Türkçe Öğretiminde Yöntem ve Teknikler
Türkçe Öğretiminde Yöntem ve Teknikler
AHMET BULGAY
- YÖNTEMLER
Bu başlık altında Türkçe Dersi Öğretim Programı’nda yer alan bazı yöntemler açıklanmaktadır.
Gözlem, bir olayı, bir nesneyi ya da bir gerçeği anlamak için olay, nesne ya da gerçeğin çeşitli belirti ve koşullarını izleme ve inceleme işidir. İnceleme ise ele alınan bir konu ya da olayın özelliklerini ve ayrıntılarını tam olarak anlamaya çalışmak için yapılan yöntemli çalışmalardır.
Gözlem ve inceleme, birbirini tamamlayan iki uğraş gibidir. Öğrencilerin, gözlem çalışmaları ve inceleme gezileri sırasında gördüklerini ve işittiklerini not etmeleri, belge toplayıp bunlar üzerinde inceleme yapmaları, bazı durumlarda gördüklerini yazılı olarak anlatmaları, tartışmaları ve değerlendirmeleri Türkçeyi kullanma becerisiyle yakından ilişkilidir.
Gözlem sürecinde aşağıda hususlara dikkat edilmelidir:
- Gözlenecek varlık veya olay kendi doğal şartlarında olmalıdır.
- Gözlemin amaç veya amaçları olmalıdır.
- Gözlem planlı yapılmalıdır.
- Gözlem planının öğrencilerle ve hatta velilerle yapılması, plana öğrencinin ve velisinin katkısının sağlanması önemlidir.
- Gözlemin bir gezi ile birlikte olmasının gerektiği durumlarda, disiplin problemleri olmaması için organizasyonun çok iyi yapılması
- Öğrenciler, gittikleri yerlerde neye dikkat edeceklerini, neyi gözleyeceklerini
- Gözlem sırasında öğrencilere not tutma alışkanlığı kazandırılmalıdır.
- Gözlem sonunda gözlem sonuçlarını görmeye yönelik bir değerlendirmenin yapılması esastır. Bu süreçte gözlem sırasında tutulan notlar, toplanan materyaller, alınan fotoğraf veya filmler, ses kayıtları vb. ayrıntılı olarak değerlendirilmelidir.
Tartışma, bir grup öğrencinin belli bir konunun kavranması amacıyla karşılıklı görüşler, fikirler, eleştiriler üreterek o konuyu kapsamlı ve detaylı olarak irdelemesi şeklinde tanımlanabilir.
Öğrencileri belli bir konu üzerinde düşünmeye yöneltmek, konu ile ilgili anlaşılmayan noktaları aydınlığa kavuşturmak ve konuya ilişkin bilgileri pekiştirmek, öğrencinin konu hakkındaki ön bilgilerini öğrenmek gibi amaçlarla tartışma yapılabilir.
Tartışma sürecinde aşağıdaki önemli kurallara dikkat edilmelidir:
- Öğretmen ve öğrencilerin tartışmaya önceden hazırlıklı olmaları
- Tartışmanın amacı, süresi ve tartışmada neler yapılacağı net olarak
- Öğrencilerin kendilerini rahat hissedebileceği bir ortam oluşturulmalıdır.
- Sorular öğrencileri düşünmeye sevk eden türde, açık uçlu olmalıdır.
- Öğrencilerin ilgisini çeken, güncel konular seçilmelidir.
- Tartışma sırasında öğrencilere kendisini ifade edebileceği kadar süre
- Her öğrencinin tartışmaya katılması sağlanmalıdır.
Problem çözme, öğrencilerin hayat boyu kullanabilecekleri karar verme ve çözüm üretme yeteneklerini geliştirmek için kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntemde önce öğrencilerle birlikte problem belirlenir. Problem, öğrencilerin kendi yaşantılarıyla ilgili ve güncel olmalıdır. Problem -anlaşılması için- tanımlanır ve sınırlandırılır. Buradan hareketle problemle ilgili veriler toplanır, amaca uygun olanlar seçilir ve seçilenler problemin çözümüne yönelik olarak değerlendirilir.
Öğrencilere verilere nasıl ulaşabilecekleri, çeşitli bilgi kaynaklarından (internet, kütüphane, kitle iletişim araçları vb.) nasıl yararlanabilecekleri ve topladıkları verileri nasıl düzenleyebilecekleri konusunda rehberlik edilir. Elde edilen veriler amaca, kişilere veya süreye uygunluk açısından değerlendirilir. Uygun çözüm önerileri seçilir. Seçilen öneriler denenir. Son olarak problem çözme sürecinin bütün aşamaları öğrencilerle birlikte değerlendirilir.
Rol oynama, öğrencilerin, başkalarının kimliğine bürünerek onların nasıl düşündüklerini, neler hissettiklerini ve nasıl davrandıklarını anlamasına fırsat verir.
Rol oynarken aşağıda verilen bazı kurallara dikkat edilmelidir:
1 Canlandırılacak durum ya da olay öğrencilerle birlikte seçilmelidir.
1 Uygulamadan önce yapılacak etkinliklerin ayrıntıları iyi belirlenmelidir.
1 Ortam (sınıf, salon vb.) oynanacak rollere uygun olarak düzenlenmelidir.
1 Rol dağıtımında öğrenciler seçilirken oynanacak rollerin genel özellikleri hakkında da bilgilendirilmelidir.
1 Öğrenciler rol dağıtımında görev almaları için cesaretlendirilmeli, ilk uygulamalarda gönüllü ve rolünü iyi canlandırabilecek olanların rol alması sağlanmalıdır. 1 Rolleri prova etmeleri için yeterli zaman verilmelidir. 1 Rol oynamanın sonunda, sınıfta oyuna ve oyunun amacına ilişkin tartışma ortamı oluşturulmalı, değerlendirme yapılmalıdır.
Bu yöntem, bir şeyin nasıl yapılacağının açıklanması ve uygulamalı olarak gösterilmesidir. Hem görerek hem de işiterek öğrenme imkânı sağlar.
Bu yöntemin kullanılmasında şunlara dikkat edilmelidir: 1 Gösterinin amacı öğrencilere açıklanmalıdır.
1 Bütün sınıfın izleyebileceği ve anlayabileceği şekilde yapılmalıdır.
1 Öğretmen önceden hazırlık yapmalıdır.
1 Gösteride yapılacaklar basitten karmaşığa doğru sıralanmalıdır.
Türkçe derslerinde bu yöntem, örneğin; bir şiirin nasıl okunabileceğini, harflerin nasıl yazılacağını, verilen bilgilerin bir nasıl grafiğe dönüştürülebileceğini gösterirken kullanılabilir.
- Oyunlar
Oyunlar, öğrenilen konuyu ilgi çekici hâle getirmek, öğrencileri etkin kılmak, rahat bir ortamda, zevk alarak öğrenmelerini sağlamak amacıyla kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntem uygulanırken şunlara dikkat edilmelidir:
- Oyunun bir amacı olmalı ve oyunun sonunda amaca ulaşılıp ulaşılmadığı değerlendirilmelidir.
- Öğretmen oyunu sürekli kontrol
- Oyunlar basit ve öğrencilerin ilgisini çekecek özellikte olmalıdır.
- Öğrencilerin düzey ve yeteneklerine uygun olmalıdır.
- Oyun, sınıftaki tüm öğrencilerin katılmasına olanak vermelidir.
- Her oyuna bir ders saatinin 5-10 dakikası ayrılmalıdır.
- Oyunlara dersin ortasında ya da sonunda yer verilmelidir.
Anlatım yöntemine, bir konuya giriş yaparken, bilgi aktarırken ya da özetlerken başvurulmaktadır. Bu yöntemin uygulanmasında görsel ve işitsel araçlardan yararlanılmasına, öğrencilere söz hakkı verilmesine, soru sorulmasına ve öğrencilerin not tutmalarına imkân verilmesine dikkat edilmelidir. İşlenen konuların öğrencilerin yaşantılarıyla bağlantıları kurulmalıdır. Basit, kısa ve tam cümleler ile anlatım yapılmalıdır.
Özetleme; bir eseri ya da konuşmayı özünü, amacını ve yapısını bozmadan, ana hatlarıyla kısaltmak şeklinde tanımlanabilir.
Özetlerken dikkat edilmesi gerekenler şunlardır:
- Metin dikkatlice dinlenmeli/okunmalıdır.
- Okunan/dinlenen metin üzerinde önemli görülenler işaretlenmeli ya da not alınmalıdır.
- Metnin ana ve yardımcı düşünceleri
- Öğrencinin eseri kendi ifadeleriyle özetlemesi önemlidir.
- Özette metinden doğrudan yapılan alıntılar tırnak içinde verilmelidir.
- Geniş zaman ifadeleri kullanılmalıdır.
- Yazım ve noktalama kurallarına uyulmalıdır.
Türkçe Dersi Öğretim Programı’nda yer alan bazı tekniklerin açıklamaları verilmektedir.
Beyin fırtınası, öğrencilerin bir konu, olay ya da sorun hakkında düşünmeleri, çok sayıda fikir üretmeleri ve mantıklı olup olmadığı endişesine kapılmadan kendilerini ifade etmeleri anlayışına dayalıdır. Birden fazla konu, olay ya da sorun üzerinde aynı anda beyin fırtınası yapılamaz. Temel amaç, öğrencilerin yaratıcı düşünme becerilerini geliştirmektir. Bir diğer amaç da öğrencilerin bir işi (örneğin, bir hikâyeye başlık bulmak) başarmak için, olabildiğince çeşitli seçenekleri göz önünde bulundurmalarını sağlamaktır. Beyin fırtınası yöntemi, küçük veya büyük gruplarda kullanılabilir. Bu yöntemin
başarılı olabilmesi, sunulan bütün fikirlerin kaydedilmesine bağlıdır.
Beyin fırtınasının uygulanmasında dikkat edilmesi gereken önemli kurallar şunlardır:
- Öğrencilerin fikirlerini çekinmeden söyleyebileceği, rahat bir sınıf ortamı oluşturulmalıdır.
- Etkinliği yönlendirecek ve verimliliği artıracak nitelikte bir başkan
- Öğrenciler sınırsız düşünmeye özendirilmelidir.
- Tek konuya odaklanılmalıdır.
- En fazla 15 dakika süre ayrılmalıdır.
- İleri sürülen fikirler herkes tarafından duyulmalıdır.
- Öğrencilerin ileri sürdükleri fikirler asla eleştirilmemelidir.
- İleri sürülen her fikir
- Kaydedilen fikirler beyin fırtınasının amacına göre değerlendirilerek sıralanmalı veya gruplandırılmalıdır.
Türkçe dersinin öğretiminde soru cevap öğrencilerin düşünme, dinleme ve konuşma alışkanlıkları kazanmalarında, iletişim becerilerini geliştirmelerinde aynı zamanda anlamayı kontrol etmede başvurulan önemli bir tekniktir. Bu teknik uygulanırken şunlara dikkat edilmelidir:
- Öğrencilerin tümünün cevabı düşünmelerini sağlamak için soru tüm sınıfa yöneltilmelidir.
- Sorunun cevabını düşünmeleri için öğrencilere yeterli zaman verilmelidir.
- Öncelikle gönüllü öğrencilere cevaplama fırsatı verilmeli; soruların yöneltilmesinde adaletli olunmalıdır.
- Doğru cevap anında pekiştirilmelidir. Yanlış cevap veren öğrenciler kesinlikle küçük düşürmemeli, doğru cevabı bulmaları için yönlendirilmelidir.
- Soruya cevap verecek öğrenci, sınıfta oturdukları sıraya veya liste sırasına göre değil, rastgele seçilmelidir.
- Öğrencinin konu hakkındaki bilgisini öğrenmeye yönelik sorular yerine açık uçlu, öğrencileri düşünmeye yönlendirebilecek sorular tercih
Drama tekniği, Türkçe Dersi Öğretim Programı’nda daha çok “yaratıcı drama” anlamında ele alınmıştır. Buna göre drama; doğaçlama, canlandırma vb. tiyatro ya da drama tekniklerinden yararlanılarak bir grup çalışması içinde, öğrencilerin bir yaşantıyı, bir olayı, bir fikri, bir kavramı ya da bir beceriyi, ön bilgilerini kullanarak yapılandırması, anlamlandırması ve canlandırmasıdır.
Drama süreci üç aşamalı olarak planlanmıştır:
- Isınma ve rahatlama çalışmaları: Müzik ya da ritim eşliğinde yürüme, koşma, zıplama, gösterilen harekete uygun ritim tutma gibi çalışmalar yaptırılabilir. Burada amaç, öğrencilerin fiziksel, zihinsel ve ruhsal olarak iletişime, kendilerini ifade etmeye hazır hâle gelmeleri, birbirleriyle kaynaşmaları ve rollerine dikkatlerini yoğunlaştırmalarını sağlamaktır.
- Oynama (Esas çalışma): Bu aşamada liderin (genellikle öğretmen) dikkat etmesi gereken nokta oyunlarda aşırılığa kaçmamak ve katılımcıları gereğinden fazla yormamaktır. Çalışma grubunun özelliklerine uygun oyunlar seçilmeli ve oynanmalıdır.
- Rahatlama ve değerlendirme çalışmaları: Eklem yerlerinin rahat hareket ettirilmesi, kasların
yumuşatılması ve öğrencilerin sakinleştirilmesi amacıyla etkinliklerin sonunda kullanılır. Rahatlamada hem fiziksel hem de zihinsel rahatlama söz konusudur. Rahatlamayı kolaylaştırmak için ortamda sakin bir müzik ve sözel yönergeler kullanılır. Bu aşamanın amacı; öğrencileri rahatlatmak ve olayın tamamlandığını hissettirmektir.
Değerlendirmede ise oynama sürecinde neler hissettikleri sorularak öğrencilerin kendi davranışları hakkında bilinçlenmeleri ve
diğerlerinin davranışları üzerinde düşünerek empati geliştirmeleri sağlanır.
Drama çalışmalarında dikkat edilmesi gereken bazı kurallar şöyle sıralanabilir:
- Drama etkinliklerini uygulamak için önce uygun bir ortam oluşturulmalıdır.
- Özellikle rahatlama ve dikkat sağlama çalışmaları sırasında öğrencilerin birbirlerine dokunmayacakları bir alanın seçilmesi gerekir. Seçilen yer, koşulları uygun, rahat bir ortam olmalıdır.
- Öğrencilerin gelişim düzeyleri dikkate alınmadır.
- Öğrencilerin gerek oyuncu, gerekse izleyici konumundayken, konuyla ilgili ön bilgilerini hatırlayabilecekleri ve yansıtabilecekleri bir ortam içerisinde olmaları gerekir. Bu ortamda eleştiri yapabilmeleri; sosyal, duygusal ve bilişsel yönden bireysel farklılıklarının farkına varabilmeleri sağlanır.
- Herhangi bir etkinliğe dikkatini yoğunlaştırması, ilgi göstermesi ve gerekli hareketleri yapabilmesi için istekli ve gönüllü olmaları önemlidir.
- İş birliği ve gerekli ortamı sağlamak için acele edilmemeli, drama için yeterli süre ayrılmalıdır.
- İlk kez drama yapılan grupta, çalışmalara basitten başlanmalı, daha sonra karmaşık çalışmalara doğru gidilmelidir.
- Grubun sayısı önceden belirlenmelidir. Yaş ve gelişim düzeyiyle birlikte grubun özellikleri dikkate alınarak gruptaki öğrenci sayısına karar verilmelidir. Sayı bu niteliklere göre değişmekle birlikte 10-12 kişilik grupların ideal olduğu unutulmamalıdır.
- Etkinlik seçiminde öğrencilerin görüşleri dikkate alınmalıdır. Öğrenciler kendi seçtikleri etkinliklere daha iyi yoğunlaşır ve bunlardan zevk alırlar.
- Rol alan öğrenciye başarısız olma kaygısı yaşatmamak için gerekli önlemler alınmalıdır.
- Her drama etkinliğinden sonra etkinlik hakkında değerlendirmeler yapılmalıdır.
Kavram haritası, bir kavramı, onu oluşturan parçaları ve bunların birbirleriyle bağlantılarını gösteren bir görselleştirme tekniğidir. Bilginin zihinde somut ve görsel olarak düzenlenmesini sağlar. Kavram haritaları, kavramın onu oluşturan parçalarla birlikte bir bütün olarak görülmesini, kavram hakkında bilginin uzun süre akılda kalmasını, kolaylıkla anlaşılmasını, kavramla ilgili yeni bilgilerin toplanmasını ve onların kavramla olan ilişkilerinin görülmesini sağlar. Ayrıca, öğrencilerin kavramla ilgili ön bilgilerini öğrenmeye ve yazılı bir metni daha anlaşılır hâle getirmeye yardımcı olur.
Balık kılçığı tekniği, bir problemin nedenlerinin saptanmasına yardımcı olur.
Öğrencilerle birlikte yapıldığından, çalışmadaki herkesin nedenler hakkında daha çok bilgi sahibi olmasını sağlar. Balık kılçığı tekniğinde izlenecek aşamalar şöyle sıralanır:
- Araştırılacak sorun, yani belirlenen problem, balık kılçığının baş tarafına yerleştirilir.
- Problemin oluşmasına yol açan sebepler ya da etkenler önem sırasına göre, teker teker balık kılçığının yan kılçıklarına yazılır.
- Yazılan yan etkenlerin her birinin altına olası alt etmenler sıralanır. Alt etmenler tek tek incelenerek probleme katkıları belirlenmeye çalışılır.
- Balık kılçığı tekniği, öğrencilere karmaşık sorunları analiz etmede yardımcı olur.
Toplanan veriler sadece problemlerin ne olduğunu gösterir, teşhis koyar.
- Problemin nedeni belirlendikten sonra çözüm aşamasına geçilir.
Zihin haritaları not alma, hedef oluşturma, toplantı ya da sunum hazırlığı, rapor hazırlama vb. amaçlar için kullanılan bir öğretim tekniğidir. Notları daha yaratıcı biçimlerde almaya, daha kolay hatırlamaya ve üzerinde çalışılan konuyu net bir şekilde anlamaya yardımcı olur. Bu teknik bilginin algılanması ve saklanmasına uygundur. Zihin haritaları var olan bilgilerin görsel resminin oluşturulmasını sağlar. Bu yöntem bilgilerin hafızada tutulmasının yanında kolay bir şekilde kâğıda aktarılmasına da yardımcı olur. Bu teknik diğer not alma tekniklerinden tamamen farklı, yaratıcı düşünceyi ortaya çıkartan ve kişiye zaman kazandıran bir yöntemdir.
Zihin haritaları, kelimelerin yanı sıra renk, boyut ve görsel imge içerir. Beyaz kâğıtlara renkli kalemler kullanılarak çizilmesi uygun olur. En önemli nokta zihin haritası yapmaya başlamadan önce ön yargılardan arınmaktır. Zihin haritaları;
- Zaman kazandırır. Sadece ana kavramlar ve imgeler not alınarak
- Önemli konular üzerinde yoğunlaşmayı sağlar.
- Beyni ve yaratıcılığı geliştirir.
- Hatırlama gücünü arttırır.
- Hedefler belirlenirken, konular arasında daha önce fark edilemeyen ilişkilerin görülmesini sağlar.
Zihin haritası hazırlarken;
- Belirlenen konu başlığı, kâğıdın merkezine kalın büyük harfler ile yazılır.
- Yazının yanına konuyu çağrıştıracak bir resim ya da simge çizilir.
- Ana konuyu destekleyecek temel alt başlıklar, merkezden çıkan kalın dallara yazılır. Gerekli görülen başlıkların yanına, o başlığı ifade edecek sembol, resim, şekil vb. çizilir. Dalların çiziminde farklı renkler kullanılabilir.
- Temel başlıklar, ince dallar yardımıyla ayrıntılandırılır. İnce dallara, temel başlıkları destekleyici alt başlıklar yazılır. Sembol ya da şekillerle görselleştirilir.
- Tüm temel ve alt başlıklar gözden geçirilir. Birbirleriyle ilişkili olanlar tespit edilerek farklı renkte bir kalemle ilişkilendirilir.
- Zihin haritalarında sonradan ek veya düzeltme yapılabilir.
