Cümlede Anlam Konu Anlatımı

Cümlede Anlam Konu Anlatımı

Bir cümlenin gramer bakımdan sağlam yapılı olması ya da gramer kurallarına uymasından, o cümlenin dil bilgisel açıdan doğru olduğu anlaşılır. Cümleler, gramatikal açıdan sağlam olabilirler; ancak anlamlı ya da anlamsız olmaları bununla ilgili olmayan bir özelliktir. Gramatikal bakımdan sorunsuz bir cümle anlamlılığın gerektirdiği mantıksal bağlantıları taşımayabilir:

“Bahçedeki koltuk, seni sorup duruyor.” ve “Kaplumbağa bu yıl liseyi bitirdi.” örnekleri dil bilgisel açıdan doğrudur, ancak mantıksal açıdan anlamsızdır. Bununla birlikte, gramatikuygunluk taşımayan bir cümle de anlamlı mesajlar iletebilir. Bir turistin rehbere söylediği Ben var gitmek Ayasofya cümlesi, sağlam bir gramere sahip olmasa da konuşurun niyetini ifade edebilmektedir.

Cümle, yargı bildiren sözcük ya da söz öbeğidir. Bir sözün yargı bildirmesi, şahıs ve kip bildirecek biçimde çekimlenmesine bağlıdır. Bu özelliği gösteren tek bir sözcük cümle olabileceği gibi birbirini tamamlayan birçok sözcük de cümle özelliği gösterebilir. Yani “geliyorum”, “hastayım” sözleri de cümledir; “Dün seni okulun bahçesinde arkadaşlarınla gezerken görmüştüm.” de cümledir. Daha uzun cümleler de kurulabilir.

 

Bir cümlenin kabul edilebilirliği, normal bağlamlarda söylenilir olup olmadığıyla ilgilidir. Kimi kültürler için belirli sözcüklerin kullanılması tabular ya da genel görgü kuralları nedeniyle uygun olmayabilir. Örneğin bir yakınına babasının vefatı nedeniyle başsağlığı dilemek isteyen birinin, “Baban ahireti boylamış, başın sağ olsun.” demesi kabul edilebilir değildir. Bir başka kabul edilmezlik durumu, toplumsal yapılanmanın ve hiyerarşinin gerektirdiği konuşma ve hitap biçimlerine ters düşmektedir. Resmi bir bağlamda, statü bakımından üst pozisyonda olan birine

“N ‘aber koçum!” diye seslenilmesi kabul edilebilir değildir. Kültürel ve toplumsal temelli kabul edilebilirlik ölçütlerinden başka, mantıksal bağıntılılığa bağlı kabul edilebilirlikten de söz edilebilir. Onun başarısızlığına inanmıyorum, yine bütün notları kötü gelir gibi bir cümle, uygun neden sonuç çıkarımı taşımadığı, Okul intihar etti gibi bir cümle mantıksal uygunluk taşımadığı için kabul edilebilir değildir. Ancak uygun bağlamsal koşullar oluşturulursa, bu tür cümleler bile kabul edilebilir. Kabul edilebilirlik, bağlamdan bağlama değişebileceği gibi, kültürden kültüre de değişir; bir kültür için kabul edilemez olan bir ifade, başka bir kültür için öyle olmayabilir.

Pozitivist mantıktan geliştirilerek anlambilime uyarlanan doğrulanabilirlik yaklaşımı, cümledeki bilgi içeriğinin doğrulanabilirlik değeriyle ilişkilidir. Bu yaklaşımın temel prensibine göre, bir cümlenin anlamı, ancak ve ancak dinleyici, cümlede ifade edilen bilginin nasıl doğrulanacağını biliyorsa gerçek öneme sahiptir. Bilginin doğrulanıp doğrulanamayacağı ise gözlemle anlaşılır. Örneğin Bütün leylekler beyazdır cümlesi, ancak ve ancak bütün leyleklerin beyaz olduğu bilgisi gözlemle doğrulanırsa değerlidir. Özetle doğrulanabilirlik teorisi cümle, cümlenin içerdiği bilgi, gözlem yoluyla doğrulanabilirlik üçgenine dayanır. Cümlede ifade edilen bilgi doğru ya da yanlış olabileceği gibi, bilinen, inanılan, şüphe edilen, kabul edilen, inkar edilen vb. olabilir.

Gerçeklik koşuluna göre de cümlenin anlamı, onun doğru ya da yanlış olmasını sağlayan koşullar biliniyorsa bilinir. Örneğin Su 100 derecede kaynar cümlesinin içeriği, ancak ve ancak su 100 derecede kaynıyorsa gerçektir. İki cümle aynı gerçeklik koşullarına sahipse, bu cümlelerin bilgisel içerikleri de aynıdır. Cümle anlamıyla ilgilenen gerçeklik koşullu anlambilimin temel prensipleri, doğrulanabilirlik yaklaşımı ile de örtüşmektedir.

Cümle anlamının bir başka yönü de tematik anlamdır. Tematik anlam, cümlenin bilgi içeriğinden çok, konuşurun neyi öncelediği ya da önemsediği, konuşmanın ne hakkında olduğuyla ilgilidir. Görevliler yerleri temizledi ve Yerler görevliler tarafından temizlendi cümlelerinin gerçeklik koşullan ve derin yapılan farklı değildir; iki cümle arasındaki fark tematik anlamla ilgilidir. Tematik anlam söz dizimiyle, unsurlann yerleri değiştirilerek; konuşma dilinde ayrıca vurgu ve tonlama ile de iletilir.

En sevdiği kitabı dün arkadaşına hediye etti.
Dün arkadaşına en sevdiği kitabı hediye elti.
Arkadaşına en sevdiği kitabı dün hediye etti.

Cümlenin bilgi yapısıyla ilgili bir başka husus ise konu ve yorumdur. Cümlelerde bağlama bağımlı ve bağlamdan bağımsız olmak üzere iki türlü bilgi bulunur. Bağlama bağımlı bilgi, verilen, önceden bilinen veya paylaşılan bilgidir. Bu, aynı zamanda cümlenin konusunu oluşturur. Bağlamdan bağımsız olan bilgi ise yeni veya önemli bilgidir ve cümlenin odağını oluşturur. Türkçe cümlelerde önemli bilgi genellikle yüklem öncesinde bulunur.

Burada üzerinde durulması gereken konu cümlenin yapısal özellikleri değil anlamlarıdır. Sınavlarda çıkan cümle anlamıyla ilgili soruları iki grupta değerlendirebiliriz. Birincisi cümlelerin anlamca eşleştirilmesi şeklindedir. Bir bilgi gerektirmeyen bu tür soruların çözümünde cümlelerin ifade ettiği anlamların iyi kavranması gerekir. Kimi zaman ise bu şekilde eşleştirme sorulmaz da cümlede anlatılmak istenenin ne olduğu, sözü edilen düşünceyle, hangi cümlenin aynı doğrultuda olduğu ya da sözü edilen düşünceyle hangi cümlenin çeliştiği sorulabilir

Bazı cümle anlamı soruları da cümle tamamlama biçiminde olabilir.

İkinci grup cümle anlamı soruları ise kavramlar ve duygularla ilgilidir. “Tanım, üslup, değerlendirme, öznellik, nesnellik, karşıtlık, eşitlik, karşılaştırma, önyargı, neden-sonuç, koşula bağlılık, beğenme…” sorulan kavram ve duygulardan bazılarıdır. Bunlardan önemli gördüklerimizi açıklayarak konuyu pekiştirelim.

TANIMLAMA

Bir şeyin ne olduğunu anlatan cümleler tanım cümleleridir. Bu tür cümleler “Bu nedir?” sorusuna cevap verir. Örneğin, “Sözcük, dilin anlamlı en küçük parçasıdır.” cümlesinde tanım yapılmıştır. Çünkü, “Sözcük nedir?” sorusuna cevap verir.

Tanımlama cümleleri, normal durumlarda bu kalıbın dışına çıkamaz. Yani her tanımlama cümlesi “Bu nedir?” sorusuna “Bu x’tir.” şeklinde yanıt vermek durumundadır. Bunun için bir tanımlama cümlesini anlamak için, mutlaka cümlede bir şeyin tarif edilip edilmediğine ve “Bu, şu, o, ev, elma, çanta, sözcük, bulut… nedir?” gibi milyonlarca kavram / nesne için sorulabilecek sorulara yanıt verip vermediğine bakılmalıdır.

ÜSLUP
Sanatçının dili kullanma biçimi, anlatım şekli üslupla ilgilidir. Cümlelerin uzunluğu, kısalığı, sözcük seçimi, sanatlı ya da yalın oluş, sanatçının üslubunu ortaya koyar. Örneğin, “Sanatçı eserinde gerçekleri dile getirir.” cümlesi üslupla ilgili değildir. Çünkü anlatımdan söz edilmemiş. Ancak “Sanatçı, eserinde gerçekleri kısa, yalın cümlelerle dile getirmiş.” sözü üslupla ilgilidir.

KARŞILAŞTIRMA
Bir düşünceyi ya da kavramı daha anlaşılır hale getirmek için onu başka bir düşünce ya da kavramla herhangi bir yönden değerlendirmeye denir. Karşılaştırma, ortak ya da farklı yönlerden yapılabilir. Örneğin “Ahmet’in boyu Ali kadar uzundur.” cümlesinde Ahmet ve Ali boyları yönünden karşılaştırılmışlardır. “Ali, Ahmet’ten çalışkandır.” cümlesi de bir karşılaştırmadır. Karşılaştırma çalışkanlık yönünden yapılmış. “Ahmet gezmeyi çok sever, Ali ise ders çalışmayı tercih eder.” cümlesinde de karşılaştırma vardır. Ali ve Ahmet sevdikleri durumlar yönünden karşılaştırılmışlardır.

Karşılaştırmayla benzetmeyi karıştırmamalıyız. Karşılaştırmada üstünlük, aşağılık ya da aynı seviyede olmak gibi bir derecelendirme vardır. Benzetmede bu görülmez. “O aslan gibi bir delikanlıdır.” cümlesinde benzetme vardır. Ancak “O aslan kadar güçlüdür.” cümlesinde karşılaştırma vardır; çünkü birincisinde benzerlik, ikincisinde derecelendirme söz konusudur.

ÖZNELLİK VE NESNELLİK
Kimi yargıların kişiden kişiye değişen göreli bir yanı vardır. Bu yargıların doğru ya da yanlış olduğu kanıtlanamaz. Söyleyenin yorumunu içeren bu tür yargılara öznel yargılar denir. Örneğin “En beğenilen edebiyat türü romandır.” cümlesinde beğeni ifadesi, söyleyenin yorumuna bağlıdır ve bu yorum kişiden kişiye değişir.

Doğruluğu ya da yanlışlığı kişiden kişiye değişmeyen, kanıtlanabilir bir bilgi özelliği taşıyan ve söyleyenin yorumunu içermeyen yargılar ise nesneldir. Örneğin, “En çok satan romanlar aşk romanlarıdır.” cümlesi nesneldir. Çünkü satış rakamları incelenerek kanıtlanabilecek bir bilgi cümlesidir.

DEĞERLENDİRME
Bir sanat eserinin, sanatçının ya da herhangi bir durumun iyi ya da kötü yönlerini ortaya koymaya veya özelliklerini belirlemeye değerlendirme denir. Değerlendirmeler öznel ya da nesnel nitelik gösterebilir. Örneğin “Sanatçı şiirinde yabancı sözcüklere hiç yer vermemiş.” cümlesi nesnel bir değerlendirmedir. Ancak “Şiirde her insanı derinden etkileyen hayal alemlerine yer verilmiş.” cümlesi öznel bir değerlendirmedir.

Değerlendirme belli bir eser, kişi ya da durum üzerine yapılır ve genel kanı niteliği taşımaz.

KOŞULA BAĞLILIK
Bir eylemin ya da durumun gerçekleşebilmesi için önceden olması gereken başka bir durumun varlığı, koşula bağlılıktır. Örneğin “Sizinle gelirim, ama önce bu işi bitirmeme yardım ederseniz.” cümlesinde “gelme” eyleminin olması “yardım etme” eyleminin gerçekleşmesine bağlıdır. Koşul olarak ileri sürülen durum gerçekleşmezse sonuç olacak durum da gerçekleşmez. Cümledeki koşulu bulabilmek için yükleme “hangi şartla, hangi taktirde” gibi sorular sorulabilir.

NEDEN – SONUÇ
Bir eylemin hangi gerekçeyle ya da hangi nedenden dolayı yapıldığını bildiren cümlelerde neden-sonuç ilgisi vardır. Bunu bulmak için yükleme “niçin” sorusu sorulabilir. Bu tür sorularda neden-sonuç sorulabileceği gibi hangi gerekçeyle yapıldığı da sorulabilir.

Cümlede Anlam İle İlgili Tüm yazılara Ulaşmak İçin Tıklayınız: Cümlede Anlam Konuları

Sınav-Test-Deneme Konularına Ulaşmak İçin Tıklayınız.