Kuzey Doğu Lehçeleri, Çuvaş Lehçesi, Yakutça, Sahaca, Tuvaca, Hakasça, Altayca

Kuzey Doğu Lehçeleri, Çuvaş Lehçesi, Yakutça, Sahaca, Tuvaca, Hakasça, Altayca

Kuzey Doğu Lehçeleri, Çuvaş Lehçesi, Yakutça, Sahaca, Tuvaca, Hakasça, Altayca

Yakutlar Türk dünyasının en kuzey-doğu ucunda Rusya Federasyonuna bağlı Yakut Özerk cumhuriyetinde yaşar. Kendi cumhuriyetleri dışında Rusya’nın Magadan bölgesi ile Sahalin adasında da yaşayan küçük Yakut toplulukları vardır. Yakutlar kendilerini Saha (Saka) olarak adlandırırlar. Yakut ismi onlara yabancı literatürde verilen isimdir.

19. yüzyılların başlarına kadar Yakutçanın Türkçe olmadığı araştırmacılar arasında genel kabul gören bir görüştü. Ancak 19. yüzyıl sonlarında bilim adamları tarafından sahada yapılan dil araştırmalarıyla Yakutçanın Türk dilinin üst lehçelerinden biri olduğu gerçeğini ortaya konmuştur. Yakutça birçok arkaik özelliği ile Türk dilleri içinde önemli bir yer tutar. Türk dili tarihi araştırmaları içinde de önemli bir yeri vardır.

Yakutistan’dan daha uzak bir bölgede, Taymır yarımadasında konuşulan, Yakutçanın ağzı olan Dolgan diyalekti Yakutçadan daha arkaik özellikler taşımaktadır. Yakutça Türk dilleri içinde en çok Tuvacaya yakındır.Ancak bununla birlikte iki lehçe arasındaki anlaşabilirlik ölçüsü fazla değildir.

Genel Türk dilinin gelişim sürecinden oldukça erken ayrıldığı, coğrafî bakımdan genel Türk dünyasından ayrı düştüğü için bugünkü Türk lehçelerine oldukça uzaktır. Moğol ve Fin-Ugor dilleriyle olan münasebetinden dolayı dilde yabancılaşma oranı da oldukça yüksektir. Yakutlar resmi olarak Hristiyansalar da eski dinleri olan Şamanizmi aralarında yaşatmaktadırlar.

#

Tuva Türkçesi, başlıca Rusya Federasyonuna bağlı Tuva otonom cumhuriyetinde (Başkent Kızıl), konuşulur. Ayrıca Moğolistan Halk cumhuriyetinde, Buryat Özerk cumhuriyetinde ve Çin’in Şincan eyaletinde küçük Tuva toplulukları vardır. Tuvalar kendilerine Tıva kiji ya da Tıvalar olarak adlandırırlar. Bilimsel literatürde Uryanhay, Soyot veya Soyon olarak da geçerler. Tuva adı, tarihteki T’opa adıyla ilişkili olmalıdır. Doğu Hun federasyonuna bağlı olan T’opalar Kuzey Çin’de 200 yıl süren T’opa-Wei devletini kurmuşlardır (4-6.yy).

Tuvaların Tibet Budizmi (Lamaizm) ile Şamanizm karışığı bir dinleri vardır. Tuvaca da Eski Türkçenin arkaik özelliklerini taşıyan özellikli bir Türk lehçesidir. Tuvacanın ağzı Karagas (Tofa) diyalekti de özellikli bir lehçedir.

Hakas Türkçesi ve ağızları Rusya Federasyonuna bağlı Hakas Otonom Cumhuriyetinde (başkent Abakan), Yenisey, Abakan ve Çulım ırmaklarının orta mecrasında yaşayan halklarca konuşulur. Hakasçanın bir ağzı olan Şor Türkçesi Kemerova eyaletinde konuşulur. Hakasça konuşan Türklerin asıl çoğunluğunu Sagay-Beltir ve Kaç-Koybal-Kızıl ve Şor grupları oluşturur. Hakas yazı dili bu konuşulan bölgelerde 1944 yılına kadar bir yazı dili olan Şorcanın yerini almıştır.

#

Bugün Çin’in Mançurya bölgesinde Harbin’e yakın bir bölgede yaşayan Fu-yü Kırgızlarının dili de Hakasçaya yakındır. Bu lehçe Türkoloji çevresinde gözden kaçmış, üzerinde fazla araştırma yapılmamış bir Türk lehçesidir. Az sayıda konuşuru kalmış Türkçelerden biridir.

Kuzey-Doğu Sibirya Türk grubuna giren bir başka Türk lehçesi de Altay Türkçesidir. Altayca Rusya Federasyonuna bağlı Dağlık Altay cumhuriyetinde konuşulur. Altaycanın güney ağızları Oyrot, Telengit, Teleüt ve kuzey ağızları Tuba, Kumandı, Çalkandı’dır. Altayca Sovyet döneminde 1922’de yazı dili olmuştur. Altayca 1948’e kadar Oyrotça olarak adlandırılmıştır.

2. Tuvaca
Rusya Fed. (Altay bölgesi ve Güney sibirya) (200.000)
Moğolistan (6000)
Çin (400)

3. Hakasça
Rusya Fed. Hakas otonom cum. (58.000) (10.000) (Şorca)

4. Altayca
Rusya Fed. (52.000) (Oyrotça, Teleütçe)

[wpdatatable id=84]

Türk Dilinin Ağızları (Şiveleri) (Boy adları ile):

TÜRKÇENİN LEHÇELERİ VE YAYILDIKLARI COĞRAFYA

Burada, (biri dışında) tüm Türk topluluklarının kendi dillerini yani Türkçenin lehçelerini ve şivelerini anadil olarak konuştukları kabulu kesinlikle yanlış olmayacaktır. İkinci dil olarak ise, geçmişte veya günümüzde de bağımlı bulundukları devletlerin resmi dilini konuşmaktadırlar. Bunlar içinden en önemlileri Rusça, Çince, Farsça, Bulgarca ve Ukraynaca’dır. Kuşkusuz bu dillere ayrıca Arapça, Yunanca ile 1960’dan sonra Türklerin işçi olarak yabancı ülkere göçü sonucu öğrendikleri diller olanAlmanca, Hollandaca Fransızca ve İngilizce de eklenebilir.

ANADOLU TÜRKÇESİ: 

Anadolu Türkçesi, Türk dilleri içinde Oğuz dilleri grubunda yer alır. Toplam nüfusları 85 milyona yaklaşan ve Anadolu, Trakya, Kuzey Kıbrıs’ta (Kıbrıs’taki Türk nüfusu yaklaşık 140 bindir) yaşayan Anadolu Türkleri tarafından konuşulan bu dil, Türk lehçeleri arasında en büyük grubu oluşturur. Ayrıca bu lehçe, şu Türk azınlıklarının da ana dilini oluşturmaktadır:

Türk Azınlıklar – Nüfus

• Bulgaristan Türk azınlığı 750.000


• Batı Trakya Türkleri (Yunanistan) 140.000


• Makedonya Türk azınlığı 66.000


• Irak Türkmenleri 300.000

Başta Almanya olmak üzere;

• Almanya (1.920.000)


• Hollanda (250.000)


• Fransa (240.000)


• Belçika (85.000)


• İngiltere (65.000) ve


• Danimarka’ya (37.000)

1960’lı yılların başından itibaren göç etmiş Türkler 2.600.000

AZERBAYCAN TÜRKÇESİ:

Anadolu Türkçesine yakınlığı ile bilinen Azeri Türkçesi de Oğuz dil grubundadır. “Azeri Türkleri”nin toplam nüfusu yaklaşık 23 milyon kadardır ve Azerilerin ancak 6,5 milyon kadarı Azerbaycan Cumhuriyeti’nde yaşarken yaklaşık 16 milyon Azeri,İran İslam Cumhuriyeti’nin kuzeyinde (Güney Azerbaycan), 330 bini Gürcistan’da ve 110 bini Ermenistan’da yaşamaktadır.

#

ÖZBEK TÜRKÇESİ: Dilleri Karluk grubunda yer alan “Özbek Türkleri”nin büyük çoğunluğu Özbekistan Cumhuriyeti’nde (16,2 milyon) yaşamaktadır. Başta Tacikistan (1,5 milyon) olmak üzere Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Afganistan’da yaklaşık 3 milyon Özbek bulunmaktadır.

KAZAK TÜRKÇESİ: Kazakça, Türk dillerinin Kıpçak grubunda yer alır.”Kazak Türkleri”nin büyük bölümü Kazakistan’da yaşarken, komşu cumhuriyetlerde de (özellikle Türkmenisten, Moğolistan)Kazak azınlıklara rastlanır ve toplam nüfusları 9 milyonu aşar. Kırgız Türkçesi: Kırgız dili, Kırgız-Kıpçak grubunda yer alır ve bu dili konuşan Kıgızların sayısı, diğer komşu cumhuriyetlerde yaşayanlarla birlikte 4 milyonu bulur.

TÜRKMENCE: Türkmenistan Cumhuriyeti’nde bugün 3 milyon, diğer bölgelerde de (İran, Irak, Afganistan) yine yaklaşık 3 milyon Türkmen yaşamaktadır. Dilleri Oğuz grubunda yer alır ve Anadolu Türkçesine çok yakın nitelikler taşır.

TATARCA:“Tatar Türkleri”nin 2 milyonu Rusya Devleti’nin içinde (Moskova’nın yaklaşık 750 km güneydoğusunda) Tataristan Özerk Cumhuriyeti’nde (Kazan Tatarları) yaşarken, 1,1 milyon Tatar yine Rusya içindeki Başkurdistan Özerk Cumhuriyeti’nde, 350 bini Kazakistan’da ve 300 bini ise Kırım Yarımadası’nda (Kırım Tatarları) yerleşmiştir. Dilleri Kıpçak grubundandır.

#

BAŞKURT TÜRKÇESİ: Günümüzde Başkurdistan Özerk Cumhuriyeti’nde (Moskava’nın yaklaşık 1.250 km Güneydoğusu’nda 1milyon, diğer bölgelerde ise 1,6 milyon Başkurt Türkü yaşamaktadır. Dilleri Kıpçak grubunda yer alır.

KARAKALPAK TÜRKÇESİ: Dilleri Kıpçak grubunda yer alan Karakalpak Türkleri,Özbekistan’da (Aral Gölü’nün güneyinde) Karakalpak Özerk Cmmhuriyeti’inde yaşarlar; nüfusları 500 bin civarındadır.

ÇUVAŞ TÜRKÇESİ: Çuvaşistan Özerk Cumhuriyeti’nde (Moskova’nın yaklaşık 600 km güneydoğusunda, Tataristan Özerk Cumhuriyeti’nin kuzeybatısında) 950 bin civarında Çuvaş Türkü yaşamaktadır.

SORS TÜRKÇESİ: Kültür ve dil yönüyle Hakas ve “Altay Türkleri”ne çok yakın olan Sors Türkleri Rusya’nın Kemerowo bölgesinde (Alma-Ata’nın yaklaşık 1.750 km kuzeydoğusunda) yaşarlar; sayıları 17.000 dolayındadır.

ALTAY TÜRKÇESİ: Altay (Oyrat) dili Kırgız-Kıpçak grubunda yer alır. Bu dili konuşan 60 bin Altay Türkü Altay Özerk Cumhuriyeti’nde (Rusya Cumhuriyeti’nde Kemerowo’nın güneyinde, Moğolistan sınırında) yaşarken 70 bini ise diğer bölgelere yerleşmiştir.

UYGUR TÜRKÇESİ: Türklerin ilk yazılı eserlerinde kullanılan Uygurca,Karluk dil grubunda yer alır. Bu lehçeyi konuşan yaklaşık 16 milyon Uygur Türkü (bazı kaynaklara göre 20-23 milyon) günümüzde Batı Çin’de
(Doğu Türkistan’da), çok azı ise Rusya’da yaşamaktadır.

#

GAGAVUZ (GÖKOĞUZ) TÜRKÇESİ: Dilleri Oğuz dil grubunda yer alan dolayısıyla Anadolu Türkçesine çok yakın olan Gagavuz Türkleri Moldavya’nın güneyinde 1991 yılında kurulan Gagavuz Özerk Cumhuriyeti’nde yaşamaktadırlar; nüfusları yaklaşık 160 bindir. Ayrıca Balkanlar’da ve Rusya’nın çeşitli bölgelerinde dağılmış küçük topluluklara da rastlanır. Stavropol Türkçesi: Türkmence ve Nogay diline çok yakın olan bu dil, bölgeye göç etmiş Türkmenler tarafından konuşulmaktadır.

KUMUK TÜRKÇESİ: Kumuk Türkçesi Kıpçak grubundan olmakla birlikte Anadolu, Azeri ve Karaçay dillerine yakınlık da gösterir. Toplam nüfusları 300 bin kadar olan “Kumuk Türkleri”nin yaklaşık 250 bini Dağıstan bölgesinde (Kuzeydoğu Kafkasya’da) yaşamaktadır.

KARAÇAY TÜRKÇESİ: Karaçay dili Kıpçak grubundan olup, Karaçay-Çerkes Özerk Cumhuriyeti’nde (Gürcistan’ın 200 km kuzeyinde) yaşamakta olan yaklaşık 160 bin Karaçaylı tarafından konuşulmaktadır. Balkar (Malkar) Türkçesi: Dilleri hemen hemen Karaçay Türkçesi ile aynı olan Balkar Türkleri Gürcistan’nın kuzeyinde, bu ülkeye komşu olan Balkar Özerk Cumhuriyeti’nde yaşamaktadır; sayıları 85 bin civarındadır.

KARAİM TÜRKÇESİ: Kıpçak dil grubuna ait Karaim dili bugün çok az Karaim Türkü tarafından konuşulmaktadır. Bunlar, Ukrayna’nın batısı, Litvanya ve Polanya’da yaşamaktadır.

HAKAS TÜRKÇESİ: Hakas Türkçesi Kırgız dil grubuna çok yakın olup,Hakas Özerk Cumhuriyeti’nde yaşayan yaklaşık 80 bin Hakas Türkü tarafından konuşulmaktadır.

NOGAY TÜRKÇESİ: Nogay Türkleri, Stavropol ve Dağıstan Bölgesi,Çeçen-İnguş Cumhuriyeti ve de Karaçay-Çerkes bölgesinde dağınık olarak yaşamaktadırlar. Dilleri Kıpçak grubunda yer alan “Nogaylar”ın sayısı 75 bin dolayındadır.

#

TUVA TÜRKÇESİ: Yaklaşık sayıları 220 bin tahmin edilen “Tuva Türkleri”nin 200 bini Tannu-Tuva Halk Cumhuriyeti’nde (Moğolistan’nın kuzey sınırına komşu bölgede) yaşamaktadır.

YAKUT (SAKA) TÜRKÇESİ: Moğolcanın etkisi ile hayli değişikliğe uğrayan Yakut dili, tahmini sayıları 400 bin olan ve büyük çoğunluğu Yakut Özerk Cumhuriyeti’nde (Çin sınırına 1.250 km uzaklıktaki Doğu Sibirya’da) yaşayan Yakut Türkü tarafından konuşulmaktadır.

KASKAY TÜRKÇESİ: Anadolu ve Azeri Türkçesine çok yakın bir Türkçe ile konuşan Kaskay Türkleri, Hasme Türkleri ile birlikte Iran’ın güneyinde yaşarlar; sayıları 700 bin dolayındadır.

AHISKA (MESKETİ, MEŞET) TÜRKÇESİ: Dilleri Oğuz grubunda yer alan Ahıska Türkleri günümüzde dağınık olarak Özbekistan, Kırgızistan,Azerbaycan ve Türkiye’de yaşamaktadırlar. Sayıları 200 bin civarındadır.

Türkçenin Güney Batı Lehçeleri, Güney Doğu Lehçeleri, Halaç Lehçesi, Kuzey Batı Lehçeleri, Kuzey Doğu Lehçeleri, Çuvaş Lehçesi, Yakutça, Sahaca, Tuvaca, Hakasça, Altayca,