel olduğunu gösterir. Türkçenin söz dizimi de söz öbekleri ve cümlelerden oluşur. bk. söz dizimi bilgisi.
söz dizimi bilgisi (syntax): Söz dizimi, söz öbeği (varlık+varlık) ve cümle (varlık+eylem) birimlerinin genel adıdır. Sözlükteki sözlerin ve söz kalıplarının belli kurallar çerçevesinde yan yana getirilmesi, söz öbeği veya cümleyi oluşturur.
Sözleri, deyim ve atasözü gibi her türden söylemleri, donuk birimler halinde yer aldıkları sözlüklerden alıp bir araya getirmeye çekim diyoruz. Çekim, nedensiz bir ilişkiyi ve sosyal genellemeleri ifade eden söz ve söz kalıplarını bir araya getirerek, onlarla nedenli ve bireysel özellemeler yapmaktır. Sözler ve söz kalıpları, nedensiz ve sosyal uzlaşılara dayalı birer genelleme olmalarına rağmen, onlardan oluşan söz dizimleri, nedenli ve bireysel özellemelerdir; yani dil edinimi sosyal, dil kullanımı bireyseldir; sözlük sosyal, söz dizimi bireyseldir. Bunun nedeni, birlikte her şeyi yapabilen insanoğlunun, yalnızca dili birlikte kullanamamasıdır. Çekim sonucu ortaya çıkan söz öbeği veya cümle biçimindeki söz dizimleri bireyseldir.
Söz dizimi bilgisinin araştırdığı temel konular, söz dizimini oluşturan sözlerin bağlanma biçimleri ile söz öbeği ve cümle türleridir. Dil kullanımının veya söz diziminin bütünü, bir niteleme ve açıklama, varlığı veya olayı daha belirgin hale getirme, bir özelleme, kendi özelini yaratma eylemidir. Sözlük, sosyal bir olgu; söz dizimi ise, bireysel bir olaydır. Sözlükte yer alan ve birer genellemeyi temsil eden birimler, söz diziminde özellenirler, belirgin hale getirilirler; nitelenir veya açıklanırlar.
Varlığı özelleyen ögeler, niteleyici ve tamlayıcı olarak; eylemi özelleyen yapılar ise, cümle ögeleri olarak bilinir. Sözlüklerde adlar (genellenmiş varlık) ve eylemler (genellenmiş yapma-olma) söz konusu iken; söz diziminde, söz öbekleri (nitelendirilmiş ad: özellenmiş varlık) ve cümleler (nitelendirilmiş eylem: özellenmiş yapma-olma) söz konusudur:
