26.02.2019, 20:33

Azerbaycan dilinin batı şiveleri ile Türk dilinin Kars şivesindeki ortak kelimeler

Azerbaycan dilinin batı şiveleri ile Türk dilinin Kars şivesindeki ortak kelimeler-Sevinç Qemberli

Azerbaycan dilinin batı şiveleri ve türk dilinin Kars şivelerinde ortak kelimeler

Azerbaycan dilinin batı lehçeleri ve Türk dilinin Kars lehçesi şimdiye kadar farklı yönlerde araştırılmış ancak karşılaştırmalı olarak çalışılmamıştır. Her iki şivenin sözlük bünyesinde yeterince ortak ve farklı kelimeler vardır. Bu nedenle, aynı şivelerin leksikasının karşılaştırmalı olarak incelenmesi dilbilim için çok önemlidir. Makalede her iki şivede aynı fonetik bileşimde ve anlamda kullanılan veya biraz değişik ortak kelimelerin bir parçası eski yazılı anıtlar ile karşılaştırmalı değerlendirilme yapılmıştır.

Azar - hastalık. Azerbaycan dilinin Gence şivesinde bu kelimeden oluşan azarrı "hasta", azarranmax "hastalanmak" birimleri, Şemkir şivesinde ise azargezdiren "hep hasta olan" mürekkep yapılı diyalektizm de kullanılır. Örneğin: -Zalım oğlu elə quruyuf, laf azargəzdirənə oxşuyur; -Üsdünə sağlıx, yaman azarranmışam. Bu vahid “canına azar” vulqarizminin (kaba söz) bünyesinde de taşlanmıştır.

Kars terekemelerinin şivelerinde de azar, azarranmax sözleri kullanılıyor. Örneğin: -U keçelbaşıya bah! Elinde silaha verir... get der, geder, bu azarranır; -Dediler, yau, senin azarın, derdin tükenip? Dedi ele, azarım, derdim tükenif da.

Azıx- yola çıkmak için azık edinmek. Bu diyalektizm Kazak şivesinde kaydedilmiştir.

Yerel Kars şivelerinde, bu kelime, Türk dilinin gereksinimlerine uygun olarak "azıh" şeklinde kullanılır. Örneğin: -O zamanın azıhlarlarından, kimisinden arpa, kimisinden buğda, kimisinden mercimek, kimisinden nohut, kimisinden hurma, bunnar bir aşre çorbası yapdılar.

Kaşgarlı sözlüğünde bu birim "azuk" şeklinde kayda alınarak anlamı "azık" gibi anlatılmıştır: ”Sartnınq azukı arığ bolsa, yol üzrə yer= Eğer satıcının malları taze ise, öyle yoldaca onları yer." Bu söz doğrucul ve güvenilir olduğunu iddia eden, fakat sözünü ispat edemeyen kişi hakkında denir. Sözlükte “azuk” kelimesiyle birlikte işlenen diğer kelimeler de kaydedilmiştir:

Azukluğ: azık edinen, “azukluğ ər= azık edinen kişi”. Bu kelime aynı zamanda diğer bir bölümde de rastlanır: “azukluğ aruk armas=azık yiyeceği olan kişi yorulmaz ".

Azuklandı:azık sahipi oldu, “ər azuklandı=adam azık sahipi oldu.”

11. yüzyılın dilsel bilgilerini yansıtan sözlükten de anlaşılacağı gibi, bu birim henüz o zamanlarda Türk kabileleri arasında geniş bir şekilde kullanılmıştır.

Tarih literatüründe ilk insan barınaklarından biri sayılan Azıh mağarasının adı adhığ "ayı" sözü ile bağlı olsa bile, büyük olasılıkla, bu söz azık (azuqə) sözü ile alakalı olup "azık edinen bağınak" anlamına gelir. Tahminlere göre eski insanlar sanki soğutucu rolünü oynayan mağaralardan daha fazla azuqelerini tutmak için yararlanmışlardır.

Nesimi'nin dilinde bu kelime "azuq" şeklinde kullanılmıştır. Örneğin: -Azuğsuz kişilər dözməz bu yolların uzağına.

Alabaydax-kötü sıfatla halk arasında popüler olan kişi. Örneğin: -Maydan Muhammed milletin arasında eskilerin alabaydağıdı (Kazak).

Boşanax- kolayca kırılan (odun). Bu kelime Azerbaycan dilinin Zengilan şivesinde kaydedilmiştir. Kars terekemelerinin şivelerinde bu kelime olduğu gibi korunmuştur. Örneğin: -Torpah çoh boşanağıydı. Bir yer açıldı. Külegiren aşağa tüşdü.

Kaşgarlı sözlüğünde bu kelimenin orjinal şekli “boşutğan” olmuş ve ifade etdiyi anlam “bu ot ol karın boşutğan =bu, ishala neden olan ilaçtır. Çoğu zaman bir şeyin katılığını, sertliğini yumuşatan nesneye de şöyle denir "gibi anlatılmıştır. Buradan anlaşılıyor ki, şivelerde bu güne kadar korunmuş "boşanax" sözü fonetik deformasyona uğrasa da, ifade ettiği ilk mana uygunluğunu muhafaza etmiştir. Günümüzde diyalektizm gibi işlenen bu kelime dilimizde eski Türk leksik sözlüğünü ifade eden birimlerden biridir.

Çanax- ölçü kabı, ölçü birimi. Örneğin: -Çanax aşağdan olur (Ağdam); -Bir çanax on girvənkədi (Zengilan); -Maηa bir çanax taxıl ver (Gence).

Bu kelime aynı zamanda Karsın Hanekin türkmenleri şivesinde de kullanılmaktadır. Örneğin: -Bu mübarek bi toprah çanağıyla bir gaş mercimek danesi alıp da yemek yapmaya çalışdı.

Kaşgarlı sözlüğünde bu kelime “çanak” şeklinde yazılmıştır ve iki anlamda kullanılmıştır: 1. ağaçtan yontulmuş tuzluk, nemekdan; 2. Çanak, kase (Oğuzca).

Çaş – Şaşı. Gence ve diğer batı şivelerinde bu birime rastlanır. Örneğin: Eğer bir komşu iyi komşuysa, şaşı kız evlenir.

Kars terekemelerinin şivelerinde de bu söze rastlanır. Örneğin: Eyle çaş galdım da.

Dam- her türlü yapı, çatı, bina. Cebrail şivesinde bu kelime kullanılır. Örneğin: -Toy damı tix´məx´ çox çətindi.

Kaşgarlı sözlüğünde de benzeri bir örnek bulunmuştur: “tam külf yıkıldı= Çatı gürültü ile yıkıldı.”

Yazar oğuz kabilelerinin şivelerinde görülen d

Dart-qapan, tartı. Şuşa şivesinde bu kelimeden oluşan gerici "qapançı" diyalektizmi de kaydedildi. Örneğin: Bu tayı tartıcıya ver, tartsın.

Kars terekemelerinin şivelerinde bu kelimeden oluşan tartmak "tartıda çekmek" fiili kullanılır. Örneğin: -İki kilo şeker dart deer, arvadın emri eledi; -Bir kilo deir, kişmiş dart. Bir kilo da kişmiş darteir.

Dönüş, dönüm-defa,kez. Bu birim Gedebey, Qafan ve diğer batı şivelerinde kullanılmaktadır. Örneğin: - Bu dönüş yalançıyam yanında (Gedebey); -Gələn dönüm sizə bir yük odın gətirəcəyəm (Qafan).

Yerel Kars şivelerinde de bu kelime kullanılır. Örneğin: -Bu dönüş gendi etrefini çevürmüş.

Eşix´- bahçe. Örneğin: -Ə:, o daneyi itələ sal eşiyə (Çenberek); -Eşix´də bir sö:üx var kı, gəl görəsən (Tovuz).

Dmanisi (Başkeçid) şivesində de bu kelime yaygın olarak kullanılmaktadır. Örneğin: -Hajı Sayat dedi; aya, oğul Tafdıx, ne var, ne yox, öy eşix´, mal, qoyun, sağ-salamatdımı?; -Eşiye çıxıf görör kin, dağdan adamnar geler.

Kars Azerbaycanlıları ve terekemelerinin şivelerinde bu birim biraz fonetik değişikliye uğrayarak kullanılır. Örneğin: -Emen-emen yirmi beş yaşına gelmişem; dünya görmemişem, eşiği görmemişem” dedi; -Haramının biri eşiğe çıhdı, gayıtdı, içeri girdi.

Nesimi'nin dilinde bu kelime fonetik değişiklikle "eşik" şeklinde kullanılarak aynı anlamı ifade etmiştir. Örneğin: -Eşigində bən anun bir gədayəm.

Əpbəx´- ekmek. Örneğin: - Əpbəyi vaxtında yiginəη kin, quvvadan tüşməsin canın (Gedebey).

Azerbaycan dilinin batı şivelerine giren Dmanisi (Başgeçid) şivesinde bu kelime fonetik deformasyona uğramış bir şekilde kullanılır.Örneğin: -O adam başdadı kin, fılan vaxtı səη meçit tiktirirdiη, məη dilənirdım, səη maa para əhpəx´ verdin. Məη o para əhpəyəm, səηi bu ajdahanıη əlinnən qurtardım.

Kars terekemelerinin şivelerinde bu birim yaygın olarak kullanılmaktadır. Örneğin: -Sen bir epbehden, çaydan bir getir; menim garnımı doydur; -Biraz davarcığında epbeği varıdı.

Kars Azerbaycanlıları ve Erdahan-Posof yerel şivelerinde de bu diyalektizm kullanılır. Örneğin: -Kedi yanarken can acısınnan su gilifinnen sohuldu içeri, bahçaya; -Bu ne olacahdı? Gazmanın gilifidür. Bunu gazma için yapmışlar.

Haşa – uzak. Bu birim Gürcistanın ve diğer şivelerinde kayıta geçmiştir. Örneğin: -Haşa üzdən, sürü itsiz olmaz.

Kars terekemelerinin ve Erdahan-Posof yerel şivelerinde de bu kelime kullanılıyor. Örneğin: -Haşa sizden haşa cemaatdan, garıynan eşşeg daha da gojaldıhca kökeniir; -Haşa burdan, haşa daireden dışarı “sizin dinizi bilmem ne edim, bu milletin ögünde ben gurbanım” dedi.

Nesiminin dilinde haşa “asla, sakın” kelimesi kullanılır. Örneğin: -Sitəm etməgil haşa ki, könül usanə səndən.

Kərki –ketmen. Cebrayıl şivesinde bu birime rastlanıyor. Yerel Kars şivelerinde bu kelime türk dilinin taleplerine uygun olarak “kerki” şeklinde kullanılır. Örneğin: -Kerkidinem tığ bağlar, Gız gördüm, gelin ağlar.

Kaşgarlı sözlüğünde bu kelime aynen bugünkü fonetik bünyesinde hem "kerki", hem de "marangoz aleti" ifade eden birim olarak kaydedildi. Görüldüğü gibi, araştırılan şivelerde Kerki diyalektizminin ilk şekli ve ifade ettiği anlam olduğu gibi korunmuşve değiştirilmemiştir.

Kerme – tezek. Azerbaycan dilinin batı şivelerinde bu kelimeye rastlanır. Örneğin: - Qışda kərməni yandırırıx (Kelbecer).

Kars şivelerinde bu kelime türk dilinin ses sistemine uygun olarak “kerme” şeklinde kullanılır. Örneğin: - Mum yandırarıh, çırah yandırarıh, kerme üsdüne gaz yağı tökerih.

İsmail Şıxlının "Deli Kür" (1968) romanında batı şivelerine ait birçok özellikler yansıtılır. Kürün kıyısındaki Göytepe sakinlerinin konuşmasında olan şive sözlerinin kullanılması tesadüf değildir. Kerme kelimesi burada “germe” şeklinde kullanılıyor. Örneğin: -İri bir gərmənin ortasından deşib həmin ağaca keçirmiş və lopa düzəltmişdilər.

Kiriş – Cebrayıl, Gedebey, Gence, Qarakilse, Tovuz ve diğer şivelerde bu kelime iki anlamda kullanılır:

Cəhrəni (Çıkrık, doğal ya da yapay liflerden iplik eğirmek için kullanılan bir araçtır) çalıştıran ip;

Koyun bağırsağından yapılmış bir bağ. Örneğin: -Kirişdən cele qayrıllar.

Kaşgarlı sözlüğünde aynı fonetik terkibde olan kelime şu şekilde izah edilmiştir:

Kiriş: bir kişinin gayrimenkul emlakdan olan geliri.

Görüldüğü gibi, "kiriş" kelimesinin sözlükte verilen anlamıyla günümüzdeki şivelerde belirtilen denotativ anlamı arasında hiçbir mana uygunluğu yoktur. Bu açıdan da hazırda diyalektizm gibi görünen bu birimi yüzyıllar önce ifade ettiği anlama göre semantik arkaizm gibi de değerlendirmek mümkündür. Oysa, A.Receplinin eski gök türk (oğuz) ve uygur kabilelerinden bize miras kalan eserlerin esasında düzenlediği "Eski Türkçe-Azerbaycanca sözlük"-de bu birimin şivelerindekine çok yakın anlamda kullanıldığı kaydedilmiştir:

Kiriş-kiriş (ok için).

Manşır-Ağbaba, Başkeçid, Borçalı, Cebrail, Hamamlı, Kazak, Tovuz ve diğer batı şivelerinde bu kelime iki anlamda kullanılır: 1.nişan; 2. Ünlü. Örneğin: -Hare:tsən bu Qazağın dili manşırdı; -O bizim kətdə manşır adamdı. Batı şivelerinde bu kelimeden oluşan manşırrı "nişanlı", manşırramax "nişan takmak" birimleri de kullanılır.

Kars azərbaycanlılarının dilinde bu birim yaygın olarak kullanılmaktadır. Örneğin: Dedi “vezir, benim bu gızımı dünyanın en manşur tembeline verecehsen. Hiç yanı iş becermiyen adama.

Macar – koyu şarap. Bu birim Gürcistan'ın Bolnisi şivesinde kaydedilmiştir. Yerel Kars şivelerinde de bu kelime kullanılır. Örneğin: -Bu artıh saydı töhdü deyende “gıza” dedi “macar mı getirecehsığ, yohsa beşibirlih mi?”. Dedi “ağa, macar getiriyim” dedi, “ beşibirliğe birez gücüm yetmez”.

Mum-şam. Batı Azerbaycan'ın Vedibasar ve diğer şivelerinde bu kelime kullanılıyor. Örneğin: -Işıx keşdi , gəti bir mum yandır; Ay uşax, üfləmə mumu və s.

Kars Azerbaycanlılarinin şivelerinde de bu birim yaygın olarak kullanılmaktadır. Örneğin: - Sora zamen geler hınasına. Mum yandırarıh, çırah yandırarıh, kerme üsdüne gaz yağı tökerih.

Tapan-ekim alanını düzeltmek için ağaç mala. Örneğin: -Tapan kəsəx´li yerrəri düzəldir (Borçalı); -Tapan göyrüş ağajınnan oley (Gedebey).

Hem yerli Kars şiveleri, hem de Kars azərbaycanlılarının şivelerinde bu birimden kullanılıyor. Örneğin: -Gidiller ki çifci de yengi tarlayı gurtulmuş; tapannı bitirmiş, tarladan çıhır; -Onnan sora hayvanna, camışla, yani tamam camışnan yeri çınıdarız. Çınnadıhdan soyra camışın arhasına, tapan diyeriz, ağaşdan, gelemeden, yanı goşarıh.

Ter – büyük hurcun. Gence ve diğer batı şivelerinde bu diyalektizmə rastlanır. Örneğin: -Xurcunu adam çiyninə salır, teri heyvanın belinə salıf içinə şey doldurullar (Hamamlı) [1, s.486].

Kars Azerilerinin şivelerinde bu birim bir fonetik değişikliğe uğramadan kullanılır. Örneğin: -Bir ter saldı atın üsdüne. Salannan sorasına mindirdi anasını ata.

Tes- at peyini. Meğri şivesinde bu kelime "təssex'" şeklinde kaydedilmiştir. Örneğin: Lumi dibinə təssex tökallar.

Batı şivelerinde bu birimden oluşan təsdəməx, təsləməx' "salgılamak (atlarda)" diyalektizmleri de kullanılır. Örneğin: -Minmişdim ata, gedirdim, birdən at təsdədi ( Zengezur).

Bu diyalektizm, Kars Azerilerinin şivelerinde de kaydedilmiştir. Örneyin: Bir guru at tesi eline geldi. Kaşgarlı sözlüğünde bu birimin Oğuzcaya mensup olduğu gösterilerek mübalağa edatı gibi kaydedildi.

Yazar göstermiştir ki, Oğuzlar yuvarlak bir nesne hakkında mübalağa etmek istediklerinde “təs təgirmə” diyorlar ki, bu da "dəsdəyirmi, yupyumru" anlamına geliyor.

Düşünüyoruz ki, araştırma alanı olan şivelerde at peyininin "təs" adlandırılması onun forması ile ilgili olabilir.

Günümüzde, şivelerde kullanılan bu birimi semantik arkaizm gibi kabullenmek de olur.

Uruf – 1. Saygı; 2. İhtişam.

Örneğin: -İrəhmətdix´ Qasım əmini bir urufnan basdırdılar ki (Göygöl).

Kars terekemelerinin şivelerinde bu kelime kullanılıyor. Örneğin: -Uruf da onnan getdi dedi; hayda!

Azerbaycan dilinin batı şivelerindeki eski özelliklerini ortaya çıkarmak için onların akraba dillerinin şiveleri ile karşılaştırmalı araştırılmasına ihtiyaç yaranmıştır. Bu nedenle batı şivelerinin türk dilinin Kars şiveleri ile karşılaştırmalı araştırılması dilbilimimizde özel güncellik arz ederek, eski oğuz dili unsurları en çok batı şivelerinin eski Türk leksikasını kendisinde muhafaza eden sözlük içerikinde muhafaza edilmiştir.

Yorumlar (3)
Meryem Rahşan 5 yıl önce
Çok teşekkürler efendim.
Harika bir yazı.
Sevinç Qemberli 5 yıl önce
Deyer verdiyiniz için çok teşekkur ederim
Yağız Coşkun 5 yıl önce
Gerçekten çok güzel.
Saygılar.