Türkçe Kökler Sözlüğü'nden 2
Türkçe Kökler Sözlüğü'nden 2
AÇ
ac-ı-mak, ac-ı-k-mak bg. ac kökü çokluk ı sesleriyle genişler. Bu kökiln ac-ı (ı ekiyle) dışında bir gelişimi görülmedi. Sözgelişi: ac-ı-t-mak (acıtmak), acı-n-mak, acı-n-dırmak, ac-ı-t-tırmak... (bk. aç).
aç-,
bu kök ac ile dönüşür, genellikle c sesi ç sesi oluverir. Ağız ayrılıkları ne deniyle aç kökü a+u seslerini alır. Bu kök genellikle genişleme, boşalma, kcıpma, dağılma, ayrılma, uzaklaşma, yırtma, güvenme, aşırılık, kesme, yar ma, bozma, duygusal eğilim anlamlarını içeren sözcükleri üretmeye yarar. Bu kökün aldığı ekler a, ı, u seslileriyle oluşur, kimi yerde gı, gu ekleriyle ekleriyle araç, aygıt adları üretilir: aç-gı, aç-gu, aç-ı-k, aç-a-r, aç-a-cak (bu sözcüklerin açık dışında hepsi anahtar anlamındadır). Kök malç ekiyle
genişler, ilk eylem aç-mak biçiminde görülür, öteki eylemler aı ekleriyle belirir: aç�a-r, aç-ı-k(lamak). Kökün özünde saklı anlam genişlemesiyle yal nızca eklerle sağlanabilir. aç kökü araç-gereç anlamlarına gelen sözcükle rin üretiminde genellikle ak (aç-ak), ar (aç-ar) eklerini alırken genişleme- de gösterir (kız kapıyı açar), (bu açar altın saplıdır) örneklerinde birincisi eylem, ikincisi araç karşılığıdır. aç köküne gelen ikinci ekler gen-ken bi çiminde de görülür: aç-ar-ken, aç-ar-gen (burada gen eki ağız ayrılığından
kaynaklanan yumuşama nedeniyledir, dilin yapısına aykırıdır). aç kökü ne getirilen bu e sesli ekler dilin uyumuna uygun değilse de yaygındır. aç köküne u sesi gelerek aç-uk (açık) biçimi de var (Kaş.).
ad-,
ilerleme, gelişme, devinim, atılım, değerlendirme, adlandırma, fırlatma, yürüme, atlama, atma bg. değişik anlamlar içeren kök. Bu kök, ağız ay nlıkları nedeniyle, at biçiminde de söylenir (ad-a-mak/at-a-mak). Köke ge len önekler a-ı seslileriyle başlar, kimi ağızlarda u, o yansıması gösterir
(bu olay seyrektir) . ad kökünün aldığı ilk sesliler a ile ı'dır. Bu sesliler
den sonra, değişik anlamlar içeren sözcüklerin üretilmesine elverişli ses sizler gelir. Bu sessizler de c-ç-ğ-k-m-n-r-s-ş-t bg. bir dizi oluşturur. Söz. gelişi: ad-a, ada-cık, ada-ç, ad-a-k/ada-k/ad-ı-rn, ad-ı-n/adı-n, ad-an-mak, ad-1-r-mak, ad-a-ş, ad-a-t-mak. . .
ad kökü, değişik Türk ağızlarında, özellikle Kuzey Türkçesınde d sesinin
y sesine dönüşmesiyle ay biçimine girer. Kaş. sözlüğünde d sesinin y se sine yakın nitelikte söylendiği görülür: adak/ayak (ayak denen yürüme-de vinme öğesi), bu sesi dh ile karşılayan Türk ağızları da vardır. Özellikle ar. z-d (dad sesiyle karıştırıldığı sözcükler de az değildir). Bunun nedeni d sesinin değişik biçimde söylenmesidir. Asya Türkçesinde ad köküne g-ğ seslerinden biri eklenerek adg-/adğ biçimi oluştuğu gibi y, h seslerinden biri de getirilir: ad-y, ad-h bg. (bk. Kaş.). ad kökünün hangi dönemde önem li bir değişikliğe uğradığı bilinmiyor, ağız ayrılıklarına dayanarak olayı saptama, belli bir döneme bağlama olanağı da yoktur.
af-,
Türk dilinde böyle bir kök yoktur, ağız aynlıkları nedeniyle v/f, b/f, ğ/f
dönüşmeleri görülürse de, bu bir kök üretme anlamını içermez.