Türkçe Kökler Sözlüğü'nden a-, ab-, ac- kökleri
Türkçe Kökler Sözlüğü'nden a-, ab-, ac- kökleri
a-,
Türk dilinin birinci sesi, sözcüklerin başlangıç öğesi olarak vurgulanan a'nın içerdiği anlam aldığı eklerle sağlanır. a sesinin kaynağı doğa olayları karşısında duyulan şaşkınlıkla bağlantılı görülür, böyle bir kuram vardır. Yalnız başına bir anlam içermeyen bu sesin, Hind-Avrupa dillerinde söyle nişi de başkadır, toplumların ağız özelliklerine göre değişir, ancak doğa olayları karşısında duyulan şaşkınlığı anlatmada özdeş içerik taşıdığı göz den kaçmaz.
a sesi, dilimizin kalın seslilerinden ilkidir, bu nedenle ağızdan çıkışı dol gun bir ses yapısı gösterir. Dilimizde a sesinin yanına başka bir sesli gele mez, yalnızca ona uygun sessizler gelebilir. Bu sessizler de diziye göre şöy ledir: ab-ac-aç-ad-af (yansıma), ağ-ag-ah (yansıma) ak-al-an-ap-ar-as-aş-at-av
-ay-az... Dilimizde am sesi yoktur, bu sesle başlayan sözcüklerimizde um'la dönüşme vardır.
Türkçenin ses uyumuna göre a ile başlayan bir sözcükte yalnızca ı-u sesli leri bulunabilir (sessizlerle yanyana olma koşuluyla), e-i-o-ö-ü seslileri (söz cük bileşik değilse) görülmez (kardeş sözcüğü gibi olanlar değişikliğe uğramış, kısalmış dil varlıklarıdır: kar-daş/karın-daş bg.). Dilimizde a-e+i-o-ö-u-ü- seslileri yanyana gelemez (ae, aı, ai, ao, aö, au, aü yanyanalığı sözkonusu değildir. Burada ai/ay yaklaşımı i/y dönüşmesi sonucudur, i kimi ağızlarda y sesini verir.) ... Bunun gibi ae sesi de ay diye okunur (başka dillerin etkisiyle) , ancak Türkçeye aykırıdır, karşıt örnek diye gös terilemez.
ab-,
Türk dilinin bu sesle başlayan sözcükleri azdır, kök ağız ayrılıkları nede niyle ap durumunda da söylenir: ap-armak bg. ab kökü a-ı eklerini alarak sözcük üretir. Yine ağız ayrılıkları yüzünden ab köküne ikinci bir b sesi nin geldiği görülür. ab kökünde yansıma seslerle ilgili sözcükler yalnızca çocuksu duyguları içerme eyleminde bulunur. Kimi Türk ağızlarında ab köküne u seslisi birinci ek olarak gelirse de bu pek yaygın değildir. Türk dilinin moğ., ar., fars. dilleriyle karışan, benzerlik gösteren sözcükler ab kökünde çoktur, ancak bu kökün ap biçimini almasıyla elsözcükleri dış lanır. ab köküne a-ı seslilerinin gelmesiyle mak eki etkinlik gösterir: ab-ı-t-mak (abımak) gibi. ab kökü, ek almayınca, ap biçiminde söylenir.
ab kökü, genellikle, örtme, kapama, devinme, yayılma anlamları içe
ren sözcükleri üretmeye yarar.
ac-,
bu kök, genellikle, aç biçiminde söylenir, kimi ağızlarda aç (bk. kökünün
ç sesi aldığı eklerle c sesine dönüşür, bu da ağız ayrılıklan nedeniyledir:
