Sözcükte Anlam: EŞ ANLAM, EŞ ANLAM NEDİR?

EŞ ANLAM

EŞ ANLAM

Biçimi farklı, anlamları benzer veya yakın olan sözcükler eş anlamlı sayılır: duymak, işitmek, dinlemek; sözcük, kelime; kara, siyah; beyaz, ak vb. Eş anlamlı sözcükler, özellikle sözlükçülükte sözcük tanımını kolaylaştırır. Örneğin dilek sözcüğü, tek dilli sözlüklerde arzu, emel vb. gibi eş anlamlılarının yardımıyla tanımlanır.

Dillerde, her bağlamda aynı anlama gelen, anlamın bütün boyutları örtüşen tam eş anlamlılık pek rastlanan bir durum değildir. Sözcükler arasında üslup, derece, duygusal değer, yerellik vb. açılardan farklar vardır. Ayrıca bağlam da önemlidir. İki sözcük bir cümlede eş anlamlı iken başka bir cümlede eş anlamlı olmayabilir: ak ve beyaz, siyah ve kara sözcükleri eş anlamlı sayılırlar. Ancak ak alın deyiminde beyaz, kara baht örneğinde siyah kullanılamaz. Pek çok sözlükte eş anlamlı olarak listelenen sözcükleri, bu nedenle yakın anlamlı saymak gerekir.

Basit bir sözcük, birleşik bir sözcükle eş anlamlı olabilir: ambulans-cankurtaran vb. Kimi sözcükler eş anlamlı gibi görünse de duygu değerleri farklı olabilmektedir: asker krş. Mehmetçik vb. Farklı üslupları da çağrıştırabilirler: mangır-para, inek-çalışkan vb.

Türkçede eş anlamlı sözcüklerin yanında, özellikle dil devrimi sırasında üretilen yeni sözcükler veya Türkçeye yeni giren yabancı sözcüklere üretilen karşılıklar sonucu çok ilgi çekici eş anlamlılık durumları ortaya çıkabilmektedir. Örnek olarak şu sözcükler sıralanabilir: etki-tesir, ilgi-alaka, görev – vazife, yazım – imla, güncel-aktuel vb. İlgi çekici bir eş anlamlılık türünü de star -yıldız gibi örnekler oluşturur.

Aynı kavramı karşılayan farklı sözcükler eş anlamlıdır. Örneğin “ayakkabı” sözü ile “kundura” sözü aynı nesneyi karşıladıkları için eş anlamlı sayılır. Ancak bir sözcük daima başka bir sözcükle eş anlamlı olmaz. Bazen aynı sözcük farklı cümlelerde eş ya da farklı anlamlar da taşıyabilir. Cümlenin gelişine göre eş anlamlılık durumu değişir. Örneğin; “Çocuğun kara gözleri, büyüleyiciydi.” cümlesindeki “kara” yerine “siyah” diyebiliriz. Ancak “Ah alnımın kara yazısı!” sözündeki “kara” yerine “siyah” getirilemez. Çünkü “kara” sözü cümlelerin ikisinde de farklı anlamlar veriyor. Dolayısıyla ikinci cümlede mecaz anlama geldiği için yerine “siyah” sözcüğünü getiremiyoruz.

KARŞIT ANLAM, ZIT ANLAM

KARŞIT ANLAM, ZIT ANLAM

Zıt anlamlılık, sözcükler arasında bulunan ters çıkarım ilişkisidir: güzel-çirkin, doğru-yanlış, karı-koca vb. İki kavram arasında zıtlık ilişkisinin olması için, ortak özelliklerinin bulunması gerekir. Ancak bu şekilde kavramlardan biri, ters çıkarım yoluyla diğerini çağrıştırabilir. Örneğin güzel ve çirkin olma nitelikle, yaşlı ve genç olma yaşla ilgili özelliklerdir; ancak ilişki ölçeğinin iki ayrı ucunda bulundukları için zıt anlamlıdırlar.

Zıt anlamlılığın farklı biçimleri bulunur. Sözcükler ve ifadeler arasındaki anlam ilişkisinin yönüne ve biçimine göre değişik zıtlık ilişkilerinden bahsedilebilmektedir. Örneğin evli-bekâr sözcük çiftleri arasında bütünleyici zıtlık ilişkisi görülür. Evli ve bekâr sözcükleri, kültürel olarak evlenebilirlik diye kabul edilen ölçütün uygulanabilirliğini varsayar ve bu ilişki çerçevesinde birbirlerini tamamlar. Eril-dişi, kadın-erkek, soru-cevap, ölü-sağ, var-yok gibi sözcük çiftleri arasında da bütünleyici zıtlık ilişkisi bulunur.

Derecelendirilebilir zıt anlamlılar da vardır. Derecelenebilir zıtlık ilişkisi, derecelenebilir bir niteliğin, ilişki ölçeğinde bulunan iki farklı ucu arasındaki anlam ilişkisidir. Dar-geniş, yaşlı-genç, büyük-küçük, uzun-kısa vb., nitelik bakımından derecelenebilen ve bir niteliğin farklı derecelerini ifade eden bir dizi sıfat çifti bu tür zıtlığa örnek verilebilir. Bazen iki zıt anlamlı arasında farklı derecelendirmeler yapmak da mümkündür: büyük-küçük, uzun-kısa, sıcak-soğuk vb. Bu tür zıt anlamlılarda, olumsuz biçim zıt anlam değildir. Örnek olarak uzun değil illa ki kısa anlamına gelmez.

Üçüncü bir zıt anlamlılık türü de almak/satmak, karı/koca, öğrenci-öğretmen vb. sözcük çiftleri ile ilgilidir. Bu sözcüklerde belirtilen kavramlardan birinin varlığı diğerinin varlığına bağlıdır, biri olmadan diğerinin olması mümkün değildir. Yer-yön bildiren zıt anlamlılar da ilişkili zıtlık kategorisine dahil edilebilir: aşağı/yukarı, önde/arkada, kuzeyde/güneyde vb.

Akrabalık bildiren sözler arasındaki zıtlık ilişkileri de ilişkili zıtlıklar için ilginç olabilir: Anne-baba, kız kardeş-erkek kardeş, amca-hala. Bunlar hem zıt akrabalık ilişkilerini hem de cinsiyet farklılıklarını göstermektedir.

Birbirine karşıt kavramları karşılayan sözcüklerdir. Karşıt anlamlı sözcükler iki zıt noktayı belirtirler. Örneğin; “güzel” sözcüğünün karşıtı “itici” olamaz çünkü iticilikte sevimsizlik anlamı da vardır. Oysa “güzel” sözü sevgiyi beraberinde ifade etmez. Bunun karşıtı ancak “çirkin”dir. Aynı durum eylemlerde de görülür. Örneğin; “sevmek” eyleminin karşıtı “sevmemek” değildir. Çünkü “sevmek” iyi bir duygunun varlığını bildirir. Sevmemekte ise bu duygunun bulunmadığı anlamı vardır. Oysa karşıtlıkta, olan duygunun tam karşıtı olmalıdır; bu da “nefret etmek”tir. Bu nedenle karşıtlıkla olumsuzluğun farkını görmek önemlidir.

Yorumlar (2)
haticepolat 6 yıl önce
icinden ne oykuler sosler sacilirin es anlamlisi
Eş Anlamlı Kelimeler 4 yıl önce
abdest / destemaz
abla / büyük bacı
acele etmek / aşıkmak / telesmek
ad / isim
ada / aral / simek
aday / namzet
adres / unvan
ağırlık / salmak
ahize / destek
aile / kodak / odbaşı
akciğer / öfke
akraba / kohum
akşam vakti / akşam çağı
akşama kadar / akşamacan
alan / saha
amaç / maksat
amca / emmi
anayasa / esas kanun
anı / hatıra
anıt / estelik
anlam / mana
anne / ana
ansızın / gafleten
anten / sırgavıl
araba / kölük
araç / vasıta
aralık / yeldoksan
arka / dal
asansör / götürge
aşama / merhale
ataerkil / atahakan
avukat / aklavcı
ayna / güzgü
ayrıcalık / imtiyaz
baba / ata
bağımsız / azat
bakan / nazır
barış / sulh
başarı / muvaffakiyet
başarılı / muvaffak
başbakan / başnazır
başhekim / başsagan
başkan / sadır
başkan yardımcısı / sadır muavini
batı / garp
bazı / ayrım
bebek / körpe
beklemek / gözlemek
bellek / yaddaş
benzemek / okşamak
beri / bu yana
bilgi / malumat
bilimsel / bilimlik / ilmî
bilinç / şuur
biraz / bir balaca
bireysel / şahsi
birkaç / bir niçe
birlikte / birge
bitki / ösümlük
bulmak / tapmak
buzdolabı / buzlatka, sellace, yahçal
büyük / ülken
ceviz / koz / yangak
ciddi / salmaklı
cumhurbaşkanı / reisicumhur
çene / enek, iyek
çeşitli / muhtelif
çikolata / itimil
Çin / Hıtay
çocuk / uşak
çoluk çocuk / uruk uşak
dal / budak
dalga / tolkun
dayanıklı / devamlı
değerli / kıymetli
değinmek / dokunmak / temas etmek
deneyim / tecrübe
ders / çimke
diktafon / ünalga
dipnot / esletme
direkt / birbaşa
dizge / jüye
doğa / tabiat
dogal / tabii
doğu / şark
doktor / sagan
domates / kızanak
dondurma / buzkaymak
dönem / devir
durum / yağday
duygusal / duygulu / hissî
düğün / toy
dünya / cihan / yüre
düzey / seviye
eğitim / terbiye
eğlenmek / mezelenmek
ekmek / çörek / nan
ekonomi / denlik
elektrik / çıngı
elektron / çınca
elektronik / çıncalık
elverişli / müsait
erkek / kişi
eş anlamlı / müteradif
eşit / beraber
etki / tesir
fahişe / celep
fakat / birak
fake / feyk / gastan
feminist / hatuncu
feminizm / hatunculuk
fena / yaman
fiyat / paha
frekans / tezlik
gazete / yenün
genç / civan / yaş
genel / yalpı
genellikle / umumen
gibi / teki
gizli / yaşırın
gökdelen / asumanhıraş
göndermek / civermek
görev / vazife
gram / ağram
grup / türküm
gündem / gün tertibi
güneşli / müşemmes
güney / cenup
güvenli / tehlikesiz
güvenlik / tehlikesizlik
hafif / yüngül
hafta / yedil
hapsane / türme
hasta / kesel
hatıra / estelik
hava / tenek
hekim / sagan
helikopter / buralak / dikuçar
hemşire / tıp bacısı
her zaman / hemişe
herkes / hamı
hırsız / oğru
hristiyan / nasrani
içerik / mazmun
iletişim / alaka
ilgi / alaka
ilgili / bağlı
ilginç / meraklı
ilişki / alaka
ilişkin / değişli
ilk / birinci
ilk olarak / evvela / evvelce
ilkbahar / köklem
ilkokul / debistan / iptidai mektep
imza atmak / kol çekmek
incelemek / tekşirmek
insanoğlu / adamzat
iş birliği / emektaşlık
iyi / yakşı
kadın / ayal
kafatası / baş çanağı, baş kâsesi
kâğıt / çönge
kaleci / kapıcı
kamera / sınalga
kamp / düşerge
kanal / arna
kapsama alanı / ihata dairesi
kapsamak / ihata etmek
karı / avrat
karşılaştırmak / salıştırmak
karşın / karamazdan
kavram / mefhum
kaytarmak / boyun kaçırmak
kedi / göcen / pişik
kendi / öz
kendisi / özü
kez / defa
kıro / çuşka
kısaltmak / gödeltmek
kısım / hisse
kıvırcık / cingelek
kız kardeş / bacı / simil
kibrit / odluçöp
kilit / kıfıl
kilo / geli
kilometre / çağrım
kimlik / hüviyet
kişi / nefer / şahıs
kitlesel / kütlevi
klasör / kavlık
kolay / asan
konu / mevzu
konuşmak / danışmak
korna / fit
koşul / şart
kötü / pis
kukla / kavırçak
kullanmak / işletmek
kural / kaide
kurşun kalem / karataş
kurtarmak / halas etmek
kurtulmak / halas olmak
kurul / heyet
küçük / balaca
kürtaj / uşak salma
lehçe / ağgan
lider / kösem
makas / kaycı
makaslamak / kayırtmak
masal / nağıl
mercimek / yasmık
merdiven / pilleken
merkez / ortalık
meydana gelmek / baş vermek
mersi / rahmet
mıknatıs / ahenrüba, çaşak
mide / aşkazan
milyar / çok
milyon / pekmen
morg / ölühane
motor / kozgaltka
muavin / orunbasar
mütekait / tekaütçü
nar / saklı
nasıl / nice
ne zaman / haçan
nedeniyle / sebebiyle
nefret etmek / zehlesi gitmek
nicelik / kemiyet
nitelik / keyfiyet
nokta / çekit
o zaman / onda
okul / mektep
olağanüstü / fevkalade
olasılık / ihtimal
olay / hadise / vaka
oluşmak / teşekkül tapmak
oluşturmak / teşkil etmek
operasyon / ameliyat
oran / nispet
organ / kılgan / uzuv
otel / konakçı
oy / avaz / rey / ses / tavış
oyuncak bebek / kavırçak
öğle / günorta
öğle vakti / günorta çağı
öğrenci / okuvcu
öğrenim / tahsil
öğretim / talim
öğretmen / muallim
öksürmek / yötelmek
öksürük / yötel
ön / kabak
önce / evvel
önder / yolbaşçı
önem / ehemmiyet
önemli / mühim
örgüt / uyuşma
örneğin / mesela
özel / hususi
özel olarak / özellikle / hususen
özgü / mahsus
özgün / özünemahsus
özgür / erkin / hür
özgürlük / erkinlik / hürriyet
para / akçe / pul
patates / çisil / yerelması
pazar günü / yekşembe günü
pazartesi / düşembe
Pekin / Hanbalık
penguen / karabat
pike yapmak / şığımak
piramit / köpyak
plaj / çimerlik
plan / jospar
polis / sakçı
politik / siyasi
politika / siyaset
program / bağdarlama
proje / joba
radyo / ünalgı
rağmen / karamazdan
rap / meyhane
rapçi / meyhaneci
renk / ıl, tüs
saat / sögen
sabah / seher
sabah erkenden / seher tezden
sabaha kadar / seherecen
sadece / tekçe
sağlamak / temin etmek
sahip / iye / malik
sahte / gastan
saldırgan / tecavüzkâr
saldırı / hücum
saldırmak / hücum etmek
salı / seşembe
saniye / ket
satın almak / sakmak
satranç / şahmat
savaş / harp / muharebe / vuruş
savunma / müdafaa
seçim / saylav / seçki
seçmek / saylamak
seçmen / saylavcı
selfie / görçek / özçekim / özçekmiş
sene / yıl
sergi / görkezme
serin / salkın
seyir / temaşa
seyirci / temaşabin / temaşacı
sıcak / isti
sık sık / tez tez
sınav / imtihan
sigara / çilim
sigara içmek / çilim çekmek
silah / yarak
silgi / öçürge
sinyal / çınav
sistem / dizim
sivilce / sızanak
sol / çep
sonra / keyin
sonuç / netice
soru / sual
sorumlu / cevapdih / mesul
sorumluluk / mesuliyet
soruşturma / tahkikat
soyut / mücerret
söylemek / ayıtmak
söz konusu / mevzubahis
sözcük / kelime
spor / yöndün
sunmak / takdim etmek
süre / müddet
süreç / vetire
şarkıcı / aydımcı / muganni
şimdi / hazır
şoför / haydavcı / sürücü / yöndemci
şu anda / şu tapta
tablo / keste
tahmin / çama
tahmin etmek / çamalamak
takas / ayırbaş
taksi / tutgit
takvim / dallık / gündizme
tanışmak / tanış olmak
taraf / taman
tarafından / tamanından
tarihçi / müverrih
tatil / dem alış
tecavüz etmek / göğmek
tedavi / mualece
tekrar / kaytadan
tekrar tekrar / kayta kayta
telaş / aldıraşlık
telefon / alısün / çınka / hatif
televizyon / sınalgı
temel / özül
toplum / cemiyet
toplumsal / içtimai
tornavida / burga
tören / merasimi
trafik / katnav / yol hareketi
trafik magandası / otoş
trafik polisi / yol sakçısı
tüm / tutuş
twerk / şeveke
twerkçi / şevekeci
ulusal / ulusluk
uluslararası / beynelhalk / halkara
ücret / vergin
üçgen / üçbucak
üniversite / birdem / darülfünun
üretici / öndürücü
üretmek / öndürmek
ürün / önüm
üye / aza
vantilatör / yelletke
varlıklı / varlı
ve / ma
video / sın
Viyana / Beç
web / tor
web sayfası / tor beti
yabancı dil / çet el dili
yamamak / sırımak
yanıt / cevap
yanıtlamak / cevaplamak
yapay / suni
yardım / kömek
yarın / sabah
yasak / kadağan
yasal / kanuni
yaşam / durmuş
yatak / çarpayı, serir
yatay / ufki
yavaş / asta
yavru / bala
yaya / piyade
yeni / taze
yeniden / tazeden
yenilik / tazelik
yer / orun
yetenek / kabiliyet
yıl / sene
yönetici / idareci
yönetim / idare
yönetmek / idare etmek
yurt dışı / çet el
zamir / almaş
zengin / bay
zor / çetin / kıyın
zorunlu / mecburi
züğürt / kembağal