AZƏRBAYCAN DİLLƏR UNİVERSİTETİNDƏ “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD DASTANINA VƏ SOVET-TÜRK KOLLOKVİUMUNA HƏSR OLUNAN TƏDBİR KEÇİRİLİB
AZƏRBAYCAN DİLLƏR UNİVERSİTETİNDƏ “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD DASTANINA VƏ SOVET-TÜRK KOLLOKVİUMUNA HƏSR OLUNAN TƏDBİR KEÇİRİLİB
14 October, 2019
Dastanın yeni tapılmış “Salur Qazanın yeddi başlı əjdahanı öldürməsi” adlı boyu müzakirə olunub
Azərbaycan Dillər Universitetində (ADU) universitet, AMEA “Türkologiya” jurnalı, Bakı Yunus Əmrə İnstitutu və Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun birgə təşkilatçılığı ilə “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanına, Sovet-Türk kollokviumuna və Dastanın yeni tapılmış “Salur Qazanın yeddi başlı əjdahanı öldürməsi” adlı boyunun müzakirəsinə həsr olunmuş dəyirmi masa keçirilib.
Dəyirmi masada Azərbaycanın və Türkiyənin görkəmli alimləri iştirak edib.
ADU-nun rektoru, akademik, Xalq yazıçısı Kamal Abdulla “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanına həsr olunmuş bir sıra tədbirlərin həyata keçirildiyini xatırladıb. “Kitabi-Dədə Qorqud”un bütün türk xalqlarını birləşdirdiyini deyən akademik bu dastanın hazırda “Nibelunqlar nəğməsi”, Yunan, Şumer, Sanskrit dastanları ilə əlaqələndirildiyini, müqayisə olunduğunu diqqətə çatdırıb. Kamal Abdulla, həmçinin Sovet-Türk kollokviumunun tarixindən, yaradılması prosesindən danışaraq xatirələrini bölüşüb.
Elmi yığıncaq iki hissədən ibarət olub. Sovet-Türk kollokviumunun (1988) 30 illiyinə həsr olunan yığıncağın birinci hissəsi professor Osman Fikri Sərtqayanın moderatorluğu ilə keçirilib. Bu bölmədə Yunus Əmrə İnstitutunun direktoru Cihan Özdemir, Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti İrsi Fondunun Prezidenti Günay Əfəndiyeva, türkiyəli professorlar Əhməd Bican Ercilasun, Saim Sakaoğlu, Fikrət Türkmən, professor Tofiq Məlikli, AMEA-nın Folklor İnstitutunun direktoru, ADU-nun Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, akademik Muxtar İmanov, AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylu mövzu ilə bağlı fikirlərini söyləyib, xatirələrini bölüşüblər.
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yeni tapılmış “Salur Qazanın yeddi başlı əjdahanı öldürməsi” boyunun müzakirəsinə həsr olunan iclasın ikinci hissəsi tanınmış türkoloq alim professor Əhməd Bican Ercilasunun və akademik Möhsün Nağısoylunun moderatorluğu ilə azərbaycanlı və türkiyəli alimlərin birgə iştirakıyla keçirilib. Bu bölmədə Ege Universitetinin professoru Metin Ekici, AMEA-nın Folklor İnstitutunun şöbə müdiri, professor Ramazan Qafarlı, AMEA-nın Folklor İnstitutunun şöbə müdiri, professor Seyfəddin Rzasoy, AMEA-nın Folklor İnstitutunun şöbə müdiri Əfzələddin Əskər, türkiyəli professorlar Əhməd Bican Ercilasun, Osman Fikri Sertkaya, Bakı Dövlət Universitetinin “Türkologiya” kafedrasının müdiri, professor Ramiz Əskər çıxış ediblər. Çıxışçılar dünya ədəbiyyatının ən möhtəşəm abidələrindən biri, xalqımızın milli iftixar qaynağı “Kitabi-Dədə Qorqud”un üçüncü əlyazmasının tapılması və tədqiqi tarixçəsi, təsviri, quruluşu, adı, dili, mövzusu və qayəsi, coğrafiyası barədə müzakirələr aparıblar.
AMEA-nın Folklor İnstitutunun “Dədə Qorqud” şöbəsinin müdiri,
prof. PAMAZAN QAFARLININ ÇIXIŞI
Hörmətli həmkarlarım!
Başda prof. Mətin Ekici olmaqla Türkiyəli alimlər Dədə Qorqudun yeni əlyazmasını elm aləmində tanıtmaqla tarixi misiyanı yerinə yetirdilər və onların adları bütün hallarda minnətdarlıqla yada salınacaqdır. Lakin ilk gündən bu nəşrlərin mübahisə doğurmasının bir sıra əsaslı səbəbləri vardır ki, həmkarım prof. Seyfəddin Rzasoyla birlikdə həmin mübahisələrin mərkəzində olmuşuq. Biz ilk olaraq sosial şəbəkədə əlyazmanın “Kitabi-Dədə Qorqud”un 3-cü əlyazması və 13-cü boyu olmaması barədə bəyənatla çıxış etmişik, bizim fikrimiz Türkiyə, Azərbaycan və İranda birmənalı qarşılanmamış, bəzi halarda qəribə etirazlar doğurmuşdur. Bu səbəbdən də əlyazmanın çap olunan 3 nəşrini əldə edib müqayisələr aparmış, irəli sürdüyümüz arqumetləri əsaslandıran geniş məqalə ilə çıxış etmişik.
Təbii ki, əlyazmanın tapılması, nəşrləri və haqqında tez bir zamanda yazılan məqalələr “ilkin təəssüratları” əks etdirirdi və əlyazmanın yaratdığı həyəcan həm onun nəşrlərində, həm də məqalələrdə özünü göstərmişdir. Şifahi “Dədə Qorqud” eposu ənənəsinə aid olan bu yeni oğuznamə mətni “Kitabi-Dədə Qorqud”un nüsxəsi, yəni onun eynisi/surəti olmadığı halda, nəinki variantı, heç olmasa, versiyası belə adlandırılmamışdı. Oğuz epoxasının məhsulu olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı ilə təxminən XVIII əsrin ikinci yarısı “Türkman epoxası”nda formalaşan “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi bütün elmi prinsiplər ayaq altına atılaraq eyniləşdirilmişdi. Hamı üçün açıq olan bədii-estetik ekzoterik xarakterli mətnlə gizli, batini - ezoterik mətn eyni məna sırasında təqdim olunmuşdu.
Şərhə başlamazdan əvvəl, bu “Dəyrimi masa”nın təşkilatçılarına, xüsusilə dünya şöhrətli yazıçı, qorqudşünas, dilçi alim, görkəmli ictimai xadim, akademik Kamal Abdullayevə minnətdarlığımı bildirirəm. Sağ olsun ki, bizi də bu möhtəbər tədbirə dəvət edib və fikrimizi sərbəst şəkildə söyləməyə şərait yaratmışdır. Biz də müzakirələri sağlam bir məcraya yönəltmək məqsədi ilə söz demək haqqımızdan istifadə edərək, fikirlərimizi məntiqi şəkildə çatdırmağa çalışacağıq. Sağlam müzakirə aparmaq hər kəsin haqqıdır, lakin bəzi özündən müştəbehlər verdiyimiz bəyənatdan sonra “Bunları kim vəkil eylədi” deyərək söz demək haqqının nə üçünsə yalnız onlarda olduğunu zənn etmişdilər.
Bizə elə gəlir ki, ilk yanlışlıq hər üç nəşrin əlyazmanın orjinalını, ekspertizadan keçirilmə sənədini görmədən PDF-dən tələm-tələsik kitab halına salınaraq nəşr edilməsindən irəli gəlmişdir. İkincisi, əlyazma Azərbaycan türklərinin dilində olmasına baxmayaraq, hər 3 nəşrdə mətnin transkripsiyası Türkiyə türkcəsi ilə təqdim olunmasıdır. Bunu aradan qaldırmaq üçün AMEA-nın “Dədə Qorqud” şöbəsi olaraq, biz, ilk növbədə, əlyazmanı mətnşünaslarımıza göndərmişik. Şöbəmizin keçmiş əməkdaşı prof. Asif Hacıyevdən xahiş etmisik ki, əsərin foto-surəti üzərində ciddi iş aparsın və mətnin olduğu kimi Azərbaycan türkcəsində transkripsiyasını hazırlasın. Onu da nəzərinizə çatdırım ki, bir həftə əvvəl Tehran Universitetinin professoru Hüseyn Düzgün qonağımız olmuş və əlyazma barədə maraqlı açıqlama vermişdir. İranda çap olunan “Name-ye Sedigh” adlı məcmuədə yazılır ki, 2019-cu ilin ocaq ayında iranlı türkmən Vəli Məhəmməd hoca prof. Hüseyn Sadiqə bir neçə əlyazma kitabı ərmağan etmişdir. Bu kitablar arasında 62 səhifəlik, sonralar “Dədə Qorqud soylamaları” adı ilə tanınan bir ufacıq kitab da olmuşdur. Vəli Məhəmmədlə prof. Hüseyn Sadiq arasında bu kitabın İranda yayınlanması haqqında anlaşma əldə edilmişdir. Bundan sonra prof. Hüseyn Sadiq əsər üzərində elmi çalışma aparmağa başlamıdır. “Olaydan bir kaç ay sonra Türkiyəli Metin Ekici adlı birisinin “Ben Türkistanda Dede Korkutun 13-cü boyun buldum və onu “Türküstan əlyazması” adlandırıram” iddiasını duyunca və onun tərəfindən verilən əlyazma örnəklərinin Vəli Məhəmmədə aid olmasını görüncə, prof. Hüsen Sadiq geri çəkilmişdir” . Beləcə prof. Hüsen Düzgün də əlyazmanın mətnini latın əlifbası ilə hazırlamış və tezliklə ön sözlə, izahlarla “Dədə Qorqud” jurnalına təqdim etməyə söz vermişdir. O, bu toplantıda Vəli Məhəmməd xoca ilə birlikdə iştirak etmək arzusunda idi. Mən təşəbbüs göstərdim, lakin təşkilatçılardan onlar üçün rəsmi dəvət ala bilmədim.
Beləcə bizim redaksiyada əlyazmanın Azərbaycan türksəsində hazırlanmış 2 variantı olacaq. Onları növbə ilə “Dədə Qorud” jurnalında çap edəcəyik. Maraqlıdır ki, Asif müəllimin açıqlamasına görə, Drezden və Vatikan nüsxələrində oxunuşu çətin olan bəzi söz və ifadələrin açarı məhz bu yeni əlyazmadadır.
Oktyabr ayının 10-da, saat 10.34 radələrində Güney Azərbaycandan, Təbriz Universitetindən Ali Barazandeh Türk adlı araşdırıcı mənə belə bir müraciət göndərib.
“Türk Dünyasının ən kötü yanı budur ki, nəyə görəsə İran, özəlliklə Cüney Azərbaycanda yaşayan 35 milyon türk katılımlarda iştirak etmiyorlar. Bu yeni Dədə Qorqud İran torpaqlarında bulunub, Türkiyədə də 3 yeni nüsxə üzərinə çalışmadan öte bilgi adamları bulduqları halda buradan bir bilgin və alim çağırılmamışdır. Biz minnətsiz, heç bir dəstək olmadan ən mükəmməl Dədə Qorqudu işləmişik və yaxın günlərdə çapdan çıxacaq, onda bunların nə qədər yanlış oxuduqları da görünəcək. Biz bu nüsxəmizi Əli Şamil müəllimə və Ramiz bəyə göndərdik. Onlar da təsdiq etdilər ki, biz işlədiyimiz Türkiyədə çap olunan nüsxələrdən daha təkmil və doğrudur”.
Mən Ali bəyə yazdım ki, “hünər göstərib Vəli Məhəmməddən əlyazmanın əvvəlinci vərəqlərini əldə edə bisəniz, sizləri alqışlayaram”.
Onun cavabı belə oldu: “Bizdə Kitabın bütünü var, hətta Vəli Məhəmməd İranda təkcə bizə izin verib və biz onunla müqavilə bağlamışıq. Təbrizdən Türkmənsəhraya gedib nüsxəni yaxından görmüşəm və faksimilə olaraq almışam.
Sizə nə lazım varsa, mən xidmətinizdə varam. Yaxın günlərdə İranda yapılan yeni Dədə Qorqudu göndərəcəyəm”.
Təəssüflər olsun ki, biz, türklər, bəzən işimizi baş-ayaq görürük. Təəccüblüsü odur ki, Əli Şamil mətnşünas deyil, o bu işə necə müsbət rəy verə bilər? İşin səmərəsi üçün, o, ən azından materialı Əlyazmalar İnstituna, ya da işlədiyi Folkor İnstitunun rəhbərinə və müvafiq “Dədə Qorqud”şöbəsinə verməli idi.
Ramiz müəllimə isə sualım belədir: əgər Ağa Türkün dedikləri düzdürsə, siz mətnşünas olaraq cənublu qardaşlarımızın işinin Türkiyədə çap olunan nüsxələrdən daha təkmil və doğruluğunu təsdiqləmisinizsə, bilmək istəyərəm, onlar yeni əlyazmanı artıq Azərbaycan türkcəsinə təkmil şəkildə traskrlpsiya ediblər, yaxın günlərdə çap edəcəklər, belə olduqda sizin təzədən onu çevirməyinizə ehtiyac var idimi? Var idisə, siz mətndə əlavə nələri tapmısınız və işinizlə nə kimi yeniliklər ortaya qoymusunuz?
Bir əsas yanlışlıq da “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsinin “Kitabi-Dədə Qorqud”un üçüncü nüsxəsi elan olunmasıdır. Çünki bu “nüsxə” məsələsində bütün elmi prinsiplər pozulmuş, baş-ayaq edilmiş və ümumiyyətlə, elmi nəticə əvəzinə ortaya qəribə mənzərə çıxmışdır. Yeni tapılan əlyazmanın “Kitabi-Dədə Qorqud”un nüsxəsi olmadığı, daha doğrusu, nüsxəsi qəlibinə girə bilmədiyi, aydın şəkildə müşahidə olunur və yeni əlyazma “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden və Vatikan nüsxələri ilə məhz “nüsxə” anlayışı kontekstində bir sırada dura bilmir. Ona görə ki, “nüsxə” anlayışının Türkiyə türkcəsindəki (o cümlədən Azərbaycan türkcəsindəki) açıq-aydın mənası buna qətiyyən imkan vermir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden və Vatikan nüsxələri ona görə bir-birinin (daha doğrusu, Vatikan Drezdenin) nüsxəsi hesab olunur ki, 1 müqəddimə və 12 boy-oğuznamədən ibarət olan Drezden nüsxəsindəki həmin müqəddimə və 12 boydan 6-sı Vatikan nüsxəsində “təkrarlanır”. Lakin haqlı olaraq görkəmli türkoloq Osman Fikri Sərtqaya Vatikan nüsxəsini belə
Drezden nüsxəsinin surəti, variantı, versiyası hesab etmir.
Doğrudur, “Kitabi-Türkmən lisani” abidəsindəki “Salur Qazanla - əjdaha” süjeti ilə “Kitabi-Dədə Qorqud”un “Salur Qazan tutsaq olub oğlı Uruz çıqardığı boyı bəyan edər” adlı on birinci boyunda Salur Qazanın özündən bəhs etdiyi soylamada yeddibaşlı əjdaha ilə vuruşmasına işarə etməsi bir-biri ilə səsləşir:
Qılağuzsuz yol başaran Qazan ər idim.
Yedi başlı əjdərhaya yetüb vardım.
Heybətindən sol gözüm yaşardı.
Hey gözüm, namərd gözüm, müxənnət gözüm.
Bir yılandan nə var ki, qorxdun! – deyü ögünmədim .
“Kitabi-Türkmən lisani” abidəsindəki “Salur Qazanın əjdahanı öldürməsi” süjeti ilə “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı nəğmənin bir-biri ilə bağlılığı heç bir şübhə doğurmur. Ancaq bu, “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsini “Kitabi-Dədə Qorqud”un nə üçüncü əlyazması və nüsxəsi, nə də “Salur Qazanın əjdahanı öldürməsi” oğuznaməsini “Kitabi-Dədə Qorqud”un 13-cü boyu hesab etməyə, zərrə qədər də olsun, əsas və imkan vermir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un on birinci boyundakı bu “kontaminativ düyün” heç vaxt eyni mətn sisteminin (12-lik struktura malik sistemin) müstəqil elementi (13-cü boyu) ola bilməz.
Bir maraqlı fakta diqqət yetirək: “Kitabi-Dədə Qorqud”da Salur Qazanın yeddibaşlı əjdahanı öldürməsi birinci şəxsin – Qazanın, “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsində isə təsvir üçüncü şəxsin - ozanların dilindən nəql edilir və Qazanın yaşaran gözü ilə deyişməsi hər iki mətndə verilir. Lakin “Kitabi-Türkmən lisani”də də Qazanın dilindən söylənən oxşar məqamlar olsa da, onlar tamam başqa funksiya daşıyır. Belə ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”da düşmənin “bizi öy” tələbinə Qazanın söylədiyi uzun nəğmə ilə “Kitabi-Türkmən lisani”də Qazan - əjdaha qarşılaşmasından əvvəlki soylamada onun dilindən deyilən uzun təsvirə rast gəlirik. Aşağıdakı cədvəldə hər iki mətndəki oxşar deyimləri bir-biri ilə müqayisə etmək üçün yanaşı təqdim edirik:
1.“Kitabi-Dədə Qorqud”da (Drezden): Min-bin ərdən yağı gördumsә, ≪oyunum≫ dedim.
2. “Kitabi-Türkmən lisani”də: On bin yaġı geldügini ėşidende qol götürüb ak otak içinde oyına girdüm.
1. İyirmi bin ər yağı gördumsә, yiləmədım.
2. İgirmi bin yaġı geldi dėyende yėrümden imrenmedüm.
1. Otuz bin ər yağı gördumsә, ota saydım.
2. Otuz bin yaġı geldi dėyende hìçe saydum.
1. Qırx bin ər yağı gördumsә, qıya baqdım.
2. Kırh bin geldi dėyende kara gözümün ucından kıya bahdum, kımzanmadum.
1. Әlli bin ər yağı gördumsә, әl vermәdim.
2. Elli bin geldi dėyende el vėrüb elleşmedüm, azdur dėdüm.
1. Altmış bin ər yağı gördumsә, aytışmadım.
2. Altmış bin geldi dėyende Allahı andum, atlanmadum.
1. ?
2. Yėtmiş bin geldi dėyende yėltenmedüm.
1. Sәksәn bin ər yağı gördumsә, sәksәnmәdim.
2. Seksen bin [geldi] dėyende seksenmedüm.
1. Doxsan bin yağı gördumsә, donanmadım.
2. Dohsan bin yaġı geldi dėyende arhaluhcak-ıdum donum gėydüm.
1. Yuz bin ər gördumsә, yüzüm dönmәdim.
2. Yüz bin yaġı geldi dėyende yüz çevürüb kayıtmadum.
1. Yüzu donmәz, kılıcum әlә aldım. Mәһәmmәdün dini eşqinә qılınc urdum, Ağ meydanda yumrı başı topca kәsdim .
2. Ahar sudan abdest kıldum, alınumı yėre koyub kıldum namaz-ı Muhammedì, yaradan bir cebbara bėl bakladum, ya Muhammed, ya Alì meded dėdüm .
Bu mətnlərdə oxşarlıqlar və fərqlər göz qabağındadır:
1. “Kitabi-Dədə Qorqud”da Salur Qazan bütün misralarda “yağı gördümsə”, “Kitabi-Türkmən lisani”də isə “yaġı geldügini ėşidende”, yaxud “yaġı geldi dėyende” soyləyir.
2.“Kitabi-Dədə Qorqud”dakı ikinci misrada Qazan düşmənə “oyunum” deyə qiymət verir, “Kitabi-Türkmən lisani”də isə qol “götürüb ak otak içinde” oynayır.
3.İyirmi – altmlş, səksən və doxsan min yağı haqqında hər ikisində, cüzi fərqləri nəzərə almasaq, təxminən eyni fikirlər səsləndirilir.
4.Yetmiş min yağı haqqında “Kitabi-Dədə Qorqud”da məlumat yoxdur.
5.Nəhayət, “Kitabi-Dədə Qorqud”da sonda Salur Qazan Məhəmməd dini eşqinə qılıncını əlinə alıb ağ meydanda düşmənin yumru başını top kimi vurur. “Kitabi-Türkmən lisani”də isə Qazan təmkinlidir, abdest alır, başını yerə qoyub namaz qılır, “Ya Məhəmməd, ya Əlì mədəd” dėyib Yaradana bel bağlayır.
Burada oxşarlıq olsa da, fərqli stuasiyalardan bəhs edildiyi göz qabağındadır və aydın olur ki, bu mətlər həm funksional strukturuna, həm də semantikasına görə bir-birinin eyni deyildir, şifahi epik ənənənin standartlıq qanunu əsasında ayrı-ayrı zamanlarda yaranmışdir. Bu, nağıl və dastan mətnlərindəki iki qat, üç qat təkrarlanma sistemində olduğu kimi şifahi poetik mətn elementidir.
Beləliklə, “Kitabi-Türkmən lisani”dəki “Salur Qazanın əjdahanı öldürməsi” süjet-oğuznaməsi bilavasitə yazılı abidə olan “Kitabi-Dədə Qorqud”un deyil, şifahi “Dədə Qorqud” eposunun kontaminativ əlavəsidir. Çünki “Kitabi-Türkmən lisani” də, “Kitabi-Dədə Qorqud” da bütün hallarda şifahi “Dədə Qorqud” epos nüvəsinin yazılı törəmələri – paradiqmalarıdır. Yəni “Kitabi-Türkmən lisani” birbaşa yazılı “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının deyil, məhz şifahi “Dədə Qorqud” eposunun Türkman/Türkmən epoxasındakı davamıdır. Bu halda o, heç bir şərtlər daxilində yazılı “Kitabi-Dədə Qorqud”un üçüncü əlyazması ola bilməz.
“Epos” – milli epik düşüncə sistemi, “dastan” – onu bədii söz kodu səviyyəsində gerçəkləşdirən mətndir. Bu halda “Dədə Qorqud” Oğuz milli düşüncə sistemini bütövlükdə əhatə edən eposdur. Onun tarixən iki məna paradiqması var:
1. Şifahi “Dədə Qorqud” dastanı: Bu, “Qorqud Ata” mifik nüvəsindən başlanan, Oğuz epoxasından keçən və oğuzların milli xalqlara diferensiasiya etdiyi dövrə qədər davam edən və sonra milli eposlara transformasiya olunan epik ənənədir.
2. İki nüsxədən (Drezden və Vatikan) ibarət yazılı “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı: Bu, şifahi “Dədə Qorqud” dastanının konkret məkan-zaman nöqtəsində yazılı şəkildə qeydə alınmış şəklidir.
Şifahi “Dədə Qorqud” dastanı minillər boyunca dəyişərək inkişaf etmiş, “Kitab-Dədə Qorqud” və “Hekayəti-Qazan beg və qeyrox” dastanları isə öz inkişafını donduraraq, əlyazma, yazılı abidə şəklində daşlaşmışdır.
Həm “Kitabi-Dədə Qorqud”, həm “Hekayəti-Qazan beg və qeyrox” dastanları, həm də “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi bilavasitə şifahi “Dədə Qorqud” eposunun yazılı şəkilləridir. Ən başlıcası, “Kitabi-Dədə Qorqud” və “Hekayəti-Qazan beg və qeyrox” bir dastan olduğu halda, “Kitabi-Türkmən lisani” öz funksional tipologiyasına görə dastan yox, Türkman/Türkmənlərin ezoterik-müqəddəs kitabıdır. Yəni “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanındakı Oğuz igidlərinin qəhrəmanlığından bəhs edən boylar ozanlar tərəfindən geniş publika qarşısında ifa olunan bədii-estetik funksiyalı mətnlər olduğu halda, “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi baxşı/ozanlar tərəfindən ancaq “40-lar”(“40 şagird”) məclisində oxunan və 40 neofit tərəfindən öyrənilən, mənimsənilən, əsasında “bəy-igidlik” imtahanı verilən “ərgənlik bitiyi”, “inisiasiya kodeksi”, başqa sözlə, “ağa” statusunda olan subyektlərin “bəy-igid”, “alp-ərən” statusuna keçirilmə ritualının ezoterik/batini “törə kitabıdır”.
“Kitabi-Türkmən lisani” ilə “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Hekayəti-Qazan beg və qeyrox” arasında onların hər üçünün “Oğuz kağan” nüvəsinə bağlılıqları səbəbindən müəyyən ortaq motiv və obrazların olmasına baxmayaraq, “Kitabi-Türkmən lisani” abidəsi “Kitabi-Dədə Qorqud”dan fərqli obraz və motivlər “qalereyasına” malikdir. Halbuki “Kitabi-Türkmən lisani”nin “Kitabi-Dədə Qorqud”un üçüncü nüsxəsi və əlyazması sayılması üçün bu əlyazmaların motivlər “qalereyasının” müəyyən tənasüblərdə bir-birinin eyni olması, bir-birinin surəti olması lazımdır. Belə bir eyniləşmənin olmadığı şəraitdə “üçüncü əlyazma” söhbəti tamamilə yersiz və qeyri-elmi yanaşmanı ifadə edir.
Dil xüsusiyyətlərinə gəldikdə bildirmək istərdik ki, biz professional dilçilərin səlahiyyət dairəsinə girməyi özümüz üçün artıq hesab etsək də, tərtibatçılar kollektivinin də təsbit etdikləri dil-üslub fərqləri bizə yenə də “mətn tipologiyası” baxımından müəyyən nəticəyə gəlməyə imkan verir. Bu cəhətdən, “Kitabi-Dədə Qorqud”un dili Oğuz epoxasının dili olduğu halda, “Kitabi-Türkmən lisani”nin dili postoğuz epoxasının dilini, yəni Türkman/Türkmən dilini nümayiş etdirir. Başqa sözlə, “Kitabi-Türkmən lisani” dil xüsusiyyətləri (tipologiyası) baxımından da bilavasitə “Kitabi-Dədə Qorqud”un üçüncü nüsxəsi və əlyazması deyildir.
Görkəmli türkoloq Osman Fikri Sərtqayanın bu məsələyə aydınlıq gətirən məqaləsində haqlı olaraq vurğulandığı kimi, tədqiqatçıların Dede Korkut Kitabı’nın 4. nüshası” dedikleri Günbed (Türkmen Sahra) yazması nə variant, nə versiya, nə də “nüsxə” değil, ancaq “paralel metn” olma özelliyi taşımakdadır” . Bu doğru fikrə görə buradan səslənirəm: Əhməd Cəfəroğlunun yetirməsinə halal olsun.
Mətnin funksional struktur tipologiyası onun tanınmasında, “kimliyinin” müəyyənləşdirilməsində, poetik identifikasiyasının üzə çıxarılmasında mühüm şərtlərdən biridir. Bəs “mətnin funksional struktur tipologiyası” nədir? Bu, sadə desək, mətnin funksional xüsusiyyətlərinə görə onun tipinin müəyyənləşdirilməsidir. Yəni mətn bütövlükdə hansı funksiyaya xidmət edir. Məhz həmin funksiya mətnin tipoloji növünü müəyyənləşdirir. Bu cəhətdən, “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznaməsinin təqdim etdiyi mətn, istisnasız olaraq, dastan olduğu halda, “Kitabi-Türkmən lisani” funksional strukturuna və həmin strukturda gerçəkləşən mahiyyətinə görə dastan deyil.
Biz birmənalı şəkildə elan edirik ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”da əlyazmalaşmış mətn dastan funksiyasını yerinə yetirdiyi halda, “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi funksional tipinə görə dastan deyil. Bəs onda nədir? Bunu üzə çıxarmaq, müəyyənləşdirmək və arqumentləşdirmək üçün əvvəlcə “Kitabi-Dədə Qorqud”un funksional tipologiyasını “tezisləşdirmək” lazım gəlir.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un:
İfaçıları: ozanlar;
İfa mühiti: el şənlikləri, şölənlər, ziyafətlər, qonaqlıqlar və s.
Auditoriyası: geniş publika, Oğuz elinin ən müxtəlif təbəqələri;
Mətnin sakrallıq dərəcəsi: ekzoterik mətn tipi, yəni dinlənilməsi hamı üçün açıq olan, konkret olaraq hər hansı etnososial qrupa aid edilməyən, yaxud eşidilməsi, öyrənilməsi cəmiyyətin hansısa təbəqələrinə, qruplarına qadağan edilməyən mətn;
Mətnin etnopoetik tipi: oğuznamə;
Mətnin funksional struktur tipologiyası: bədii-estetik, əyləncəvi funksiyaya malik dastan.
Göründüyü kimi, “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznamələri funksional tipinə görə bədii-estetik funksiya daşıyan dastanlardır.
Əslində isə “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi funksional tipologiyasına görə alp-igidliyi, bəy-igidliyi öyrədən xüsusi mətn tipidir. Burada Oğuz/Türkman bəyi üçün xarakterik olan bütün mənəvi və fiziki keyfiyyətlər “dinləyiciyə” öyrədilir. Mətnə bir qədər dərindən nüfuz etdikcə bu öyrətmə/təlim/tərbiyənin mahiyyətində “tanıtmanın” durduğunu aşkarlaya bilərik. Yəni hələ ki, kimliyini açıqlamadığımız “dinləyici” “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsinin vasitəsilə Oğuz/Türkman dünyasını bütün struktur səviyyələri ilə öyrənərək, “tanıyır”. “Tanıma” isə – təkcə Oğuz ənənəvi mədəniyyətinə deyil, ümumiyyətlə, bütün ənənəvi mədəniyyətlərə xas olan “etnokosmik identifikasiya” hadisəsidir. Hər bir Oğuz/Türkman bəyi öz etnokosmik kimliyini bütün identifikativ əlamətlər sistemi səviyyəsində bilməli və tanımalıdır. Bunun üçün isə 15/16 yaşını girmiş Oğuz/Türkman gənci, sözün həqiqi mənasında, bir alp-igidlik, bəy-igidlik məktəbi keçməli, orada şagird olub, Oğuz/Türkman kimliyinin bütün sirlərini öyrənməli, öyrəndikləri əsasında sual-cavab olunub imtahan verməli və yalnız bu imtahandan keçəndən sonra bəy/igid, alp/igid statusunu almalıdır. Müasir cəmiyyətlərdən fərqli olaraq, ənənəvi cəmiyyətlərdə istər statusartırma, istərsə də statusdəyişmə yalnız rituallar, özü də inisiasiya ritualları vasitəsilə həyata keçirilmişdir. Beləliklə, “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi funksional tipologiyasına görə Oğuz/Türkman cəmiyyətində statusartırma ritualının bütün sakral törələrini özündə əks etdirən ərgənlik kitabıdır.
Bəs bu alp/bəy igidlik məktəbinin dinləyiciləri kimlərdir? “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsinin lap əvvəlində, elə birinci soylamasında adı keçən “40 şagird”. Maraqlıdır ki, ilk soylamada “Hak-talanın göydən Qurani-Kərimi Cəbrayıl vasitəsi ilə Məhəmməd peyğənbərin oxuması üçün endirdiyi” təsviri ilə başlayan 1-ci soylamada Süleyman və Davud, haqqında səma kitabında olan deyimləri xatırladaraq İbrahim-xəlil əhvalatını bir qədər ətraflı təsvir edir və soylamanın yekununda Dədə Qorquda xitabən deyilir:
“Dedem Qorqud qırx şagirde ver nasihat!”
Sonra oğuz elinə müracıət edilir:
«Alplar! Dua qılayın cavanmerdleri görmek-üçün» .
“Kitabi-türkmən-lisani” əlyazmasının funksiyası bu iki müraciətdə butun aydınlığı ilə əks olunur. Bəli, soylamaların əsas məqsədi qırx şagirdə - yetişməkdə olan nəslə Dədə Qorqudun dili ilə alplıq, ərənlik, igidlik qaydalarını öyrətmək, onları oğuz cəmiyyəti və oğuz elinin yaşadığı mühit haqqında məlumaqlandırmaqdır. “Kitabi-türmək-lisani” əslində təlim, dərs, törə, ərgənlik kitabıdır. Belə ki, 2-ci soylamada bu təlimin yeniyetmələri kamala çatdıracağını xüsusi vurğulayan qənaətlərlə başlanır:
“Bu soyda Dedenün müddeası (yəni məqsədi) budur ki, her kim belki her neste öz haddinde ve kemalinde olsa yahşı-dur. Ehl-i istièdadı kemal tahsìline terġìb ėdüb mevèize ėyler” .
Göründüyü kimi, Dədənin əsas məqsədi cavanların Allah elmini mənimsəməklə kamallı olmaları, təhsillərini (mətndə “Allah elmi” , “kaml” və “təhsil” kəlmələri xüsusi qeyd edilir) başa vurmaqla lazımi bilik, bacarıq və təcrübə əldə etmələridir.
Təsüdüfi deyil ki, 2-ci soylamanın yekununda Dədə Qorqud Allahdan oğuz igidlərinə iki ərmağan diləyir: “Dedem dėr Hak Taala devletilen bilgi vėrsün!” Əslində elm və sərvətin vəhdəti Dədə Qorqud təliminin əsas məramıdır. Çünki bilik olmasa, var-dövlət də olmaz. Eləcə də 5-ci soylamanın sonunda isə bildirilir ki, “Dedem Qorqud, qalın Oġuzun vasfını dėr olsa tükenürmi? Tükenmak yok” . Mətndəki 15-cü soylama Oğuz elinin coğrafiyasını yeniyetmələrə öyrədən “dərslik” təsiri bağışlayır” .
“40 şagird” anlyışı dərhal bizim yaddaşımızda “qırxlar” anlayışını oyadır. Bunların arasında, heç şübhəsiz, əlaqə var. Lakin bu əlaqə sonrakı dövrə – təsəvvüfi-irfani düşüncə epoxasına aiddir. “Kitabi-Türkmən lisani”dəki 40 şagird heç bir halda təsəvvüf ocağının 40 müridi deyildir. Bəs onda kimdir? Adı bizə xüsusilə “Kitabi-Dədə Qorqud”dan doğma olan 40 igiddir. Onların adı həmin abidədə “40 nökər” kimi də keçir.
Beləliklə, “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi baxşı/ozanlar tərəfindən ancaq “40-lar” (“40 ərən”, yaxud “40 şagird”) məclisində oxunan və 40 neofit tərəfindən öyrənilən, mənimsənilən, əsasında “bəy-igidlik” imtahanı verilən “ərgənlik bitiyi”, “inisiasiya kodeksi”, başqa sözlə, “ağa” statusunda olan subyektlərin “bəy-igid”, “alp-ərən” statusuna keçirilmə ritualının ezo¬terik/batini “törə kitabıdır”. 40 şagirdin psixoloji kimliyi “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsinin vasitəsilə yenidən qurulur: onun ağlına, zehninə, yaddaşına Oğuz/Türkman kimliyinin bütün identifikasiya əlamətləri “yazılır”.
Bəs bu yenidən qurulma ilə 40 şagirdin psixikasına hansı etnokosmik bilgilər “yazılır”. Bunu soylamalara diqqət verməklə aydınlaşdırmaq müm-kündür. 40 şagird təlim dövründə, ümumən, aşağıdakı bilikləri əldə edir:
– İslam dininin təməl anlayışları;
– İslam dininin müqəddəsləri;
– Oğuz/Türkman dünyasının etnososial strukturu;
– Oğuz/Türkman dünyasının coğrafi quruluşu;
– Sosial, siyasi, mənəvi, mədəni və s. davranış qaydaları;
– Alp/Bəy igidliyin statusal normaları və s.
40 günlük alp/bəy igidlik məktəbində ərgənlik/inisiasiya ritua¬lından keçən 40 şagird Oğuz/Türkman dünyasının sakral/ezoterik biliklərini öyrənərək, onun daşıyıcısı və qoruyucusuna çevrilir. Bu biliklər gizli/bati¬ni/ezo¬terik biliklər olduğu üçün onlardan bəhs edən “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi də ezoterik/batini kitabdır. O, ancaq 40 ərənlər məclisində ifa olunur və onu dinləməyə yalnız 40 şagirdin icazəsi var. “Kitabi-Dədə Qorqud” isə ozanlar tərəfindən el məclislərində ifa olunan, dinlənilməsi üzərində heç bir yasaq olmayan, hamı üçün açıq olan ekzoterik oğuznamədir.
İndi isə “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsinin funksional tipologiya¬sını “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanına münasibətdə etdiyimiz kimi “tezis¬ləşdir¬məyə” çalışaq.
Beləliklə, “Kitabi-Türkmən lisani”nin:
İfaçıları: baxşı/ozanlar;
İfa mühiti: qırxlar məclisi;
Auditoriyası: qırx şagird;
Mətnin sakrallıq dərəcəsi: ezoterik mətn tipi, yəni dinlənilməsi yalnız konkret etnososial qrup (qırx şagird) üçün nəzərdə tutulan, inisiasiya ritalından keçməyənlərə dinlənilməsi, eşidilməsi qadağan edilən mətn;
Mətnin etnopoetik tipi: oğuznamə;
Mətnin funksional struktur tipologiyası: sakral-mistik, gizlin-ezoterik funksiyaya malik ərgənlik törəsi.
“Kitabi-Türkmən lisani”nin ifaçılarının baxşılar olmasını ondakı soyla(mala)rın, yəni baxşı/ozanın qopuzun sədaları altında oxuduğu şeir/nəğmələrin poetiksintaktik strukturu aydın şəkildə göstərir.
Məlumdur ki, “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi elmi dövriyyəyə müxtəlif adlar altında daxil edilmişdir: Türküstan/Türkmənsəhra nüsxəsi, Türkmən Səhra nüsxəsi, “Günbət əlyazması”, Vəli Məhəmməd oğuznaməsi və s. adlandırmışlar. Qeyd edək ki, Y.Azmun müxtəlif məqamlarda, doğru olaraq, “Kitabi-Türkmən” adından da istifadə etmişdir. Bu zaman o, mətnin içindəki qeydə əsaslanmışdır. Belə ki, 61 səhifəlik əlyazmanın 10-cu səhifəsində karandaşla yazılmış bir qeyd var. Prof. Y.Azmun həmin qeydi belə oxumuşdur: “Cild-i Düyyüm-i Kitabı Türkmen (E)l-Sani 1347 (Türkmən kitabının ikinci cildi – ikinci 1347)”. Müəllif daha sonra yazır: “Çox sonradan yazılan bu adı bir Anadolu türkməni uydurmuş ola bilər. Zira kitab oğuzların yaşam fəlsəfəsini ifadə edir” .
Çox maraqlıdır ki, XXI əsrin tərtibçi-alimləri əlyazmaya ad vermək məsələ¬sində özlərini səlahiyyət sahibi kimi aparsalar da, XX əsrin əvvəlindəki “tər¬tibçiyə” bu səlahiyyəti hec cürə “qıymırlar”. Halbuki, 1928/29-cu ilə aid bu qeyd günümüzdən düz 90 il əvvəl edilmişdir. Yəni, az qala, bir əsr qabaqkı qeyddir. Bu halda həmin qeyd ənənəyə daha yaxın olub, emik yanaşmanı əks etdirir.
Emik yanaşma – mədəni sistemə onun içərisindən yanaşma;
Etik yanaşma – mədəni sistemə onun çölündən yanaşmadır.
“Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsinə münasibətdə yol verilən ən böyük yanlışlıq Oğuz və Türkman epoxalarını, o cümlədən “Oğuz” və “Türkman” konseptlərini qarışıq salmalarıdır. Halbuki “Günbətçilər” bu məsələnin həllinə hamıdan yaxın olmuşlar. Belə ki, onlar əlyazmanın dilinin əski oğuz türkcəsinin son dönəmindən yeni türk dillərinə keçid prosesi ilə bağlı olduğunu , Türküstan yazı üslubu ilə bağlılığını əsl tədqiqatçı məharəti ilə müşahidə edə bilmişlər. Onların bir fikrini təkrar olaraq bir də xatırlayaq: “Təkcə XVIII bölüm istisnadır. “Dədə Qorqudun kahinlikləri” kimi adlandırıla bilən bu bölüm, əslində, alplıq dövrünün və dastan çağının sona çatdığını xəbər verən və o dönəmin artıq aşınmaya başlamış olan dəyərləri üçün bir həsrət və ağı səciyyəsindədir” .
“Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi artıq başa çatmış Oğuz epoxasının deyil, yeni dövrün – Türkman epoxasının abidəsidir. Bu halda etnopoetik təyinatına görə Oğuz yox, Türkman dastandır. Dastanda Oğuz eli, onun sərhədləri, coğrafi adlar aktiv yox, passiv yaddaşı əks etdirir. Başqa sözlə, bunlar artıq klişeləşmiş epik lokuslardır. Əksinə, aktiv yaddaş Azərbaycan/Türkman coğrafiyası ilə bağlıdır. Dastanda dünyaya baxışın çıxış nöqtəsi Azərbaycan və onun Oğuz yaddaşı ilə müəyyənləşən çevrəsidir. Mətndə Oğuz mərkəzli dünyadan Azərbaycana (Azərbaycana, İrana, bütün Türkman elinə) deyil, Azərbaycandan tarixi Oğuz və müasir Türkman dünyasına baxış var.
Bu Türkman/Türkmən məsələsi Azərbaycandakı bir sıra alim dostlarımızı möhkəm qıcıqlandırır. Həmişəki kimi, elmi yanaşmanın yerini əsəbi və yersiz patriotizm tutur. Sosial şəbəkələrdə vay-şivən quranların bu əndişəsi lap nahaqdır və bütün bunlar sevdikləri Azərbaycanın Oğuz/Türkman tarixinə bələd olmamaqdan irəli gəlir.
Məsələnin mahiyyəti “Türkman/Türkmən/Tərəkəmə” probleminə müasir Azərbaycan Respublikası, Cənubi Azərbaycan və Türkmənistan sərhədlərindən baxışla əlaqədardır. Həmin Türkman/Türkmənlər elə Cənubi Xəzər ətrafında, İranda, Azərbaycanda, İraqda yaşayan Azərbaycan türkmənləridir. Və bunu bilmək lazımdır ki, XX əsr sovet epoxasına qədər “Azərbaycan türkcəsi” və “Türkmənistan türkcəsi” arasında heç bir fərq yox idi. Necə ki, İsmayıl bəy Qaspıralının buraxdığı qəzeti Azərbaycanda, Volqaboyunda, Orta Asiyada rahatlıqla oxuyurdular.
Bunu “Kitabi-Dədə Qorqud”da işlənmiş Oğuz-Türkman müqayisələri də göstərir. Dastanda evlənmək üçün qız axtaran Qanturalının türkman qızları haqqında həqarətlə dediyi “cici-bacı türkman qızı” ifadəsini, yaxud “Oğuzun arsızı türkmanın dəlisinə bənzər” ifadəsini yada salaq. Burada Oğuzdan Türkmana alçaldıcı baxış var. “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsində biz Qalın Oğuz elinin siyasi strukturunun (İç Oğuz, Daş Oğuz, Qalın Oğuz) “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı kimi aktiv olduğunu müşahidə etmirik. Oğuz dövrü artıq passiv yaddaş şəklindədir.
Beləliklə, “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuz tayfalarının dilində (“ala lisani taifeyi oğuzan”) olduğu kimi, “Kitabi-Türkmən lisani” də türkman tayfalarının dilində (“Türkman lisani”də, başqa sözlə “ala lisani taifeyi türkman”) olan abidədir. Bunlar fərqli epoxaların abidələri kimi “Dədə Qorqud” epik ənənəsi ilə bağlı olsalar da, “Kitabi-Türkmən lisani” bir yazılı abidə kimi heç bir halda (yazılı) “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsinin üçüncü nüsxəsi və əlyazması deyildir.
Cıxışımın sonunda bir məsələyə də münasibət bildirmək istəyirəm. Bu tədbirin təşkilatçıları böyük iş görüblər. Lakin “Dəyrimi masa”da müzakirə olunmamış, hələ təsdiqlənməmiş təklifi mütləq kimi Proqramda vermək nə dərəcə də düzgündür. Orada yazılır ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yeni tapılmış “Salur Qazanın yeddi başlı əjdəhanı öldürməsi” adlı boyunun müzakirəsi”. Bizə belə gəlir ki, bu mətndə “Kitabi-Dədə Qorqud” deyil, “kitabsız” Dədə Qorqud işlənməli idi. Ona görə ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” Drezden əlyazmasının adıdır və Dədə Qorqud oğuznamələrinin 12 boyu və 1 müqəddiməsi yazı yaddaşına köçürülərək sabit abidəyə çevrilmişdir. Möhtərəm Prezidentimizin “Qarabağ Azərbaycandır. Nida işarəsi” dediyi kimi, mən də təkrar edirəm, “Kitabi-Dədə Qorqud” da 12 boy və 1 müqəddimədən ibarət daşlaşmış yazılı abidədir. Nida işarəsi.
“Kitabi-Dədə Qorqud” yazılı abidəsinin yeni boyundan o zaman danışmaq olardı ki, tapılan əlyazmada müqəddimə və 12 boy olduğu kimi təkrarlanır və həmin mətnə yeni “Salur Qazanın yeddibaşlı əjdəhanı öldürməsi” boyu əlavə edilir. Bir də axı gəlin məsələyə həyəcansız, insafla yanaşaq, heç bu yeni əlyazmadakı Salur Qazan - əjdaha qarşılaşması süjeti ümumi axarına ilə boy janrının tələblərini tam ödəmir və heçmətnin özündə də boy adlandırılmır, soylamalardan biri kimi başlıqsız təqdim olunur. Bu yeni əlyazmada çox sayda Salur Qazanla və başqa dini-mifoloji obrazlarla bağlı süjetlər, təsvirlər var. Elə birinci soylamada İbrahim-İsmayıl əhvalatı da ətraflı nəql edilir. Bəs onlara nə adverək?
Nəhayət, Türk dünyasının epik düşüncəsinin möhtəşəmliyini təsdiqləyən bu yeni yazılı abidə ilə hamınızı bir daha təbrik edirəm.
AMEA-nın Folklor İnstitutunun “Dədə Qorqud” şöbəsinin müdiri,
prof. SEYFƏDDİN RZASOYUN ÇIXIŞI
Hörmətli toplantı iştirakçıları!
13-cü boy məsələsi hələ keçən əsrin 30-ci illərində Azərbaycanda ortaya atılan və hər dəfə də yalan çıxan xülyadır. Buna baxma¬yaraq, 13-cü boy axtarışları hələ də davam edir və bir sıra qorqudşünaslar bu boyun tapılacağına ümidlərini itirmirlər.
Bəs nə üçün “Kitabi-Dədə Qorqud”un 13-cü boyunun olması mümkün deyil? Bu, onunla bağlıdır ki, 12 boydan ibarət Drezden nüsxəsi və 6 boydan ibarət Vatikan nüsxəsi bilavasitə Oğuz/Hun etnik düşüncəsinin 24-lük strukturunu özündə əks etdirir.
Ənənəvi mədəniyyətlərin bütün struktur qatları bir-birini fraktal olaraq təkrarlayır. Birinci işarələr sistemi olan dilin strukturu mədəniyyətin bütün qatlarını əhatə edən ikinci işarələr sisteminin struktur laylarında təkrarlanır. Başqa sözlə, ənənəvi mədəniyyətin hansı layının strukturunu götürürsənsə götür, burada yalnız “təkrarlanma” müşahidə edəcəksən. Bu cəhətdən oğuzların etnik dünya modelinin əsas kəmiyyət universumu olan “24-lük” Oğuz ənənəvi mədəniyyətinin bütün laylarının, o cümlədən “Kitabi-Dədə Qorqud”un strukturunda təkrarlanmalı idi və təkrarlanır da.
“24-lük” Oğuz insanının dünyanı qavrama universumudur. Qaynaqlara görə, oğuzlar həmişə 24 boy vahidindən ibarət olmuşlar. Oğuzlar siyasi-coğrafi cəhətdən böyüyüb nəhəng ərzailəri əhatə etdikcə onlar vaxtaşırı “qurultay” çağırıb, genişlənən imperiyanı və onun tərkibinə daxil olan xalqları hər dəfə 24-lük prinsipi ilə yenidən bölürdülər. Onlar öz dünyalarını məhz 24 boy vahidindən ibarət şəkildə təsəvvür edirdilər. Oğuz elinin bu 24 boydan ibarət strukturu “Kitabi-Dədə Qorqud”un hər iki nüsxəsinin poetik strukturunda “mikroskopik dəqiqliklə” təkrarlanır.
Əlbəttə, bizə dərhal etiraz oluna bilər ki, axı “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden nüsxəsi 12 boydan, Vatikan nüsxəsi isə 6 boydan ibarətdir. 12 və 6 rəqəmləri 24 rəqəmi ilə necə proyeksiyalana bilər? Çox sadə. Drezden nüsxəsinin 12 boyluq strukturu Qalın Oğuzun 24 boyluq strukturunu, Vatikan nüsxəsinin 6 boyluq strukturu isə Salur Qazanın başçılıq etdiyi İç Oğuzun 12 boyluq strukturunu proyeksiyalandırır.
Təbii ki, bu dediyimiz yenə də anlaşılmadı. Axı 12-lik 24-lə, 6-lıq isə 12 ilə necə bərabərləşə bilir? Bunun üçün Oğuz dünyasının etnokosmik strukturunu bil¬mək lazımdır. Həmin strukturun Drezdendəki 12 boyu Oğuz elinin 24 boyu, Va¬tikandakı 6 boyu isə İç Oğuzun 12 boyu ilə eyniləşdirən “öz qanunu” var. Və bu qanun oğuznamələrdə əks olunmuşdur. Təkcə bir nümunəyə diqqət edək.
Oğuznamələrə görə, Oğuz xan Oğuz elini 24 boy vahidindən ibarət struktur kimi təşkil edir və onları bozoqlar və ucoqlar olmaqla iki qola ayırır. Oğuz xanın ölümündən sonra böyümüş Oğuz xalqının strukturunu yenidən təsnif etmək zərurəti yaranır.
Əbülqazi Bahadır xan “Oğuznamə”sində 24 boydan ibarət Oğuz eli hər çadırda 2 boy olmaqla 12 çadır prinsipi ilə təsnif olunur. 6 çadırda 12 bozoq boyunu təmsil edən nəvələr, 6 çadırda isə 12 ucoq boyunu təmsil edən nəvələr oturdulur. Beləliklə, 6 çadır – 12 boyu, 12 çadır – 24 boyu təmsil edir. Bu struktur olduğu kimi “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden və Vatikan nüsxələrində təkrarlanır. Drezdenin 12 boyu Qalın Oğuz elinin 24 boyunu, Vatikanın 6 boyu isə İç Oğuzun 12 boyunu təmsil edir.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un 13-cu boyunun tapıldığını elan etmək Oğuz etnosunun strukturunu “dağıdaraq”, ondakı boy-tayfaların sayını 26-ya çatdırmaq deməkdir. Bu səbəbdən Oğuz epoxası ənənəsinə aid mətnlərdə 13-cü boy heç vaxt ola bilməz. Əgər 13-cü boy varsa, demək orada artıq Oğuz eli yoxdur.
Drezden nüsxəsindəki oğuznamələrin adında “boy” sözü işlənsə də, bu söz bədii yox, ritual janrı mənasındadır. Başqa sözlə, “boylama” oğuznamə yaratmağın konkret bir mərhələsidir. Dastanın “Bamsı Beyrək” oğuznaməsindəki bir nümunəyə diqqət edək:
“Dədəm Qorqud gəldi, şadlıq çaldı. Boy boyladı, soy soyladı. Qazi ərənlər başına nə gəldügin söylədi. “Bu Oğuznamə Beyəgin olsun!” – dedi” .
Burada:
Boy boylama – “Həqq təala könlinə ilham edən” Dədə Qorqudun boyu “ol zamandakı alplar aləmindən” çağırması;
Soy soylama – Oğuznamənin mövzusunu təşkil edən hadisəsinin qopuzla nəzmə çəkilməsi;
Oğuznamə – bütün bu prosesin nəticəsi olan bədii janrdır.
Əgər tədqiqatçılar “boy” terminin bədii janrı yox, ritual janrını bildirdiyini bilsəydilər, onda onlar 13-cü boy məsələsinə, bəlkə də, başqa cür yanaşa bilərdilər.
Bütün deyilənlərlə bərabər “Kitabi-Türkmən lisani” əlyzamasında bizi şübhəyə salan məqamlar da yox deyildir. Məsələn:
1. Əlyazmanın kağızının kimyəvi ekspertizası indiyə qədər niyə aparılmamış və onun dəqiq yaşı təyin edilməmişdir?
2. Əlyazmanın sahibi olan Vəli Məhəmməd Xoca onu İrana-Turana səxa-vətlə təqdim etdiyi halda, nəyə görə “Kitabi-Dədə Qorqud”un YUNESKO-nun xətti ilə 1300 illiyinin keçirildiyi, dünyanın bütün qorqudşünaslarının axışıb gəldiyi Bakıya təqdim etməmişdir? Əvəzində “Dədə Qorqud” əlyazması bizə hansısa işbaz tərəfindən bir il yarımdan çoxdur ki, ödəniş (bir milyon dollar) müqabilində təklif olunurdu.
3. Əlyazmada Şimali Azərbaycanla bağlı təhqiramiz yerlər var. Onların Dədə Qorqudun dilindən deyilməsinə inanmırıq. Məsələn, “Talışı qoyun” ifadəsi (“Talışı qoyun çıxdığı...” ). Talışlar bir toplum kimi heç vaxt qoyunçuluqla məşğul olmamış, tarixi Azərbaycanda qoyunçu xalq kimi tanınmamışlar. Bu halda Dədə Qorqudun “talış” adını “qoyun”la birgə çəkməsində məqsədi nə idi? Bu ifadə Dədə Qorqudundurmu?
4. Yaxud Dədə Qorqud nəyə görə 40 şagirdə Şirvanı “mürvətsiz” yer kimi tanıdır: “...akçası çox, mürüvvəti yox Şirvan eli”?
5. Mətndə Naxçıvan, İrəvan və Şərur eli adamlarının “şər yaxan” adlandırılması bu ifadənin bizdə Dədə Qorquda aid olduğuna şübhə yaradır: “Geçisi gərcə, adamı şərçə İrəvan, Naxçıvan, Şərül eli” .
