Diksiyon dersleri: z sesi ile alıştırmalar, z sesi nasıl çıkartılır?

Soru: 'z' sesini çıkarmakta zorlanıyorum, neler yapabilirim?

ÖZELDE 'z' SESİ GENELDE HARFLERİN SESLETİMİ KONUSU

• Tek başına: 'bir sesi çıkaramıyorum' diye bir sorun yoktur; o sesin yerine başka bir harf çıkarma sorunu vardır. Yani sorun 'yokluk' değil; 'yanlış yerde bulunma' sorunudur.
• 'z' yerine neden 'j' veya 's' çıkar? Dil ucu alt dişlerin kökleri yerine, üst tarafa gitmektedir de ondan.

'z' ünsüzünü tanıyalım

Akın Önen, Türkçeyi Türkçe Konuşmak kitabından bu ünsüze ait şu bilgileri verir:
's' ünsüzünün tonlusudur. Dilin ucu alt dişlerin köklerine doğru yaklaşır ve hava dilin arasından sızar, gırtlak birleşimiyle birlikte seslenir. Zabit, zafer, zemzem, zenci, zil, saz, leziz, sızı ıssız vb...

Arı- sinek sesi gibi vızılarken (zızzzzzzzz vızzzzz zzzzızzzzzzz) kontrol edelim (gerekirse elimizle) dilimiz nerde. 

'z' sesi için boğumlanma çalışmaları

Bu alıştırmaları yüksek sesle yanak çene ve dudak hareketlerini abartarak günde en az 10 defa okuyalım:
Okurken hangisinde, j veya s değil de gerçek 'z'ye yakın bir ses çıkıyor, onları işaretleyelim..

• Zİ ZE ZI ZA ZÜ ZÖ ZU ZO
• ZİÇ ZEÇ ZIÇ ZAÇ ZÜÇ ZÖÇ ZUÇ ZOÇ
• ZİS ZES ZIS ZAS ZÜS ZÖS ZUS ZOS
• ZİL ZEL ZIL ZAL ZÜL ZÖL ZUL ZOL
• ZİR ZER ZIR ZAR ZÜR ZÖR ZUR ZOR
• ZİT ZET ZIT ZAT ZÜT ZÖT ZUT ZOR
• ZİZ ZEZ ZIZ ZAZ ZÜZ ZÖZ ZUZ ZOZ

İçinde 'z' sesinin, başta ortada sonda yer aldığı kelimeler üretelim ve her gün bunları 10 defa okuyalım. Bunları yazarken içinde, 's' geçenleri de özellikle ekleyelim, ayırt edebilmek için:

Saz söz laz kaz, izi, aza, zozu zaza, maz mez muz tuz kuz sız sızı ıssız susuz buzsuz mutsuz susuz. (En az on kelime daha bulalım, yazalım.)

• ZAZEZİZÜ - AZOZOZİ - ZAZIZUZİ - ZEZİZÜZU - ZEZOZÜ- ZEZAZİZÖ- ZİZİZUZİZA  - AZİZÜZÖZE  - EZÖZZIZEİZ
• AL BU ZAZOZİZÜLERİ ZAZOZİZÜCÜYE ZAZOZİZÜLETTİRMEYE GÖTÜR, ZAZOZİZÜCÜ, ZAZOZİZÜLERİ, ZAZOZİZÜLEMEM DERSE, ZAZOZİZÜLERİ ZAZOZİZÜCÜDEN ZAZOZİZÜLETTİRMEDEN AL DA GEL

Aynı temrini ZİZÖZEZÜZİ ve  ZİZEZÜZİ için kendimiz yazalım ve tekrar edelim...

TELAFFUZDA NEDEN BAŞKA  SES ÇIKAR?

Harfler dilimizdeki sesleri gösteren işaretlerdir. Bir harfi yerinden çıkaramayışımızın (tam telaffuz edemeyişimizin, olması gerekenden tonsuz, daha tonlu, keskin başka bir harf gibi çıkarmamızın) sebepleri bana göre şunlardır:

• - Dilin ilgili ucu, gerekli ağız içi organına tam ulaşamıyor, hava dışarıya fazla ya da az veriliyor olabilir
• - Dudağın, dişlerin gereken açıklığa ulaşamaması veya istenen kapalılıkta olmaması...
• - Ağız içi organ yitimleri (Örneğin, dişlerin doğuştan, normalden büyük küçük olması, aralarının açılması, diş eksikleri, özellikle ön tarafta protez dişlerin varlığı; hava kaçırmadan dolayı 's' sesinin tıslayarak, keskin ya da peltek çıkmasına neden olabilir
• - Doğuştan motor sinir hastalıkları, bazı harflerin telaffuzlarını güçleştirir, ama bunlarda çalışmayla belli bir seviyeye getirilebilir.
• -TEMBELLİK: 'z' veya 'r' sesini çıkarmak için harcayacağımız enerjiyle, 's' veya 'l'yi çıkmak için harcayacağımız enerji aynı değildir. İlkinde daha çok kas organize olurken ikincisinde daha az kası organize ederek daha az enerji harcarız. Buna ağız tembelliği, dudak tembelliği dediğimizde olur. Bir harfi tam çıkaracağız derken daha çok enerji harcarız, halbuki yarım ağız konuşuversek de insanlar anlaşırlar

ÇOCUKLUKTAN GETİRDİĞİMİZ  TELAFFUZ ALIŞKANLIKLARI

Çocukların çıkaramadığı harflere ve yerlerine getirdikleri harflere bakalım:

• r,  y olur, bazılarında l olur;  gidiyor = gidiyoy, gidiyol gibi.. hayır = hayıl gibi
• 'k', t olabilir 'setiz dotuz' gibi
• z' sesi, s, j, c  olarak çıkabilir,  biz = bij, bis,  bize gel = bice gel gibi... 

Çocuklar seslerin asıllarını çıkarmak oldukça zor olduğunda kolay olanı tercih ederler, bizler de onları tatlı geliyor konuşması diye arada düzeltmezsek onaylamış oluruz, büyük yaşa kadar öylece kalabilir. Büyüyünce de bebeklikteki gibi konuşmaz ama harfleri çıkarırken tembellik etme alışkanlığı ergenliğine de sirayet eder.

ÇÖZÜMÜ:
Göz tembelliğinde, bir göz diğerine göre görevini tam yapmıyordur. Onu güçlendirmek için diğer göz belli bir süre kapatılır ve öyle dolaşılır,  tembel olan göz, kendine çeki düzen verir. Kekeme olan bir kişinin, ağzına çakıl taşları doldurup konuşma temrinleri yaparak nasıl iyi bir hatip olduğunu okuyanımız çoktur. Harfleri yerinden çıkaramama sorunu (Aaa söyle yaptım değişiverdi gibi) mucize bir formülle hemen düzelmez, emek harcamak gerekir, yükün altına girmek gerekir. Zira yıların alışkanlığıdır.

SERTAN ARMAN