Türk Lehçeleri Üzerine Yapılan Tasnif Çalışmaları

• Kâşgârlı MAHMÛD, Dîvânü Lügâti’tTürk (10721074).
• Christoph Johann ADELUNG , Mithridates, I, 1806.
• Friedrich ADELUNG, Uebersicht aller bekannten Sprachen undihrer Dialecte, s. 3235.
• H. J. KLAPROTH, Asia polyglotta, Paris, 1823.
• Adriano BALBİ, Atlas etnoghraphique du globe, Paris, 1826.
• Wilhelm Fredrik PALMBLAD, Geographische und statistiche Ephemeriden, 1827, XIX, 225240.
• Joseph von HAMMER, I. Bibliotheca italiana, 1825 (Decembra), s. 364365; II. Wiener Jahrbücher der literatur, 1827, XXXVIII, s. 1617; III. aynı eser, 1836, LXXVI, s. 189191.
• İlya Nikolayaviç BEREZİN (E. Berezine), Recherches sur les dialectes musulmans.
• Systeme des dialectes turcs, Kazan, 1848, 95 s. Ayrı basım halinde çıkan bu eserin aynı isim altında yayınlanan aslı için bk. Uçenıya zapiski izdav. imperatorskim kazanskim universitetom, 1849, Kazan, 1948.
• Wilhelm RADLOFF, Phonetik der nördlichen Türksprachen, Leipzig, 18821883, II, s. 280291, Cap. XVIII: Classification der Türkdialecte nach den phonetischen Erscheinungen.
• Hermann VAMBERY (Armin Bamberger), Das Türkenvolk in seninen ethnologischen und etnographischen Beziehungen, Leipzig, 1885.
• Nikolay Fedoroviç KATANOV, Etnografiçeskiy obzor turetskotatarskih plemen. Vstupitelnaya lektsiya v kurs obrozeniya turetskotatarskih plemen, proçitannaya v imparatorskom Universitete 29 yanvarya 1894 goda. Uçebnıya zapiski İmpr. Kazansk. Universiteta, god LXI, kniga 3, Mayİyun, Kazan, 1894, s. 186206.
• N. A. ARİSTOV, Zametki ob etniçeskom sostave türkskih plemen Jivaya starina I, 1896, s. 452456.
• Leon CAHUN Introduction a l’historie de l’Asie, 1896, s. 3435.
• Fedor Evgeneviç KORŞ, Klassifikatsiya turetskih plemen po yazıkam. Etnografiçeskoe obrozenie, kn, 8485, Moskva, 1910.
• G. J. RAMSTEDT, Tietosanakirja, IX, 20392040, 1917; Iso Tietosanakirja, XIV, 295296 ve aynı eser, IX, 1938.
• Julius NEMETH, Türkische Grammatik. Sammlung Göschen, BerlinLeipzig, 1917.
• A. SAMAYLOVİÇ, Nekotorıe dopolneniya k klassifikatsii turetskih yazıkov. Petrograd, 1922; alm. hulâsası için bk. R. Rachmati, Zur Klassifikation der TürkSprachen. Ungarische Jahrbücher, IX, 32324.
• Vasiliy Alekseviç BOGORODİTSKİY, İzvestsiya Vsetatarskogo Tsentr. İspol. Komiteta Sovetov, 1921, Nr. 237, 239; Vvedenie v tyurkotatarskoe Yazıkoznanie, I. Kısım, Kazan 1922; Vvedenie v tatarskoe yazıkoznanie v svyazi drugimi tyurkskimi yazıkami, Kazan 1934.
• Cemal VELİDİ, TürkTatar tilleriniñ yazmışı. Bizniñ Yul II, 1 (13), Kazan 1923, s. 2227.
• Bekir ÇOBANZADE, TürkTatar dialektolojisi (Giriş). Bakû 1927.
• Lajos LİGETİ (bk. Barczi Geza, Magyar szofejtö szotar, Budapest, 1941).
• Martti RASANEN, Materialien zur Lautgeschichte Türkischen Sprachen. Studia Orientalia, edidit Sosietas Orientalis Fennica, XV, Helsinki, 1949, s. 2631.
• N. A. BASKAKOV, K voprosu o klassifikatsii turkskih yazıkov. İzvest. Akad. Nauk SSSR, otd. Literaturı i yazıka, 1952, XI, 2, s. 121134; Tyurkskie yazıki. İnstitut yazıkoznaniya, Moskva 1960, s. 223228; Vvedenie v izuçenie Tyurskih yazıkov. İzdatel’stvo Vısşaya Şkola, Moskva 1962.
• Reşid Rahmeti Arat, Türk şivelerinin tasnifi. Türkiyat Mecmuası X, İstanbul 1953, s. 59139.
• Johannes BENZİNG ve Karl Heinrich MENGES Fundamenta I, 1959, s. 510.
• Talat TEKİN, Türk dil ve diyalektlerinin yeni bir tasnifi, Erdem ( Ocak1989), S. 13, s. 141168

Türk Lehçeleri Üzerine Yapılan Tasnif Çalışmalarından Örnekler

Wilhelm Radloff’un Tasnifi

Doğu Şiveleri

Asıl Altay şiveleri:

Altay şivesi,

Teleüt şivesi.

Baraba şivesi.

Kuzey Altay şiveleri:

Lebed şivesi,

Şor şivesi.

Abakan şiveleri:

Asıl Abakan şiveleri (Sagay, Koybal, Kaça),

Yüs ve Kızıl şivesi,

Küerik (Çolım) şivesi.

Soyon şivesi.

Karagas şivesi.

Uygur şivesi.

Batı şiveleri:Kırgız şiveleri:

KaraKırgız şivesi,

KazakKırgız şivesi,

KaraKalpak şivesi.

İrtiş şiveleri:

Turalı şivesi,

Kürdak şivesi,

Tobol ve Tümen şiveleri.

Başkırt şivesi:

Ova Başkırt şivesi,

Dağ Başkırt şivesi.

Volga veya Doğu Rusya şiveleri:

Mişer şivesi,

Kama şivesi,

Simbir şivesi,

Kazan şivesi,

Belebey şivesi,

Kasım şivesi.

Orta Asya şiveleri:

Tarançı şivesi.

Hami şivesi.

Aksu şivesi.

Kaşgar şivesi.

Çağatay şiveleri:

Kuzey Sart şivesi,

Kokand şivesi,

Zerefşan ovası şivesi,

Buhara şivesi,

Hive Şivesi.

Güney şiveleri:

Türkmen şivesi.

Azerbaycan şivesi.

KaThasya şiveleri.

Anadolu şiveleri:

Hüdavendigâr şivesi,

Karaman şivesi.

Kırım şivesi.

Osmanlı şivesi.

J. Ramstedt’in Tasnifi

(A). Çuvaş dili

(B). Yakut dili

III(C). Kuzey Grubu

dbölümü (taġ)

Urenhay, Soyot.

Karagas

zbölümü

Koybal, Şor.

Çolım.

Baraba

Altay (Altay Kalmıkları, Teleüt, Lebed, Kumandı)

IV(D). Doğu Grubu

Sart (Buhâra, Hive)

Doğu Türkistan (Yârkend, Kâşgâr, Turfan, Hami, Tarançı, Çağatay)

V(F). Güney Grubu

Türkmen (Türkmenistan, Stavropol)

Türk veya Osmanlı

Samoyloviç’in Tasnifi

R Grubu (Bulgar)

Bu grubun hususiyetleri şunlardır:

pul>bol;

Bu gruba şu şiveler dahildir:

Eskilerden : Bulgar,

Volga Bulgarları,

Tuna Bulgarları.

Bugünkülerden: Çuvaş.

DGrubu (Uygur, Kuzeybatı)

Bu grubun hususiyetleri şunlardır:

z (to ouz),

d (ada o),

bol,

i (tailıi),

i(oalian).

dsesinin değişik şekillerine (d, t, z) göre, bugrup üç bölüme ayrılır vebunlara dahil şiveler şunlardır:

dbölümü

Eskilerden : 1. Orhun,

2. Uygur.

Bugünkülerden: 1. Soyon (Soyot ve Urenhay),

Karagas,

Salar.

tbölümü Yakut

zbölümü

Sarı Uygur,

Kamasin,

Koybal,

Sagay,

Kaça,

Beltir,

Şor,

Kızıl,

Küerik.

TavGrubu (Kıpçak, Kuzeybatı)

Bu grubun hususiyetleri şunlardır:

z (toouz),

bol,

g(oalian).

Bu gruba şu şiveler dahildir:

Eskilerden : Kıpçak

Bugünkülerden:

Altay,

Teleüt,

Kumandı,

Kırgız,

Kumuk,

Karaçay,

Balkar,

Tobol,

Baraba,

İç Rusya şiveleri,

Mişer,

Başkırt,

Kırım (Güney sahili hariç),

Karaim (Osmanlılaşmış olanlar hariç), 15 Nogay,

16. Kazak.

Bu gruba dahil şiveler, birbirlerine olan yakınlıklarına göre, şu bölümlerde toplanabilir:

Moğol devrinden önceki şiveler:

1. Altay,

Teleüt,

Kırgız.

b. 1. Kumık,

Karaçay,

Balkar,

Karaim,

Tatar.

Moğol devrinden sonraki şiveler:

Kazak,

Nogay.

Tailı o Grubu (Çağatay, Güneydoğu)

Bu grubun hususiyetleri şunlardır:

z (to ouz),

bol,

i (tai),

g(oalian).

Bu gruba şu şiveler dahildir:

Eskilerden : Çağatay

Bugünkülerden :

Doğu Türkistan şiveleri (Sarı Uygur ve Salar şiveleri hariç);

Batı Türkistan şiveleri (Hive Sart ağzı hariç);

Özbek (Fergana, Taşkent, Semerkand ve Buhara).

TaglıGrubu (KıpçakTürkmen, Orta)

Bu grubun hususiyetleri şunlardır:

z (to ouz),

bol,

i (tai),

g(oalian).

Bu gruba şu şiveler dahildir:

Tomsk vilâyeti:

Çolım,

Aba,

Çernevo.

Güneybatı grubu hususiyetleri ile karışık olanlar:

Özbek (Hive),

Sart (Hive).

IV. ve V. gruplarbirleştirilerek, birbirinden farklı şiveler ayrı bölümler halinde de sıralanabilir.

olGrubu (Türkmen, Güneybatı)

Bu grubun hususiyetleri şunlardır:

z (do ouz),

ol,

g(oalan).

Bu gruba şu şiveler dahildir:

Hive Cumhuriyeti ahalisi,

Buhârâ Cumhuriyeti ahalisi,

Afganistan Türkistanı,

Türkmenistan Cumhuriyeti,

İran (Azerbaycan, Esterâbâd, Horasan vb.),

Azerbaycan Cumhuriyeti,

Ermenistan Cumhuriyeti,

Gürcistan Cumhuriyeti,

Anadolu,

Suriye (Kuzey kısmı),

İstanbul ve civarı,

Balkan Yarımadası,

Besarabya,

Kırım (Güney sahili),

Türkmen (Stavropol = Kuzey KaThasya, Astırhan).

A. Baskakov’un Tasnifi

A

TÜRK DİLLERİNİN BATI HUN DALI

Bulgar Grubu

Eskilerden : 1. Bulgar,

2. Hazar.

Bugünkülerden : 3. Çuvaş.

Oğuz Grubu

OğuzTürkmen bölümü :

Eskilerden : 1. Oğuz (X.XI. asırlar; Mahmûd Kâşgârî).

Bugünkülerden : 2. Türkmen,

3. Truhmen.

OğuzBulgar bölümü :

Eskilerden : 1. Peçenek, 2.Uz.

Bugünkülerden : 3.Gagauz.

OğuzSelçuk bölümü:

Eskilerden : 1. Selçuk,

2. Eski Osmanlı,

Bugünkülerden : 3. Azeri,

4. Türk (Osmanlı).

Kıpçak Grubu

KıpçakBulgar bölümü:

Eskilerden : 1. AltınOrdu (Batı),

Bugünkülerden : 2. Tatar (Kasım, Mişer vb.),

3. Başkırt.

KıpçakOğuz (UzPolovets) bölümü:

Eskilerden : 1. Polovets (Moğol devrinden önce ve sonra=Kıpçak, Kuman).

Bugünkülerden : 2. Karaim,

Kumuk.

KıpçakNogay bölümü:

b. Bugünkülerden : 1. Nogay,

KaraKalpak,

Kazak.

Karluk Grubu

KarlukUygur bölümü: Eskilerden:

KaraHanlılar Devleti Türk dili (Dîvânü Lügâti’tTürk, Kutadgu Bilig),

KaraHanlılar devrinden sonraki Türk dili (Hîbetü’lHakâyık, Kısasü’lEnbiyâ).

KarlukHarzem bölümü:

Eskilerden

KarlukHarzem (Ahmed Yesevî, Dîvânı Hikmet vb.), 2.AltınOrdu (Doğu; Muhabbetnâme vb).,

3.Eski Özbek.

Bugünkülerden:

4.Özbek (Kıpçak şiveleri hariç),

5.Uygur (yeni, bütün şiveleri ve bunlar arasında Salar ve Hoton).