Anadolu Ağızlarında Kullanılan Eskicil Vasıta Hali Eki -n Eki Üzerine Bir Not
Türkiye Türkçesinde vasıta hali eki, "ile" sözcüğünün ekleşmiş şekli olan -lA ekidir. Aslında ekleşmiş biçimi değil de "ekleşme sürecindeki biçimi" demek daha doğru olur. Çünkü +la eki vurgu bakımından ve biçim bakımından hala doğal bir ek gibi davranamıyor. Birazdan II numaralı cümlede bunu farkedeceğiz.
Göktürk ve Uygur devresinde vasıta hali eki +n ekidir: okun urtu(Okla vurdu.)
Karahanlı döneminden itibaren +n ekinin dışında -gittikçe baskınlaşarak- +la eki birle ve birlen edatları bu işlevi görmeye başlayan yapılardır.
Günümüzde Türkiye Türkçesinde kışın, yazın, öğlen, yayan, üstün körü, öğlen gibi sözcüklerde +n eki donmuş şekilde karşımıza çıkar. Bununla birlikte ağızlarda +n ekinin vasıta anlamıyla kullanılması da sezilir. Bazısözcüklerde ise +la eki ve eskicil +n eki ek yığılması oluşturur. Bu yazıda bu tür bir ek yığılması örneğini inceleyeceğiz.
Çeşitli ağızlarda bu isim halinin farklı kullanımlarını şu cümlelerde gösterebiliriz:
I- Arabayla geldim.
II-Arabaylan geldim.
III-Arabaynan geldim.
IV-Arabadan geldim.
I numaralı cümlede Orta Türkçe döneminden itibaren işlek şekilde kullanılan +lA ekinin kullanımı görülüyor. Bu ekin "ile" edatının ekleşmiş biçimi olduğu kabul edilir ancak Orta Türkçe döneminde veya eski Türkçe döneminde ile şekli olmadığı halde +la şekli Uygur döneminden itibaren görülmeye başlanır. Yani kanımca aslında + lA ekinin kökeni belli değildir. Atası ortada yokken bir ek ortaya çıkamayacağına göre +lA ekinin etimolojisi tartışmalıdır. Muhtemelen tarihî dönemlerde görülen +lA eki ile günümüzde ile edatının ekleşmekte olan hali +lA eki aynı kökenlerden gelen ekler değildir.
II numaralı cümlede +lA ve eskicil +n ekinin ek yığıulması ile kullanımı söz konusu. Ek yığılmalarında işlev kaybına uğrayan ek önce, işlevi güçlendirmek için kullanılan ek daha sonra yer alır. Bu kullanımda ise tam tersi söz konusu. Yani Türk dilinde böyle bir ek yığılmasında araba+n+la şeklinde bir yapı beklenirdi. Konunun bu yönünü ayrı bir yazıya saklayalım. Bu cümleyle ilgili bir nokta da ekle sözcük arasına y yardımcı ünsüzünün girmiş olmasıdır.Oysa Türkçede y ünsüzü iki ünlünün yan yana gelmesini önlemek için devreye girer. Buradan da +lA ekinin tam bir ek gibi eklemlenemediği net bir şekilde görülüyor.
III numaralı cümlede II numaralı kullanımın ses olayı geçirmiş halini buluyoruz. Arabaylan>arabaynan değişiminden bahsediyorum. "arabaylan" sözcüğü gerileyici asimilasyon sonucu "arabaynan" şekline dönüşmüş.
IV numaralı kullanım ise en ilginci. Hatay, Urfa, Elazığ yöresinde sıklıkla tanıklanan bu kullanımdaki +dan ekinin kanımca II numaralı cümle gördüğümüz +lAn ekiyle hiç.bir ilgisi yok. Bu cümlede ayrılma hali eki +dan ekinin vasıta hali için kullanılmasına şahit oluyoruz. Bu kullanım tamamen beklenen bir sonuç çünkü +dan ekinin sonunda yer alan /n/ sesi eski Türkçenin vasıta hali eki olan +n ekidir.
