Büyük Ünlü Uyumu Konu Anlatımı, Büyük Ünlü Uyumu Nedir?

Dilimizde bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur.

Büyük Ünlü Uyumu

Dilimizdeki bir sözcüğün ilk hecesinde  “a, ı, o, u” kalın sesli harflerinden biri varsa sonraki hecelerdeki sesli harfler de kalın olmak zorundadır; sözcüğün ilk hecesinde “e, i, ö, ü” ince sesli harflerinden biri varsa bundan sonra gelen sesli harfler de ince olmak zorundadır. Kalınlık-incelik uyumu olarak da bilinen bu kurala “büyük ünlü uyumu” diyoruz. Bir sözcüğün büyük ünlü uyumuna uyup uymadığını görebilmeniz için kalın ve ince sesli harfleri tanımamız gerekmektedir. Daha sonra rahatlıkla çözümleme yapabilirsiniz.

Kalın sesli harfler: a, ı , o, u

İnce sesli harfler: e, i, ö, ü

Karanlık= Ka – ran – lık
(k)→(k)→(k)   =   Büyük Ünlü Uyumuna Uyar

Üşengeçlik= Ü – şen – geç – lik
(i)→(i) → (i) → (i)   =  Büyük Ünlü Uyumuna Uyar

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYAN SÖZCÜKLERE ÖRNEKLER:
Kalın seslileri kalınlar takip eder:
Çomak, yufka, kapıcı, ağaç, kutu, karanlık, çalışma, anlayış, yakışıklı, boğaz, araba, yuvarlak, ormanlık, susuz, kırlangıç, adım, oturmak, susadım, bağlama, anahtar, baba, bacanak, hala, dayı, bağımlı, bağışlama, baklava, bıçak, nokta, ocak, oduncu, ovalamak, dağınık, olumlu, kurnazlık…

İnce seslileri inceler takip eder:
Gözlükçü, bekleyiş, birikim, eskici, çiçekçi, sinirsel, türetmek, tütün, şömine, belirteç, yüzeysel, kibirli, seyirci, gözcülük, gözetleme, kömürlük, incelemek, ergenlik, derin, verimli, işlem, peynir, gelincik, yüzük, gençlik,, birliktelik, sindirim, gergin, heybetli, süresiz…

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN SÖZCÜKLER
Türkçede başka dillerden alınmış alıntı kelimeler vardır. Bu kelimelerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz.
Örnekler: Gramer, orkestra, nişasta, tiyatro, psikoloji, stüdyo, trafik, protein, istasyon, istatistik, diyalog, nakil, otomobil, pehlivan, ziyafet…

Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnekler: Pazartesi, hanımeli, keçiboynuzu, balıkgözü, bilinçaltı, yüzbaşı, yavruağzı, Samanyolu, tavukgöğsü, çekyat, bilgisayar…

Türkçe olduğu halde büyük ünlü uyumuna uymayan kelimeler de bulunmaktadır. Ayrıca zaman içinde değişikliğe uğramış bazı sözcükler de büyük ünlü uyumuna uymaz.
Örnekler: Anne (ana), dahi (dahı), elma (alma), hangi (hangı, kangı), kardeş (karındaş)

Türkçedeki bazı ekler eklendikleri bazı sözcüklerin büyük ünlü kuralına uymamasına sebep olur. Bu ekler, -leyin -gil, -mtırak, -ken,  -daş (-taş), -ki   -yor, ekleridir.
Örnekler:

Sabahleyin, akşamleyin (B.Ü.U. Uymaz)

Geceleyin (B.Ü.U. Uyar)

Dayımgil, halamgil (B.Ü.U. Uymaz)

Teyzemgil (B.Ü.U. Uyar)

Yeşilimtrak, eşkimtrak (B.Ü.U. Uymaz)

Morumtrak (B.Ü.U. Uyar)

Bakarken, çıkarken (B.Ü.U. Uymaz)

Giderken (B.Ü.U. Uyar)

Meslektaş, dindaş (B.Ü.U. Uymaz)

Arkadaş (B.Ü.U. Uyar)

Yarınki,  onunki (B.Ü.U. Uymaz)

Seninki  (B.Ü.U. Uyar)

Seviyorum, gidiyoruz (B.Ü.U. Uymaz)

Küçük Ünlü Uyumu

Düzlük-yuvarlaklık uyumu olarak da bilinen küçük ünlü uyumu kuralını rahatlıkla öğrenebilmeniz için düz-yuvarlak ve dar-geniş sesli harfleri tanımanız gerekmektedir.

Küçük Ünlü Uyumu
Küçük Ünlü Uyumu

Dudakların durumuna göre:

Düz Sesliler: a, e, ı, i (sesli harflerin sırasıyla ilk dörtlüsü olarak düşünebiliriz)

Yuvarlak Sesliler: o, ö, u, ü (sesli harflerin sırasıyla son dörtlüsü olarak düşünebiliriz)

Ağzın açıklığına göre:

Dar Sesli Harfler: ı, i, u, ü

Geniş Sesli Harfler: a, e, o, ö

ÖNEMLİ NOT: Küçük ünlü uyumunda her bir sesli harf kendinden önceki sesli harften sorumludur. Büyük ünlü uyumundaki gibi ilk hecedeki sesli harfe bakılarak diğer sesli harfler bu ilk heceye göre değerlendirilmez. Bunu bir trene benzetebilirsiniz. Büyük ünlü uyumunda treni çeken ilk vagondan sorulurken; küçük ünlü uyumunda her bir vagondan ayrı ayrı sorularak uyum değerlendirilir.

A) Bir sözcükte düz ünlü harflerden (a, e, ı, i) sonra yine düz ünlü harfler(a, e, ı, i) gelebilir. Yani düz ünlülerden sonra yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) gelemez. Gelirse bu sözcük küçük ünlü uyumuna uymaz.

Örnekler:

Patlıcan = a (düz) → ı (düz)   → a (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Seyirci = e (düz) → i (düz) → i (düz)  : Küçük ünlü uyumuna uyar

Sıcaklıklar = ı (düz) → a (düz) → ı (düz) → a (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Bilezik = i (düz) → e (düz) → i (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Senaryo = e (düz) → a (düz) → o (yuvarlak): Küçük ünlü uyumuna uymaz

B) Bir sözcükte yuvarlak ünlü harflerden (o, ö, u, ü) sonra düz/geniş (a, e) ve dar/yuvarlak (u, ü) sesli harfler gelebilir. Yani yuvarlak sesli harflerden sonra (o, ö, ı, i) gelemez.

Örnekler:

Okunaklı = O (yuvarlak)  →  u (dar/yuvarlak)  →  a (düz/geniş)  →  ı (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Öğrenci = Ö (yuvarlak) →  e (düz/geniş)  → i (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Ulaşım = U (yuvarlak) →  a (düz/geniş)  →  ı (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Ürünler = Ü (yuvarlak)  →  ü (dar/yuvarlak)  →  e (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Otobüs = O (yuvarlak)  → o (yuvarlak)   → ü (dar/yuvarlak) : Küçük ünlü uyumuna uymaz

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN SÖZCÜKLER

Başka dillerden Türkçeye girmiş alıntı kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
Örnekler: Biyografi, stüdyo, kilogram, arkeolog, fotoğraf, katalog, personel, profesör, gramofon, istasyon…

Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uymayan kelimeler de bulunmaktadır.
Örnekler: Avuç, çamur, kabuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur…

-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar:
Örnekler: Bugünkü, dünkü, öbürkü