Azerbaycan Türkçesi nedir? Azerbaycan ve Türkiye Türkçesi Arasındaki Farklar

Konu: Azerbaycan Türkçesi nedir? Azerbaycan ve Türkiye Türkçesi Arasındaki Farklar

AZERBAYCAN TÜRKÇESİ, AZERBAYCAN TÜRKÇESİNİN ÖZELLİKLERİ

• Türkler XIII. yüzyıla kadar tek bir yazı dili kullanmışlardır.
• XIII. yüz yıldan itibaren Azerbaycan ve Anadolu’daki Türklerin sayısı giderek artmış, Harezm’de ortaya çıkan yazı dili Türk kültür merkezini Selçuklu Türklerine yaklaştırmıştır.
• XIII. yüzyıl başlarında başlayan Moğol baskısı neticesinde buradaki Türkler Anadolu’ya gelmişlerdir. Anadolu’ya gelen Türkler arasında edebî dili bilenler vardı, ama daha önce buralara yerleşmiş olan Oğuz Türkleri, edebî dilden uzak idiler.
• Dolayısıyla eser veren kişiler yeni bir edebî dil yaratırken Oğuz Türkçesi ile edebî dili kaynaştırdılar. Ayrıca Oğuzların zengin bir sözlü edebiyata sahip olması ve bu edebiyatın yazıya geçirilmesi ihtiyacı, Anadolu Selçuklularından sonra kurulan Beyliklerin Türkçeyi teşvik etmeleri, Azerbaycan ve Anadolu’da ‘Oğuzca’ya dayalı yeni bir yazı dilinin oluşmasını sağlamıştır.
• Azerbaycan Türkçesi
  Azerbaycan Türkçesi ya da Azerice, Azerbaycan`da 10 milyon, İran`da ise 35 milyon kişi tarafından konuşulan Türk dilinin Oğuz (Batı) lehçelerinden biri olan Azerice, Azerbaycan`ın resmi dilidir. Iraklı Türkmenler`in ve Kars ve çevresinde yaşayan Terekeme ve Karapapak adıyla bilinen grupların dili de Azerbaycan Türkçesine benzer.

AZERBAYCAN TÜRKÇESİ NEDİR?

Azerbaycan Türkçesi, Batı Türkçesinin doğu sahası içinde yer alan ağızlar topluluğu ve bu saha içinde gelişen yazı dilinin adıdır.

Oğuzcaya dayalı olarak XIII. asırdan günümüze kadar kullanılan Batı Türkçesi zamanla Osmanlı Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi olarak iki daireye ayrılır. Dolayısıyla Azerbaycan Türkçesi ‘Doğu Oğuzcası’, Osmanlı Türkçesi de ‘Batı Oğuzcası’dır. Muharrem Ergin, Azerbaycan Türkçesinin yazı dili olarak ortaya çıkışını şöyle değerlendirmektedir:

“..Azeri sahası Batı Türkçesinin esas yazı dili çizgisini teşkil eden Osmanlı yazı dili çizgisinin paralelinden dışarı çıkmamıştır. İki sahadaki eserler arasında görülen ufak tefek farklar hep, bir yazı dilinin iki uzak bölgesi arasında görülen mahallî ayrılıklar çerçevesinde kalmış, Azerî ve Osmanlı Türkçeleri, günümüze kadar hiç bir zaman iki ayrı yazı dili haline gelmemiş, daima aynı yazı dilinin iki ayrı dairedeki görünüşünü teşkil etmişlerdir. Bu iki görünüş, ayrı siyasi idarelere, ayrı sosyal çevrelere ve ayrı kültür merkezlerine bağlı olan iki sahada, yazı dili disiplininin bugünkünden farklı olarak mahallî tesirlere açık bulunduğu devrelerin tabiî bir tezahüründen başka bir şey değildir.”

Azerbaycan Türkçesinin özellikleri

XIII-XIV. yüzyıllarda doğmaya başlar. O dönemlerde Azerbaycan Türkçesi Anadolu Türkçesiyle iç içedir. XII. yüzyılda Ahmet Yesevî’de, yüzyılda Assaluk’ta Oğuzca özellikler saptanır. Nevaî’de ve Çağatay Türkçesinde Azerbaycan Türkçesinin izleri görülür. Bu yüzyıllarda AzeriAnadolu Türkçesi ayrımı bulunmaz. Sultan Veled’de, Yunus’ta (XIV. yy.) Azerbaycan Türkçesinin özellikleri vardır.

XV. yüzyıldan kalan Dede Korkut, Kadı Burhaneddin Divanı, Hasanoğlu’nun şiirleri, Ahmet Haramî Destanı, Hataî, Nesimî ve Fuzulî’nin eserleri hem Anadolu hem de Azerbaycan sahasının ortak ürünleridir. Fuzulî ve Habibî’den sonra Azerbaycan Türkçesinin dil özellikleri giderek yoğunlaşır.

Azerbaycan sahası dil coğrafyası bakımından Doğu Anadolu, Güney Kafkasya ve Kafkas Azerbaycan’ı, İran Azerbaycan’ı Kerkük ve Irak, Suriye Türkleri bölgelerini içine alır.

15. yüzyıldan itibaren tek bir çizgi hâlinde günümüze gelen Azerbaycan Türkçesi 1828’de Azerbaycan’ın ikiye ayrılmasıyla kesintiye uğramıştır. Bugün Güney Azerbaycan’da Farsça yazı dili durumundadır. Dolayısıyla Azerbaycan Türkçesinin yazı dili olarak merkezi Kuzey Azerbaycan’dır. Bugünkü Azerbaycan yazı dili öncelikle Bakü, Karabağ ve Tebriz ağızları üçgeni ile Batı Türkçesinin oluşumuna dayanmaktadır.

Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin ağızlarını dört grup etrafında toplamaktadır.

Bu gruplar şunlardır:

• Doğu Grubu Ağızları: Bu gruba Bakü, Şamahı, Guba dialektleri, Mugan grubu ve Lenkeran ağızları dâhildir.
• Batı Grubu Ağızları: Gazah, Karabağ, Gence ve Ayrım ağzı bu grubu oluşturur.
• Kuzey Grubu Ağızları: Nuha ve ZagalataGah ağızlarını içerir.
• Güney Grubu Ağızları: Bu gruba da Nahçıvan, Ordubad, Tebriz ve Yerevan ağızları dâhildir.

Azerbaycan’da 1929 yılına kadar Arap alfabesi kullanılmıştır. Latin alfabesi 1922 yılında onaylanmış, ancak Arap alfabesi kullanımdan kalkmamıştır. 1922-1929 arasında iki alfabe yan yana kullanılmıştır. 1939 yılından itibaren Azerbaycan’da Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. 1992 yılından itibaren Latin alfabesi kullanılmaya başlanmış ve bu alfabe 2001’de resmen onaylanmıştır.

Azerbaycan ve Türkiye Türkçeleri Arasındaki Farklılıklar

İçerik

• Azerbaycan Türkçesi – Azerbaycan dili – Azerbaycanca) öğrenme, dilimiz Türkiye Türkçesi ile farklılıkları.
• Azerbaycan Türkçesi ile ilgili daha geniş bilgiler ve Türkiye Türkçesi arasındaki lehçe farklılıkları
• Azerbaycan Türkçesi – Türkiye Türkçesi arasındaki  farklı kelimeler
• Azerbaycan Türkçesi – Türkiye Türkçesi gramer farklılıkları
• Azerbaycan Türkçesinde fiil çekimleri
• Azerbaycan Türkçesinin cümle yapısına ait örnekler.

Azerbaycan Türkçesi (Azerice – Azerbaycan dili – Azerbaycanca) Grameri

-i hali (Akkusatif)

• Sesli harfle biten isimlerde (tekil) Türkiye Türkçesindeki “-yı”, “-yi”, “-yu” vb -i hali çekimleri yerine “-nı”, “-ni”, “-nu” vb çekilir, kısaca “y” nin yerini “n” alır;

Qapı (kapı) – qapını (kapıyı).

Örnek:  Qapını örtün
kişi – kişini (kişiyi).

Örnek; Mən o kişini tanıyıram.
kemençeyi – kamançanı.
Rusyayı – Rusiyanı
Bunun tek bir istisnası “su” olup -i hali çekimi Türkiye Türkçesindeki gibidir: “suyu“

• Azerbaycan Türkçesinde sözcük sonundaki “k” sesli çekimi biri ya da ikisi de ince iki ünlü arasında kalınca “y” ye döner: çiçək – çiçəyi

Sessiz (ünsüz) harfle biten isimlerin -i hali (belirtme durumu) Türkiye Türkçesindeki gibidir:

kitab – kitabı, kişilər – kişiləri, məktəb – məktəbi, şəkil-şəkli, burun-burnu.

Örnek; Mən kişiləri görürəm.

Türkiye Türkçesindeki -ten -tan  -den -dan ayrılma hali son ekleri Azerbaycan Türkçesinde sadece -dan -dən olur.

Örnekler: atdan, fındıqdan, Gəncədən.

• İyelik (sahiplik) (yiyəlik) zamirleri (əvəzlik) sonekleri

Türkiye Türkçesindeki gibidir. 

Örnekler;
Mənim dostum
Sənin dostun
Onun dostu
Bizim dostumuz
Sizin dostunuz
Onların dostu

Sayı – say
Türkiye Türkçesindeki “sayı” kelimesinin Azerbaycan Türkçesindeki karşılığı “say”dır.

Bu yüzden Türkiye Türkçesinde bir şeyin sayısını belirten  “-sı” son eki Azerbaycan Türkçesinde kökü ünlü (sesli) harf olduğu için “-ı” soneki alır. Örneğin: Türkiye Türkçesi “kapı sayısı 4″ Azerbaycan Türkçesi “qapı sayı 4“. Bu yüzden her iki dildeki kök sonlarına dikkat edilmelidir.

-e hali (yönelme durumu): 

Türkiye Türkçesinde sözcük sonunda bulunan k sesli çekimi, Azerbaycan Türkçesinde -i halinde olduğu gibi biri ya da ikisi de ince iki ünlü arasında kalınca “y” ye döner: 

çimərlik (plaj)  –  çimərliyə (plaja), dirək – dirəyə. 

Zarf fiil eki

• Türkiye Türkçesinde zarf fiil eki ‘-ınca, -ince’ ile oluşan ‘akınca, gidince’ gibi zarf fiilleri “aktığı zaman”, “gittiği zaman” olarak iki kelimelik bir örnekle de ifade edilebilir. Buna karşılık, Azerbaycan Türkçesinde fiilin sonuna eklenen tek  “-anda, –ende” zarf fiil eki kullanılmaktadır.

Örnekler:
‘akınca, aktığı zaman’ – “axanda“
‘gidince, gittiği zaman’ – “gedəndə“

Yanaşık yapılar

• Azerbaycan Türkçesinde yazılı dilde yanaşık yapıları oluşturan kelimelerin arasında çizgi kullanılmaktadır. Bunun nedeni yanaşık yapılan oluşturan unsurların yapının tüm anlamına ayrı ayrı katkıda bulunmalarıdır.

Örnek: ezgin üzgün  “əzgin-üzgün”, açık aşikar “açıq-aşkar“; yapıyı oluşturan benzer ya da zıt anlamlı kelimelerin anlam yönünden birbirlerini desteklemelerinden.

Örnek: sevip şımartmak “sevib-əzizləmək”, yanıp sönme  “yanıb-sönme”; ya da bu kelimelerin oluşturdukları dilbilgisi anlamının ötesindeki bir mecazi anlamı pekiştirmesinden ileri gelmektedir.

• İkilemeli yapılarda da kullanılan bu çizgi anlamı pekiştirmek içindir.

Örnek: Sütun sütun alevler  “sütun-sütun alovlar”

Bitişik yapılar

• Devlet kuruluş isimlerinde Türkiye Türkçesinde ayrık yazılan kelimeler Azerbaycan Türkçesinde bitişik yazılır.

Örnek: “Azəryolservis“, “Bakıelektrikşəbəkə“, “Azərelektrikşəbəkətikinti”.

ki bağlacı kullanımları
Türkiye Türkçesindeki sıfat fiil türeten ekler olan (-an), (-dığı) ve (-acak) yerine Azerbaycan Türkçesinde “ki” kullanılabilir.

Örnekler:
Demiri dişimle eğdiğim zamanlarım oldu. “elə vahtımdı ki dişimlə dəmiri ayırdım“.    
Ancak hem iradeli, hem de temiz vicdanlı olan adamlar galip gelebilirler. “o adamlar qalib gələbilirlər ki, onlar həm iradeli həm də təmiz vicdanlı olsunlar”

Türkiye Türkçesinden farklı olarak dolayı nesnenin yükleme bağlanması
Örnek: Madem ki seçim hakkı Murat’a kalmıştır, bırak anasının yanında kalsın derim.

“O ki qaldı Murada, deyirəm ki, koy anasının yanında qalsın”

Azerbaycan Türkçesinde yan cümle ana cümlede nitelediği unsurdan hemen sonra gelir, böylelikle de ana cümle bölünmüş olur.

Örnek: Bana bu sözleri söyleyen adam yemin ediyordu. “O kişi ki, menə bu sözləri deyirdi, and  içirdi”

Azerbaycan Türkçesinde Türkiye Türkçesinden farklı bazı belgisiz zamirler vardır. Bunlardan özellikle “kimsə” – ‘biri’ ve “nəsə” – ‘bir şey’ zamirleri ismin hal çekimlerinde Türkiye Türkçesindeki aynı sonekler kelime ortasına gelir.

Bunların Hal çekimleri
kimsə              biri
kimisə             birini
kiməsə            birine
kimdəsə          birinde
kimdənsə        birinden
kiminsə           birinin
nəsə                bir şey
nəyisə             bir şeyi
nəyəsə            bir şeye
nədəsə            bir şeyde
nədənsə          bir şeyden
nəyinsə           bir şeyin

“kimsə” Türkiye Türkçesindeki ‘hiç kimse’ anlamında kullanılıyorsa Azerbaycan Türkçesinde hal çekimleri, 3. tekil şahıs sesli harf bitimi kuralı dışında, Türkçedekine benzer:
kimsə
kimsəyə
kimsəni
kimsədə
kimsədən
kimsənin

Olumsuz haller önceki çekimlere göredir. Örnek: Türkiye Türkçesinde “hiç kimsede yoktur” Azerbaycan Türkçesinde   “kimdəsə yoxdur”   şeklinde ifade edilir.

Azerbaycan Türkçesinde bazı durumlarda olumsuzluk olarak kelime başına “na-“gelir.

Örneğin: rahatsız – Azerbaycan Türkçesinde “narahat“, eksik – “natamam“, gayrısıhhi – “natəmiz” gibi.

Azerbaycan Türkçesinde “narahat olmayın” Türkiye Türkçesinde ‘merak etmeyin, endişe duymayın’ anlamına da gelebilir.

• “daha” zarfının yeri Azerbaycan Türkçesinde Türkiye Türkçesine göre öndedir. Yani Türkiye Türkçesinde ‘…bir daha…’ Azerice’de “…daha bir…” olur.

Örnek: “Bakıda daha bir endirim fırıldağının üstü açıldı” Yani; ‘Bakü’de bir indirim dolandırıcılığı daha ortaya çıkarıldı.’

Azerbaycan Türkçesinde özel isimler  apostrof ‘ kesme işareti ile ayrılmaz. Örnekler: Türkiye Türkçesinde “Bakü’de”,”Bakü’deki …” “Gence’den” ifadeleri Azerbaycan Türkçesinde “Bakıda“, “Bakıdaki …”, “Gəncədən“ olur.

Türkiye Türkçesindeki “şu” işaret zamiri yerine Azerbaycan Türkçesinde “o” kullanılır.

Türkiye Türkçesinde “t” ile başlayan sonekler, Azerbaycan Türkçesinde d’lidir: attan – atdan, yoktur – yoxdur.

Saygılarımızla.