Türkçede Ünlü Düşmesi
1- İki heceli ve ikinci hecesinde “ı, i, u, ü” dar ünlüleribulunan bazı sözcükler ünlü harfle başlayan bir ek aldıklarında sözcüğün ikinci hecesindeki “ı, i, u, ü” dar ünlü harf düşer. Bu duruma ünlü düşmesi adı verilir.
Örnekler:
Ağız – ım > Ağzım (Ünlü düşmesi)
Alın – ın – a > Alnına (Ünlü düşmesi)
Burun – u > Burnu (Ünlü düşmesi)
Bağır – ım > Bağrım (Ünlü düşmesi)
Beyin – i > Beyni
Beniz – im > Benzim
Boyun – un > Boynun
Göğüs – ü > Göğsü
Karın – ın – a > Karnına
Omuz – um > Omzum
Oğul – um > Oğlum
Gönül – ünüz > Gönlünüz
Akıl – ınız > Aklınız
Fikir – iniz > Fikriniz
Cisim – i > Cismi
Ayır – ıl > Ayrıl
Devir – il – di > Devrildi
Çevir – il – en > Çevrilen
Sıyır – ıl – acak > Sıyrılacak
Kıvır – ım – lı > Kıvrımlı
Devir – e > Devre
Kayıp – ımız > Kaybımız
Yalın – ız > Yalnız
Yanıl – ış > Yanlış
Zülüf – ün > Zülfün
Hapis- i > Hapsi
Sabır – ın > Sabrın
Ufuk – a > Ufka
Kavur – uk > Kavruk
Kıvır – ım > Kıvrım
Çevir – e > Çevre
Savur – uk > Savruk
DİPÇE: İkilemelerde ve özel adlarda ünlü düşmesi olmaz.
Omuz omuza mücadele ettiler. (Doğru)
Omuz omza mücadele ettiler. (Yanlış)
Tren raylarına düştüğünde ölümle burun buruna geldi. (Doğru)
Tren raylarına düştüğünde ölümle burun burna geldi. (Yanlış)
Bu türkü nesilden nesile aktarılacaktır. (Doğru)
Bu türkü nesilden nesle aktarılacaktır. (Yanlış)
Sınıfta Ufuk’u göremedim. (Doğru)
Sınıfta Ufk’u göremedim. (Yalnış)
2- “-la, -le” ve “-ar, -er” ekleri eklendikleri bazı sözcüklerde sözcüğün sonundaki ünlü harfi düşürür.
Sızı – la – dı > Sızladı (Ünlü düşmesi)
Koku – la > Kokla (Ünlü düşmesi)
İleri – le – mek > İlerlemek
Yumurta – la – mış > Yumurtlamış
Sarı – ar – mak > Sararmak
3-Ünlü düşmesi bazen de iki sözcüğün birleşimi sırasında gerçekleşir. Birleşen ilk sözcüğün sonu ve ikinci sözcüğün başı ünlü harf olduğunda bu sözcüklerdeki çarpışan iki ünlüden biri düşer. Bu duruma “aşınma” adı da verilir.
Ne + için = Niçin
Ne + asıl = Nasıl
Sütlü + aş = Sütlaç
Kahve + altı = Kahvaltı
Cuma + ertesi = Cumartesi
Şu + arada = Şurada
O + arada = Orada
Ne + ise = Neyse (Araya “y” kaynaştırma harfi girmiştir.)
Öyle + ise = Öyleyse
DİPÇE: Bazı sözcüklerde birleşme sırasında iki ünlü yan yana gelmediği halde ünlü düşmesi meydana gelirken, bazılarında iki ünlü yan yana geldiği halde ünlü düşmesi meydana gelmez.
Kayın + ana > kaynana (Ünlü düşmesi)
Pazar + ertesi > pazartesi (Ünlü düşmesi)
Anne + anne > Anneanne (Doğru), Annanne (Yanlış)
Baba + anne > Babaanne (Doğru), Babanne (Yanlış)
4- Etmek ve olmak yardımcı fiilleriyle oluşturulmuş bazı birleşik fiillerde ünlü düşmesi meydana gelir. Yardımcı fiille birleşen ismin ikinci hecesindeki dar ünlü düşer.
Sabır – etmek > Sabretmek
Küfür – et – di > Küfretti
Hapis – olmak > Hapsolmak
Emir – etmek > Emretmek
Kayıp – ol – muş > Kaybolmuş
Şükür – et > Şükret
Kahır – ol – du > Kahroldu
5- Bazen şiirlerde hece sayısını eşitlemek için de bazı sözcüklerin bir ünlü harfi düşürülür, düşen sesin yerine “kesme işareti (‘)” konulur.
Karac’oğlan der ki ismim öğerler
Ağı oldu yediğimiz şekerler
Güzel sever diye isnat ederler
Benim Hak’tan özge sevdiğim mi var
(Karacaoğlan)
Güzelliğin on par’etmez (para etmez)
Bu bendeki aşk olmasa…
(Âşık VEYSEL)
DİPÇE: Türk Dil Kurumunun web sitesinde yayınladığı ünlü düşmesi ile ilgili bir uyarısı da “İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı” gibi kelimelerin, ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlü harflerin düşmemesi gerektiğidir. Daha önce aşağıdaki her iki yazım şekli de doğru olarak kabul edilirdi; ancak bu durumun değiştiği görülmektedir.
Doğru Yanlış
İçeride İçerde
Dışarıdan Dışardan
İleride İlerde
Şuradan Şurdan
Orada Orda
Yukarıda Yukarda
