UÇAK, UÇGUÇ, TAYYARE ile KAZAK TÜRKÇESİNDEKİ TİK UŞAK / DİK UÇAK (HELİKOPTER) ÜZERİNE
UÇAK, UÇGUÇ, TAYYARE ile KAZAK TÜRKÇESİNDEKİ TİK UŞAK / DİK UÇAK (HELİKOPTER) ÜZERİNE

Sunu (ithaf): Sayın Timur Kocaoğlu bilginime saygılarımla.

UÇAK, UÇGUÇ, TAYYARE ile KAZAK TÜRKÇESİNDEKİ TİK UŞAK / DİK UÇAK (HELİKOPTER) ÜZERİNE

01 – Mart – 2008’de “DİLDE BİRLİK – DİLDE TÜRKÇELEŞME ÜLKÜSÜ” sitesinde;
02 – Aralık – 2017’de “DİLDE BİRLİK ÜLKÜSÜ” öbeğinde paylaşıldı.

Daha önce bir soru sorulmuş, aşağıdaki yanıtı vermiştim. Şimdi bu yanıtı çok az düzenlemeyle Türkçeseverlere yeniden sunuyorum.

SORU: Eskiden uçak anlamında Arapça “tayyare” sözcüğü kullanılıyormuş. Sonra, dilcilerimiz araştırmışlar, Arapça “tayyare” karşılığında Türkçe “Uçak” sözünü bulmuşlar. Tayyare sözü öylesine tutmuşken Türkçe “Uçak” sözü nasıl oldu da böyle tuttu?
Bir de: Türkiye Türkçesindeki “Uçak” sözünün Türk Cumhuriyetlerinde de kullanılmaya başladığını işittim, doğru mu?
Nuri Yılmaz – Türk Dili – Edebiyatı Öğretmeni - İstanbul Lisesi – Cağaloğlu – İstanbul

YANIT: Osmanlı ülkesine ilk uçak geldiğinde Arapça “tayyare” sözü kullanıldı, yaygınlaştı. 1908 yılında kılavuz dilcilerimizden Mevlânâ dergâhı şeyhi Veled Çelebi (İzbudak), Kilisli Rifat (Bilge) gibi dilciler başta olmak üzere çok sayıda dilcimiz birkaç söz önerdi.
Önerilen bu sözlerden biri “Uçguç” sözü idi. Türkçede yaygın bir aygıt ile araç adı türetme eki olan: “-gıç / -giç / -guç / -güç; -kıç / -kiç /-kuç /-küç” ekinden yararlanılarak bütün Türk lehçelerinde kullanılan “UÇMAK” eyleminden “Uçguç” türetilerek önerildi. Bu yıllarda “Uçak” sözü de önerilen sözlerden biriydi.
O yıllardaki ünlü Türklük bilimcilerimizden Kilisli Necip Asım (Yazıksız) “doğ. 1861 – Kilis / öl. 1935 - İstanbul” önerilen bu Türkçe sözler için 1912 yılında kısaca şunları söylüyordu:
“Tayyare yurdumuza geldiği günden başlayarak bu söz kullanılıyor. Şimdi, birçok aydınımız bu sözün yerine Türkçe olarak türetilen karşılıklardan birinin kullanılmasını öneriyorlar. Ancak, tayyare sözü artık tutmuştur. İlk geldiği günlerden başlayarak uçguç, uçak gibi sözler kullanılsaydı, olabilirdi. Böylesine yerleşip kaldıktan sonra tayyare sözünün yerine başka bir söz yerleştirilemez.”
Necip Asım gibi Türklüğe, Türklük bilime bütün varlığıyla bağlı bir ülkücü bile Osmanlıcanın baskısı karşısında yılmış, bu sözleri söylemiş!
Buna karşılık, Türkçe dil bilincinin gelişmesi, “Türkçesini” kullanmanın sayısız yararlarının anlaşılarak benimsenmesi sonucu Türkçe “Uçak”, Arapçadan Osmanlıcaya geçmiş olan “tayyare” sözünün yerini aldı.

ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİNDE “UÇAK” ile “DİK UÇAK (helikopter)”:

KAZAN TATAR TÜRKÇESİ İLE BAŞKURT TÜRKÇESİ:

Kazan Tatar Türkçesi: OÇKIÇ (uçak); VERTOLYOT (HELİKOPTER);
Başkurt Türkçesi: OSKIS (uçak); VERTOLYÖT (HELİKOPTER);
--- Son yıllarda birbirine çok yakın bu iki lehçenin dilcileri “vertolyot” alıntı sözü karşılığı Kazan Tatar Türkçesinde: “TURI OÇKIÇ”, TÊK OÇKIÇ;
Başkurt Türkçesinde: “TURA OSKIS” seçeneklerini gündeme getirmişlerdir.

KIRGIZ TÜRKÇESİ:

“Uçak” sözü Kırgız Türkçesinde Rusça “samalyot” ile birlikte kullanılmaktadır.
Kırgız T.sinde “uçak” sözü ilk kez ne zaman kullanıldı? Sovyetler Birliği döneminde Türkiye T.sinden almış olamazlar.
K. K. Yudahin’in 1940 yılında S. S. C. Bilimler Akademisi Doğuyu İnceleme Enstitüsünce “KIRGIZCA - RUSÇA SÖZLÜK” adıyla Moskova’da bastırılan sözlükte de bu “UÇAK” sözünü bulamadım.
Kırgızistan’a 1990 yılında ilk kez gittiğimde onlarca dilciye ”Uçak” ilk kez kaçan kullanıldı, diye sordum. Bana: “Çok eski yıllardan beri” dediler.
Bu konuda kandırıcı bir bilgi edinemedim, T. D. Kurumundan yıllarca önce Türk Derneği’ndeki aydınlar “uçak” sözünü Kırgız Türkçesinden mi aldılar, yoksa bu sözü türettiler mi?
Türk lehçeleri arasında ortak kök ile ortak ekler olduğu için böyle özdeş, birdeş sözlerin de pek çok olduğunu unutmayalım.
Kırgız Türkçesinde kullanılan “UÇ-” kökünden şu iki söz Yudahin sözlüğünde yer almış “1940 yılı”:
uçuuçu (işkolu adı) = Uçman, pilot. bkz. uçkuç.
uçkuç (işkolu adı) = Uçman, pilot. bkz. uçuuçu.
Kırgız T.sinde büyük şehirlerle Rusların çok olduğu yerlerde Rusça “samolyot (kendi giden)” sözü kullanılsa da Türkiye ile ilişkiler arttıkça “UÇAK” sözü de daha sıklıkla kullanılmaktadır.
Kırgız Türkçesinde son yıllarda Rusça “vertolyot (helikopter)” karşılığı bu lehçenin ses bilgisine uygun olarak türemiş “TİK UÇAK” sözü seyrek de olsa kullanılmaya başlandı. Şimdilik, yaygın (ülkenin bütün bölgelerinde), işlek (günlük yaşayışta sıklıkla kullanılan) bir söz değil. Ancak, OK BİR KEZ ÇIKTI YAYDAN! / BİROK, OK BİR COLU ÇIKTI CAADAN!

KAZAK TÜRKÇESİ

Kazak Türkçesinde samolyot (uçak), vertolyot (helikopter) sözleri günümüzde de işlek, yaygın sözlerdir. Bu arada çok yararlı bir dil yankılanması gerçekleşti: Kazaklar 1990 yılından başlayarak “Uçak > Uşak” sözünü seyrek olarak kullanmaya başladılar.
“UŞAK (uçak)” sözünden esinlenerek, kendi lehçelerinin ses bilgisine uygunlaştırıp Kazak Türkçesine, bu arada “ORTAK TÜRKÇE”ye bir görklü, anlamlı sözcük armağan ettiler: “TİK UŞAK = Helikopter”!
Erkinliklerine kavuştuktan sonra “Uçak” sözü Türk toplulukları içerisinde en çok Kazak Türkçesinde tuttu. Kazak Türkçesinde “Ç” sesi “Ş” sesine dönüşmüş olduğu için “Uşak” biçiminde günden güne daha çok yerleşiyor. Kazaklar “Uçak” karşılığı Rusça “Samalyot” sözünü kullanıyorlardı. Şimdi, “uşak” sözü yavaş yavaş “Samalyot”un yerini alıyor!
Şimdi bize düşen yumuş (misyon): “Tik uşak”ı örnekleyerek “Helikopter” yerine Türkiye Türkçesinin ses bilgisine uygun olarak “DİK UÇAK” sözünü kullanmak, bütün Türk topluluklarına da “dik uçak / tik uşak” sözlerinin yansımalarını o lehçelerin ses bilgisine uygun olarak belirleyip yaygınlaşmasını önermek, yerleşmesi için çabalamaktır.

KUZEY AZERBAYCAN:

Rusça “samolyöt” ile birlikte Arapça “təyyarə” sözü kullanılmaktadır. Daha önceleri bilinmeyen “uçak” sözü Türkiye ile yakın ilişkiler sonucu bilinen, arada bir kullanılan bir sözdür. Kuzey Azerbaycan’da birçok dilci “uçak” karşılığı “UÇAR”, “helikopter” karşılığı “DİK UÇAR” ile “DİK UÇAN” sözlerini öneriyor, bu sözleri sık sık kullanıyor.
Başlangıçta böyle iki “DİK UÇAR” ile “DİK UÇAN” gibi iki seçenek, ikircin (tereddüt) olması iyi değil. Ancak, bir bakıma da iyi, ikisi de olsun, ne olur? En azından yad sözlerin tutsaklığına karşı bir değil, iki seçenek, “örneklenerek yeni sözler türetilebilecek” iki söz olacak.
Biliyorum: Bu damar, bu bağlılık çok güçlüdür! Önünde sonunda sonuç alınacaktır!

TÜRKMEN TÜRKÇESİ:

Türkmen Türkçesinin dil bilgisine göre türemiş olan “UÇAR” sözü bu ülkenin 1991 yılında erkinliğe kavuşmasından sonra sıklıkla, yaygın olarak kullanılmaktadır. Rusça “samalyot” sözü seyrek kullanılmaktadır. Rusça “samolyot” sözünün işlekliği yıldan yıla azalmaktadır.
& uçar (aygıt adı; geniş zam. eyl. çek.; havacılık) = Uçak. bkz. samolyot.
uçan (aygıt adı; geniş zam. eyl. çek.; havacılık) = “İran Türkmen T.si” Uçak. bkz. tayyare.
uçarman (işkolu adı; havacılık) = Uçman, pilot. bkz. uçucı, pilot.
uçarmanlık (işkolu alanı adı; havacılık) = Uçmanlık, pilotluk. bkz. uçucılık, pilotlık.
uçucı (işkolu adı; havacılık) = Uçman, pilot. bkz. uçarman, pilot.
uçucılık (işkolu adı; havacılık) = Uçmanlık, pilotluk. bkz. uçarmanlık, pilotlık.
dikuçar (aygıt adı; kaynaşık geniş zam. eyl. çek.; havacılık) = Helikopter. bkz. vertolyot.

UYGUR TÜRKÇESİ:

Rusça ile Çince karşılıklar sıklıkla işitildiği için kullanılmaktadır. Buna karşılık Uygur dilcilerle aydınların, özellikle yeni yetişen gençliğin “Uygur Türkçesindeki” Türkçe kökenli kök ile eklerle söz üretimleri baş döndürücü biçimde sürmektedir.
Bu lehçede “UÇAR” ile “UÇAK” sözü şimdilik bilgili bir kesimce kullanılmaktadır.
Son yıllarda “TİK UÇAR (helikopter)” sözü de bir özbenlik, erkinlik duygusunun belirtisi olarak sıklıkla kullanılmaya başlanmıştır.

“DİLDE BİRLİK”, ORTAK KÖKTEN TÜREMİŞ, KÖKÜNE, EKİNE BAKILDIĞINDA ANLAMI SEZİLEBİLEN SÖZLERİN YAYGINLAŞTIRILMASIYLA SAĞLANACAKTIR.
Bu arada, salt, yalnız Türkçe kökenli olup kavram olarak anlaşılamayan, ekinin işleyişi sezilemeyen sözlerin de bütünüyle dışlanamayacağını, Türklüğe bağlılık duygusu geliştikçe bu türden “Türkçe” sözlerin de tutulacağını, tutulabileceğini, bugüne değin bu türden birçok sözün tutulduğunu belirteyim.

Yorumlar (0)