“BILDIR” KELİMESİ ÜZERİNE GÖRÜŞLER

30 Mart 2019 (13:27 itibarı ile) Sayın Selahattin Durna “Hadi bir soru da benden: Kahramamaraş yöresinde “Bıldır: geçen yıl, bayak, önce, debiyak: daha önce” anlamlarıyla kullanılıyor. Kökenleri konusunda bilgisi olan var mı” sorusunu sormuştu. Ben (Osman Fikri Sertkaya) de cevap olarak “Bir yıl dır ibaresinin kısalarak kaynaşmış şeklini niçin düşünmüyorsunuz? Bilek yüzüğü’nden bilezik gibi düşünün” cevabını vermiştim. Sorunun sahibi Sayın Selahattin Durna da bana “Bıldır” kelimesinde “bir yıldan beri” anlamı yok. Olsaydı, tamam. “Bıldır” dün, bugün, yarın gibi zaman zarfı” cevabını vermişti. “Ancak ben “bir yıldan beri” şeklinde bir ifade kullanmadığımı belirteyim. Bu ifade Sayın Selahattin Durna’ya aittir.

Bu konu hakkında Sayın Fatih Devlez ile Sayın Farzad A Niyar da görüşlerini aşağıdaki gibi beyan ettiler. (Fatih Devlez) Yakutçada "bılır" olarak aynı anlamda yaşayan bir sözcüğün kökenini "bi yıldır" olarak açıklamak çok akla yatkın değil gibi. Hemen hemen tüm Türk dilceklerinde "bıldır, bıltır, bıltur" biçiminde yaşayan bir sözcük olmasına bakılırsa Altay köklerini aramak gerekir ki Altay kuramcıları bu sözcüğü Moğolca "boli" 'yaşlanmak, eskimek' ve Tunguzca "polo-kta" 'eski, geçen yıldan' sözcüğüyle ilişkilendiriyorlar. Hatta nanai dilceginde "polōqto" 'geçen yıldan' anlamındadır ve nanaice tunguzcanın dilcegidir. (Farzad A Niyar) ise “Bizde “bildir” geçen yıl demektir, “inişil” ise iki yıl once” katkısında bulunmuştu.” 

Ben bu konudaki görüşümü biraz daha açmak istiyorum. 1965-1966 ders yıllarında hocamız Ahmed Caferoğlu bizlere Anadolu diyalektolojisi dersini verirdi. Önce metatez örneklerinden başladı, sonra da içses ünsüz gelişme ve değişmelerinden başlayarak bilmediklerimizi öğretmeye başladı. Açıkladığı kelimelerden birisi “bilerzük” kelimesi dolayısı ile “bilek-in yüzük-ü” yapısından hareketle “bilek yüzüğü > bilek yüzük > bilezük > bilezik” kelimesi idi. Bu kelimeyi açıkladıktan sonra “bilerzük” kelimesinde içseste -r- ünsüzünün türediğini söylemişti. İkinci verdiği örnek “bir yıl turur > bir yıl dur > bıldır” gelişmesi sonucunda anlamı “geçen yıl” olan kelime idi. “Bir yıl turur > bir yıl dur > bıldır” açıklaması Türkolojide Wilhelm Radloff tarafından yapılmıştır. Sir Gerard Clauson bunu EDPT 33a’daki “bıldır” kelimesinin açıklamasında yazıyor. Ayrıca “bıldır” kelimesi Karahanlı Türkçesi’nden itibaren (Dîvânü Lugati’t-Türk) gibi yazılı metinlerde görülüyor. DLT “bıldır”, Çağatay Türkçesi “bıltur”, Kıpçak Türkçesi “bıltır, baltur”, Osmanlı Türkçesi “bıldır, buldur”, Çağdaş Uygur Türkçesi “baltur”, Azeri-Türkmen Türkçesi “bildir”, Kırgız-Kazak Türkçesi “bıltır”, Hakas-Altay (Teleüt) Türkçesi “pıltır” gibi şekiller hem tarihi hem de Çağdaş Türkçe metinlerden takip edilebiliyor.

Hepimizin de bildiği gibi bir kelimenin etimolojik açıklaması başka, o kelimenin cümlede kullanıldığı fonksiyonu başkadır. Dolayısıyla “bıldır” kelimesi “geçen yıl” anlamında cümlede zaman zarfı olarak kullanılabilir.

Altayistik açıklamalarına gelince: Gerhard Doerfer dört ciltlik TMEN adlı anıt eserinin ilk cildinde yazdıklarını misafir öğretim üyesi olarak İstanbul Üniversitesi’nde verdiği derslerinde tekrarlamıştı. Doerfer diller arasındaki kelime geçişmelerini anlatırken “Türkçeden Moğolcaya 100 kelime geçer. Buna karşılık Moğolcadan Türkçeye 50 kelime geçer. Moğolcadan Tunguzcaya 50 kelime geçer. Buna karşılık Tunguzcadan Moğolcaya 5 kelime geçer. Ancak Tunguzcadan Türkçeye hiç bir kelime geçmez. Ana akım Türkçe > Moğolca > Tunguzca şeklindedir” demiştir. Ben de “O zaman Ana Altay dili Türkçe midir?” sorusunu sormuştum. O da “Onu siz gençler söyleyeceksiniz” demişti. Şimdi bu görüşe dayanarak Türk lehçelerinin (veya Türk dillerinin) bir çoğunda çeşitli varyantlarıyla geçen “bıldır” kelimesinin Genel Türkçe içerisinde “bir yıl turur > bir yıl dur > bıldır” şeklindeki Wilhelm Radloff açıklaması klâsik Türkçe etimoloji bilgilerine uymaktadır. Starostin ve arkadaşlarının Altayistik açıklamaları da faraziyedir ve metne dayanmamaktadır. Ancak Tunguzca ve Moğolcada “bıldır” kelimesi yoktur. Yakut (Sahalar) Türkçesinde geçen Fatih Bey’in “bılır” şeklinde zikrettiği kelime Sahalar Türkçesi’ne de Genel Türkçe’deki kullanılıştan geçmiş olabilir. Bu da bir görüştür ve Altay kuramcılarının bir çok kelimeyi Türkçeye Moğolca ve başka dillerden getirmeleri gibi.