CÜMLE ÇEŞİTLERİ> Soru Cümlesi, Ünlem Cümlesi,Temel Cümle, Yan Cümle

CÜMLE ÇEŞİTLERİ> Soru Cümlesi, Ünlem Cümlesi,Temel Cümle, Yan Cümle

 

Cümleler, kendini oluşturan sözcüklerin anlamlarına, cümlede bulundukları yerlere, türlerine göre değişik özellikler gösterir. İşte bu özelliklere göre cümleler değişik gruplar altında incelenir.

 

A. YÜKLEMLERİNE GÖRE CÜMLELER

 

Buna “yükleminin türüne göre” de denebilir. Çünkü cümleyi yüklemine göre incelerken yüklemi oluşturan sözcüklerin türüne bakılır.

 

1. Fiil (Eylem) Cümlesi

 

Yüklem durumunda bulunan söz, çekimlenmiş bir fiilse, cümle fiil cümlesidir.

 

“Salondaki konuşmacıyı dinledi.”

 

cümlesinde “dinledi” yüklemdir. Bu yüklem “dinlemek” fiilinin bilinen geçmiş zamanda çekimlenmesiyle oluştuğundan, cümle, yüklemine göre fiil cümlesi olur.

 

“Kardeşim hasta oldu.”

 

“Bu işi bugün yapabilirim.”

 

“Geziye gitmekten vazgeçti.”

 

cümlelerindeki yüklemler de fiil olduğundan bu cümleler eylem cümlesidir.

 

2. İsim (Ad) Cümlesi

 

Yüklem çekimli bir fiil değilse, ister isimden ister edattan, isterse fiilimsiden oluşsun isim cümlesi sayılır. Bu cümleleri, adına aldanıp sadece ismin yüklem olduğu cümleler olarak anlamamak gerekir

 

“Bugün hava güzel.”

 

cümlesinde yüklem “güzel” sözcüğüdür. Bu sözcük ek eylem alarak yüklem olmuş bir isimdir. Yani fiil değildir. Öyleyse bu cümle isim cümlesidir.

 

“Onun birçok kitabı var.”

 

“Bu soru zor değil.”

 

“Dün akşam deniz kenarındaydık.”

 

“Bütün öğrenciler okulun bahçesinde.”

 

“Burası eski bir okuldur.”

 

 

B. ÖGE DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER

 

Türkçe'de cümleyi oluşturan ögeler belli bir mantık dizilişine göre sıralanır. Hatta tamlamayı oluşturan sözcüklerin bile bir sıraya göre dizilmesi gerekir.

 

Ögelerin sıralanışına göre cümleler iki grupta incelenir.

 

1. Kurallı Cümle

 

Yüklemi sonda bulunan, yani ögelerin Türkçe'nin kurallarına göre sıralandığı cümlelerdir.

 

“Sanat eseri, halkın sorunlarını anlatır.”

 

cümlesinde “anlatır” yüklemi sonda bulunduğu için cümle kurallıdır.

 

“Bu ayakkabılar eskimiş.”

 

“Bu resim çok güzelmiş.”

 

“Bu kitabı ben de okudum.”

 

cümlelerinde yüklemler sonda olduğundan, bu cümleler kurallıdır.

 

2. Devrik Cümle

 

Yüklemi sonda bulunmayan cümlelerdir.

 

Ayırma gözlerini gözlerimden bu akşam.”

 

cümlesinde yüklem “ayırma” sözcüğüdür. Diğer bütün ögeler yüklemden sonra geldiğinden bu cümle devriktir.

 

“Seni almadan gitmeyeceğim buradan.”

 

“Kuşlar buralara gelmiyor artık.”

 

“Çayınızı hazırlarım şimdi.”

 

cümlelerinde yüklemler sonda olmadığından bu cümleler devriktir.

 

C. ANLAMINA GÖRE CÜMLELER

 

Her cümlenin bir anlamı vardır. Ancak cümleler bu anlamı değişik yapılarla bildirir. Bazen bir yargıyı haber verir. Bazen anlamı, soruyla bildirir. Bazense bir duyguyu aktararak ifade eder. İşte bu bildirme şekillerine göre cümleyi üç grupta inceliyoruz.

 

1. Haber Cümlesi

 

Bir yargıyı olumlu ya da olumsuz biçimde aktaran cümlelerdir.

 

Bir eylemin yapıldığını, yapılabileceğini, bir varlığın bulunduğunu ifade eden cümleler olumlu, tersini ifade edenler olumsuzdur. Olumlu cümlelerde mantıkça istenen bir durumun bulunması gerekir. Aşağıdaki yüklemleri inceleyerek bunu açıklayalım.

 

Olumlu                             Olumsuz

 

Konuştu             ®           Konuşmadı

 

Gelse            ®           Gelmese

 

Gidiyor         ®       Gidiyor değil

 

Var            ®           Yok

 

Akıllı          ®          Akılsız

 

İyi                 ®      İyi değil

 

Görüldüğü gibi olumlu yüklemler “-ma, -me” olumsuzluk ekiyle “değil”, olumsuzluk edatıyla, “-sız” gibi olumsuz anlam veren eklerle olumsuz hâle getirilebiliyor.

 

Bazı cümlelerde ise yapıca yukarıdaki olumsuzluklar bulunduğu hâlde cümle anlamca olumlu olabilir. Bu, çoğu kez iki olumsuzluğun bir arada bulunduğu yargılarda görülür. Örneğin;

 

“Bu kitapları okumamış değilim.”

 

cümlesinde “okumamış değilim” yükleminde iki olumsuzluk vardır. Bunlar yüklemin “tanıyor” şeklinde olumlu bir yargı vermesini sağlamışlardır.

 

Bazı cümlelerde ise olumsuzluk, soru yoluyla sağlanır.

 

“Ben oraya gider miyim hiç?”

 

cümlesinde yüklem olumlu olduğu hâlde cümlenin anlamı soru yoluyla olumsuz hâle getirilmiştir. “Gitmem” denmek istenmiştir.

 

Bazı cümlelerde olumsuzluk bağlaçlarla sağlanır.

 

“Ne sinemaya gitmiş ne tiyatroya.”

 

cümlesine ne... ne.... bağlacı, “gitmemiş” anlamı kazandırmıştır.

 

“Sanki o benden yüksek not aldı.”

 

cümlesinde “sanki” bağlacı cümleye olumsuz anlam katmıştır: Almadı.

 

2. Soru Cümlesi

 

Cevap almak amacıyla hazırlanan cümlelerdir. Bunlar değişik soru sözcükleriyle sağlanır.

 

“Soruları çözdünüz mü?

 

“Bu kitabı kim okudu?”

 

“Sınavlar ne zaman başlayacak?”

 

“Okula giderken beni neden beklemediniz?

 

cümleleri birer soru cümlesidir.

 

3. Ünlem Cümlesi

 

Yargıyı bir duygu aktararak ortaya koyan cümlelerdir. Çoğu zaman kızgınlık, sevinme, alınma, heyecan gibi bir duygu aktarır ya da seslenme bildirir.

 

“Eyvah, kitaplarımı yine evde unuttum!”

 

“Bu şehir ne kadar da güzelmiş!”

 

cümleleri ünlem cümlesidir.

 

Bunların dışında istek cümlesi, şart cümlesi, emir cümlesi, gereklilik cümlesi gibi anlamına göre cümleler de verilmiştir. Ancak bu, cümlenin yapısıyla ilgili olmayan sadece anlama bağlı özelliktir. Eğer bunu göz önüne alırsak, her cümleye bir ad bulmak gerekebilir.

 

“Plânlı çalışırsan başarıya ulaşırsın.”

 

cümlesi şart (koşul),

 

“Hep birlikte sinemaya gidelim.”

 

cümlesi istek,

 

“Hemen gidip ödevlerini bitir.”

 

cümlesi emir,

 

“Her gün kitap okumalısın.”

 

cümlesi gereklilik anlamı veren cümlelerdir.

 

D. YAPILARINA GÖRE CÜMLELER

 

Her cümle bir yargı bildirir. Ancak bazı cümlelerde birden fazla yargı bildiren unsur bulunur. Bunlar bazen iki ayrı yüklemle, bazen yan cümleciklerle sağlanır. Cümlenin yapısına geçmeden önce yapıyı belirleyen temel ve yan cümleleri görelim.

 

Temel Cümle

 

Bir cümlenin yüklemi temel cümledir. Cümlenin bildirmek istediği asıl yargı da bu cümleyle verilir. Diğer ögeler temel cümleyi açıklayan tamamlayıcı ögelerdir. Örneğin;

 

“Bu çiçeği çok sevdim.”

 

cümlesinde “sevdim” yüklemi temel öge, diğer ögeler ise onun tamamlayıcısıdır.

 

Yan Cümle

 

Tam bir yargı bildirmeyen, temel cümlenin bir ögesi durumunda bulunan ve kendi içinde değişik tamamlayıcı ögeler de alabilen söz öbeğidir.

 

Yan cümleler iki şekilde yapılabilir: Fiilimsilerle ve çekimli fiillerle.

 

 

 

• Fiilimsilerle yapılanlar:

 

Cümle içinde temel cümlenin bir ögesi olan ya da bir ögenin tamamlayıcısı olan fiilimsiler yan cümlecik yapar. Örneğin;

 

“Kitap okuyunca kendimi iyi hissediyorum.”

 

cümlesinde “hissediyorum” yüklemdir. “Ne zaman hissediyorum?” sorusuna “Kitap okuyunca” cevabı geliyor. Cümlede zarf tümleci olan bu öge “okuyunca” bağ fiili üzerine kuruludur. Görüldüğü gibi fiilimsi, bir öge durumundadır. Öyleyse zarf tümleci bir yan cümleciktir.

 

“Ödevlerini yapan öğrencilere hediye vereceğim.”

 

cümlesinde ise “vereceğim” yüklemdir. “Kime vereceğim?” sorusuna “Ödevlerini yapan öğrencilere” dolaylı tümleci cevap verir. Cümlede “yapan” sıfat - fiilini görüyoruz. Bu söz “öğrenciler” isminin sıfatı durumundadır. Yani dolaylı tümlecin tamamlayıcı ögesidir. Tamamladığı ögeyle birlikte yan cümle yapmış ve dolaylı tümleç görevini üstlenmiştir.

 

 

 

• Çekimli Fiillerle yapılanlar :

 

Fiilin yüklem olabilmesi için çekimli olması gerektiğini söylemiştik. Ancak her çekimli fiil yüklem olmaz, bazen cümlenin tamamlayıcı ögesi olur. İşte bu durumda, yani çekimli bir fiilin bir öge olduğu durumda, bu fiil yan cümlecik olur. Örneğin;

 

“Hava soğursa dışarıya çıkamam.”

 

cümlesinde “çıkamam” yüklemdir; “hava soğursa” zarf tümlecidir. Bu tümleci oluşturan “soğursa” sözcüğü “soğumak” fiilinin geniş zamanının şartıyla çekimlenmiştir. Görüldüğü gibi çekimli bir fiil temel cümlenin ögesi durumundadır ve yan cümlecik oluşturmuştur.

 

Şimdi cümleleri yapılarına göre inceleyerek konuyu daha da pekiştirelim.

 

 

 

1. Basit Cümle

 

İçinde yan cümlecik bulunmayan cümlelerdir. Bu cümleler tek bir yargı bildirir.

 

“Bütün öğrencilerimi çok seviyorum.”

 

cümlesi basit bir cümledir. Çünkü “seviyorum” yükleminden başka yargı bildiren öge yoktur. Yan cümlecik kullanılmayan bir cümle basit demektir.

 

“İşe erkenden giderim.”

 

“Bu yarışı mutlaka kazanacağım.”

 

“Bizim sınıf çok başarılıdır.”

 

“Dayımların evi bizimkinden büyük.”

 

cümleleri yapısına göre basit cümlelerdir.

 

 

 

2. Birleşik Cümle

 

Tek bir yüklemi olan ve içinde yan cümlecik bulunan cümlelerdir.

 

Yan cümlenin özelliğine ve yükleme bağlanışına göre değişik gruplara ayrılır.

 

 

 

a. Girişik birleşik cümle : Yan cümleciğin fiilimsi olduğu cümlelerdir.

 

“Ülkemizin gelişmesi için çalışıyoruz.”

 

cümlesinde “çalışıyoruz” yüklemdir. Diğer söz öbeği zarf tümlecidir. Bu tümleç içindeki “gelişmesi” isim-fiili yan cümle yapmıştır. Fiilimsi hangi öge içindeyse, görevi o ögeyle özdeştir. Bu cümlede zarf tümleci içinde olduğundan kendisi de zarf tümlecidir.

 

“Sınavı kazanan öğrencileri tebrik ettik.”

 

cümlesinde “tebrik ettik” yüklemdir. “Sınavı kazanan öğrencileri” nesnedir. Nesne içindeki “kazanan” sıfat-fiili yan cümlecik yapmış, yan cümleciğin görevi de nesnedir.

 

“Bu zamana kadar kimse oturarak başarılı olmamıştır.”

 

cümlesinde “başarılı olmamıştır” yüklem, “oturarak” zarf tümlecidir. “Oturarak” zarf -fiil olduğundan yan cümleciktir.

 

 

 

b. Şart (Koşul) cümlesi : Temel cümleye şart koşan bir yan cümlecikten oluşan cümlelerdir. Yan cümle daima -sa, -se şart kipiyle çekimlenir.

 

“Öğretmenlerinizi dinlerseniz başarılı olursunuz.”

 

cümlesinde “başarılı olursunuz” yüklemdir. “Öğretmeninizi dinlerseniz” ögesi ise şart bildiren yan cümleciktir.

 

“Biraz hızlı giderse otobüse yetişir.”

 

cümlesinde “yetişir” yüklemdir, “Biraz hızlı giderse” ögesi ise temel cümleye şart koşan bir yan cümleciktir.

 

 

 

3. Sıralı Cümle

 

En az iki yüklemi bulunan cümlelerdir. Sıralı cümleler birbirine virgülle bağlanır. Örneğin;

 

“Eve gitti, yatıp uyudu.”

 

cümlesinde “gitti” ve “uyudu” yüklemleri birbirinin ögesi durumunda bulunmayan ayrı yüklemlerdir ve sıralı cümle oluşturmuşlardır.

 

“Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.”

 

cümlesinde “baktırır” ve “yaktırır” yüklemleri birbirine virgülle bağlanmıştır.

 

Sıralı cümleler kendi içinde ikiye ayrılır:

 

 

 

a. Bağımlı sıralı cümle : Sıralı cümlelerde yüklemlerin ortak ögesi bulunabilir. Bu tür cümlelere bağımlı sıralı cümle denir. Örneğin;

 

Görevliler balonları aldılar, çocuklara dağıttılar.”

 

cümlesinde “aldılar” birinci cümlenin yüklemidir. “görevliler” özne, “balonları” nesnedir. İkinci cümlenin yüklemi “dağıttılar” dır. Bu cümlenin de öznesi “görevliler”; nesnesi “balonları”dır. Görüldüğü gibi hem “aldılar” hem “dağıttılar” yüklemlerinin özneleri ve nesneleri ortaktır. Bu nedenle cümle bağımlı sıralı cümledir.

 

 

 

b. Bağımsız sıralı cümle : Sıralı cümlede yüklemlerin hiçbir ortak ögesi yoksa cümle “bağımsız sıralı cümle” adını alır.

 

“Kitap okumayı çok severim, her gün kitap okurum.”

 

cümlesinde “severim” ve “okurum” yüklemlerinin hiçbir ortak ögesinin olmadığını görüyoruz. Dolayısıyla cümle bağımsız sıralı cümledir.

 

 

 

4. Bağlı Cümle

 

Birden fazla yüklemi olan cümlelerdir. Sıralı cümlelerden farkı, yüklemlerin birbirine bağlaçlarla bağlanmasıdır.

 

“İçeri girdi bize selâm verdi.”

 

cümlesi sıralı cümledir. Çünkü yüklemler birbirine virgülle bağlanmıştır.

 

“İçeri girdi ve bize selâm verdi.”

 

cümlesi ise bağlıdır. Çünkü yüklemler birbirine “ve” bağlacı ile bağlanmıştır.

 

Hem annemi hem babamı özledim.”

 

“Kırları çok seviyorum ama kırlara çıkamıyorum.”

Ne kızı verir ne dünürü küstürür.”

TDH-DİL BİLGİSİ KOLAY ERİŞİMİ

Dil Bilgisi

Yazım Kuralları

Belirteçler

Anlam Bilgisi

Kompozisyon

İlgeçler

Cümlede Anlam

Nasıl yazılır?

Bağlaçlar

Paragrafta Anlam

Noktalama İş.

Ünlemler

Sözcükte Anlam

Sözcük Bilgisi

Eylemler

Ses Bilgisi

Yapım Ekleri

Eylemsiler

Yapı Bilgisi

Adıllar

Dil -Anlatım

Yazım Bilgisi

Adlar

Edebiyat

Anlatım Bozuklukları

Sıfatlar

Atasözleri

PDF-DOC

Sınav-Deneme

Sözlüklerimiz

Yorumlar (0)