Büyük Ünlü Uyumu Nedir? Büyük Ünlü Uyumu Örnekleri, KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU NEDİR?

Büyük Ünlü Uyumu Nedir? Büyük Ünlü Uyumu Örnekleri

Konumuz: Büyük Ünlü Uyumu Nedir, Büyük Ünlü Uyumu Örnekleri, Büyük Ünlü Uyumunun Aranmadığı Sözcükler, Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Kelimeler, Büyük Ünlü Uyumuna Uyan KelimelerKÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU NEDİR?

Karşımıza sıklıkla çıkan “Büyük Ünlü Uyumu” ile ilgili kuralı anlayabilmek için öncelikle Türkçedeki ünlü sesleri bilmemiz gerekiyor.

Türkçede sekiz ünlü harf bulunmaktadır. Ünlü harflerimiz şunlardır: “a,e,ı,i,o,ö,u,ü”

Yukarıda yer alan ünlü harflerimizin yarısı kalın yarısı da ince seslerden oluşmaktadır.  Kalın seslerimiz: a, ı, o, u; ince seslerimiz ise: e, i, ö, ü harflerinden oluşmaktadır.

Büyük Ünlü Uyumu Nedir?

Türkçede eğer bir sözcük kalın bir ünlü ile başlamışsa o sözcük içerisindeki diğer ünlülerin de kalın; eğer sözcük ince bir ünlü ile başlamışsa kendisinden sonra gelen ünlülerin de ince seslerden oluşması kuralına “Büyük Ünlü Uyumu” denir. Bu duruma aynı zamanda “incelik-kalınlık uyumu” da denilmektedir.

a, ı, o, u → a, ı, o, u

e, i, ö, ü → e, i, ö, ü

Örneğin;

“Çelikten” sözcüğünü hecelerine ayırdığımızda (çe-lik-ten) tüm ünlülerin ince seslerden oluştuğunu görebiliriz. Bu nedenle “Çelikten” sözcüğü büyük ünlü uyumuna uymaktadır.

Ancak “Kitaplık” sözcüğünü hecelerine ayırdığımızda (ki-tap-lık) ilk ünlünün (e) ince, sonraki ünlülerin (a ve ı) kalın seslilerden olduğunu görürüz. Bu nedenle “Kitaplık” sözcüğü ünlü uyumuna uymamaktadır.

İPUCU: Türkçede ekler de istisnalar dışında bu kurala uyar.

Okul-da -> Ev-de
Bak-acak -> Gel-ecek
Sat-tı -> Sev-di
Sal-mış -> Ye-miş
Sor-an -> İç-en

Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler

Büyük ünlü uyumu örnekleri aşağıda yer almaktadır. Sözcükler ince ve kalın sesli olmak üzere iki şekilde sıralanmıştır:

Kalın sesli olanlar: masa, koltuk, kapanmak, uçak, araba, okul, kablo, tablo, sınav, ayak, bacak, kulak, vapur, martı, lamba, kokular, bağlantı, konuşmak, aralamak, bakışmak,  yolculuk, mayalamak, alıştırmak, ovalamak, oklava, karın, aramak, ağaç, sorgulamak, araştırmak, kılıç,  satılık, bakıcı, jandarma, yastık, havalandırmak, kavga, halı, bardak, tabak, çatal, kaşık, oturmak, kurşun, uygunluk, basamak, musluk, çorap, kazak, uygunluk, oturak, araç, amaç, para, forum, satış, oyuncu, katkı, gıda, çocuk, vatandaş, kamu, sınıf, sıra, tahta, oda, çaycı, oturum, sağlam, dayanıklı, savaş, barış…

İnce sesli olanlar: leylek, izlemek, sevmek, sevgililer, iletişim, incinmek, incir, ilgilenmek, ütülemek, özgürlük, özgün, özellikle, eskiden, eskici, esnetmek, esnemek, ergen, eklem, evlenmek, emniyet, devlet, devretmek, dillendirmek, bilgi, örnek, ötmek, öykülemek, öykü, ölmek, hislerimiz, kerpiç, görevli, kimlik, peçete, yemek, içmek, eğlenmek, diklenmek, demir, çelik, merdiven, temel, geliştirmek, peynir, bisiklet, gelir, vergi, düşünce, iyilik, kötülük, bilet, büyük, küçük, yönetici, ülke, öğretmen, bedel, ücret, sözlük, öğrenci, lise, silgi, simit, kemer, tekerlek, tepe, etiket… 

Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Kelimeler

İnsan, idare, muhabir, cahil, selam, merhaba, akademisyen, memur, helal, sinema, vida, kalem, kitap, silah, macera, elma, aile, dünya, tablet, makine, lastik, pilot, şoför, muavin, hademe, bahçe, siyaset, politika, demokrasi, zamir, inkılap, edebiyat, tarih, matematik, kimya, müdahale, mücadele, ihtiyaç, piyasa, ticaret, haber, kırtasiye, imza, feda, hikaye, reklam, kardeş, hani, kiraz, kiralık, ilan, meblağ, fesatlık

Büyük Ünlü Uyumunun Aranmadığı Sözcükler

⇒ Türkçemize başka dillerden girmiş kelimelerde yani alıntılı sözcüklerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz: otomatik, limon, tiyatro, sinema, model, tiraj, ziyaret, orijinal, viraj, penaltı, korner, ahenk, katip…

⇒ Bitişik bir şekilde yazılan sözcüklerde büyük ünlü kuralı aranmaz: Bilgisayar, hanımeli, şekerpare, biçerdöver, gökyüzü, nolur, gece kondu.

UYARILAR

⇒ Türkçe olduğu halde bu kurala uymayan sözcükler de vardır: inanmak, anne, elma, ateş, hangi…

⇒ Türkçede “-ken, -ki, -leyin, -imtrak, -yor, -gil” ekleri bazı sözcüklerde büyük ünlü uyumunu bozmaktadır.

Bozduğu Sözcükler

Bakarken, satarken, okuldaki, sıradaki, akşamleyin, sabahleyin, yeşilimtrak, geliyor, seviyor, amcamgil, halamgil…

Bozmadığı sözcükler

Severken, giderken, evdeki, yerdeki, öğlenleyin, geceleyin, sarımtrak, ağrıyor, bakıyor, teyzemgil, yengemgil…

Büyük Ünlü Uyumu TDK Açıklaması

Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın, ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb.

Büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe kelimeler de var­dır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman vb.

Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.

Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb.

-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-­gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.

-daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.

-ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki vb.

Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.

Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb.

Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helal / helalimiz, idrak / idrakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokole, saat / saate, sadakat / sa­dakati, santral / santrallervb.

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU TEST

1) “Meydanda telefon kulübesini göremiyor, ama, yine de arıyordu.” bu cümlede büyük ünlü uyumuna uymayan kaç sözcük kullanılmıştır?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

2) Aşağıdaki sözcük çiftlerinden hangisi, aynı gerekçeyle büyük ünlü uyumuna uymaz?

A) şişman-kıyafet B) dedikodu-ekşimtırak

C) kardeş-model D) anne-açıkgöz

E) akşamki-seviyor

3)Türkçe“de ekler, eklendikleri sözcüklerin son hecesindeki ünlüye uyar.”

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, bu kurala uymayan bir sözcük kullanılmıştır?

A) Gazetedeki trafik kazasını görünce gözlerim yaşardı.

B) Damar sertliğine şişmanlarda daha çok rastlanıyor.

C) Hanımböceği, çiçeklerin üzerinde çok zarif duruyor.

D) Sabahki kavgadan sonra evin huzuru kaçtı.

E) Çöreotunu ekmeğin üzerinde görmüştüm.

4) “Bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü düz ise, ondan sonra gelen ünlüler de düz olur.”

Aşağıdaki sözcüklerden hangileri, tümüyle bu kurala örnektir?

A) azık-ölgün-uzak

B) bilge-süzgeç-sulak

C) kahve-durgun-yüzden

D) yazıcılar-başlamak-yıkanmış

E) büzgülü-koşucu-sigara

5) “Alay, Çemberlitaş”tan, Sultanahmet”ten, Sirkeci”den Taksim”e yürüyor; her tarata coşkun alkışlarla karşılanıyordu.”

Yukarıdaki parçada küçük ünlü uyumuna uymayan kaç sözcük vardır?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

6) Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi, küçük ünlü uyumuna uymaz?

A) Parktaki kanepeye sessizce oturdu.

B) Yapılan haksızlıklar gücüne gidiyordu.

C) Gün batarken her şey bir renge girdi.

D) Karlı gecelerde bir masal kentine benzerdi.

E) Bu bölgenin en ilginç yöresi, Elmalık Yarımadası”dır.

7) “Geçen gün, kırda dolaşırken ayağım bir konserve kutusuna çarptı.”

Bu cümlede “küçük ünlü uyumuna ” uymayan kaç sözcük kullanılmıştır?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

8) “Güneşlerde uyuklayan yamaçları,

Kalbi duran tarlaları bıraktı.

Gölge veren ağaçları,

Sevmiyoruz biz artık.”

Yukarıdaki parçada büyük ve küçük ünlü uyumlarının ikisine birden uymayan kaç kelime kullanılmıştır?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

9) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ulama yapılamaz?

A) Çevirmen, eseri kendine özgü üslubuyla şekillendirerek okuyucuya ulaşmaya çalışır.

B) Bir çevirmen, her eserin çevirisinde başarılı olmayabilir.

C) Çevirmen, üslupça kendine yakın sanatçıların eserlerini seçmelidir.

D) İyi bir çeviride eserin üslubunun da göz önünde bulundurulması gerekir.

E) Sanatçıların belirli kurallara uyma zorunluluğu vardır.

10) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ulama yapılabilir?

A) Başarılı roman yazmak, hayalini işletebilen yazarlara özgüdür.

B) Şiir çevirisinde başarı, çevirmenin şiiri iyi anlamış olmasına bağlıdır.

C) Düşüncelerimizi konuşarak daha canlı ve etkili bir biçimde anlatabiliriz.

D) Sanatta önemli olan, anlamın gizli kalmasıdır.

E) Yaşamı boyunca bilgisini artıran sanatçı, doğayı daha iyi anlar.

11)Türkçe“de p,ç,t,k sert ünsüzleri ya da ünlüyle başlayan ek aldıklarında yumuşar:sağlık, sağlığı; kitap, kitabı…”

Aşağıdakilerin hangisinde bu kurala uymayan bir sözcük kullanılmıştır?

A) Tatlı dil, yılanı deliğinden çıkarır.

B) Evde pikabı koyacak yer bulamadı.

C) Paketi arabanın bagajına yerleştirdi.

D) Ağaca yuva yapan kuşu hepimiz sevdik.

E) Rengini yitirmiş halıya uzun süre baktı.

12) Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi, “ünsüz değişimine” örnek olamaz?

A) Durağı yolun gerisine taşımışlar.

B) Yurdunu korumak senin görevindir.

C) Dalgıcı görünce oğlum korktu.

D) Dolabın çekmecelerini yerleştirdim.

E) Geçite girince arabayı yavaşlattı.

13) Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde yazım yanlışı vardır?

A) Tenisci, raketlerini yere bıraktı.

B) Kadınca sezgileriyle olaya bakıyordu.

C) Yavaşça içeriye süzüldü.

D) Bu işin olmayacağını açıkça söyledim.

E) Kızınca başını hafifçe öne eğdi.

14) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde -yor ekinin daraltıcı etkisi (özelliği) yoktur?

A) Dünden beri adını sayıklıyor.

B) Her okul çıkışı beni bekliyor.

C) Çarşıdan her gördüğünü istiyor.

D) Yapma çiçeklerden harikalar yaratıyor.

E) Yaramazlıklarını hep babasına söylüyor.

15) “Geniş, düz ünlüyle biten eylem köklerine -yor eki getirilince sözü edilen eylemin kökündeki ünlü darına dönüşür.”

Aşağıdaki sözcüklerin hangisi bu kurala uymaz?

A) Elliyor

B) Başlıyor

C) Temizliyor

D) Saklıyor

E) Soluyor

16) Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde ses düşmesi yoktur?

A) Küçücük çocuk, bize bakıyor.

B) Üsteğmen olunca annesi sevindi.

C) Alçacık bir duvardan atladım.

D) Kedilerin en miniği soğuktan ölmüş.

E) Ufacık bir evde yaşamını sürdürüyordu.

17) “İkinci hecelerin ortasında dar ünlü bulunan bazı organ adlarından sonra ünlü ile başlayan bir ek gelince ikinci hecelerdeki dar ünlüler düşer.”

Aşağıdaki tümcelerde altı çizili sözcüklerden hangisinde, bu kurala uyulmamıştır?

A) Omuz omuza vermiş, kötülüklerle savaşmıştık.

B) Alnını cama dayamış, bize bakıyordu.

C) Kuzu beyni, çocukların gelişmesinde yararlı bir besindir.

D) Kızınca ağzına, burnuna vurmaya başladı.

E) Çocuğun karnında büyük bir yara açılmıştı.

18) “Ada gelen “etmek, olmak, eylemek vb.” yardımcı eylemler, birleşik eylem öbeğini oluşturur. Bu öbeği oluştururken ad soylu sözcükte kimi kez ünlü yitmesi olur.”

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yukarıdaki sözü edilen türden hece düşmesi olayı vardır?

A) Akşama kadar öğrencilik günlerinden söz ettik.

B) Sorunlarını en kısa zamanda halledecekmiş.

C) Kazadan ucuz kurtulduğumuza şükrettim.

D) Sinemaya gelmek için çok naz etti.

E) Bu işin en kısa zamanda biteceğini zannediyorum.

...Yanıtlar…

1) C
2) E
3) D
4) D
5) A
6) B
7) A
8) B
9) E
10) D

11) C
12) A
13) A
14) D
15) E
16) D
17) A
18) C

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU NEDİR?

Küçük Ünlü Uyumu

Bir kelimede düz ünlüden sonra düz (a, e, ı, i), yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak dar (u, ü) veya düz geniş (a, e) ünlüler bulunur: anlaşmalı, bilek, çilek, ısırmak, ılıklaşmak, kayıkçı, seslenmek, yeşil; boyunduruk, börekçi, çocuk, güreşmek, ocakçı, odun, özlemek, sürmek, vurmak, yoklamak, yorgunluk, yumurta, yüreksiz vb.

Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur vb.

Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur vb.

Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luk, muzır-lık, müzik-çi, yağmur-luk vb.

       Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: alkol-lü, kabul-ü, bandrol-lü, saat-lik vb.

-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü vb.

      Büyük ve küçük ünlü uyumuyla ilgili yukarıdaki kurallar aşağıdaki çizelgede de gösterilmiş ve örneklendirilmiştir:

  • a → a, ı (takar, alır)
  • o → u, a (omuz, oya)
  • e → e, i (geçer, gelir)
  • ö → ü, e (ölçü, ördek)
  • ı → ı, a (kılıç, kısa)
  • u → u, a (uzun, ufak)
  • i → i, e (ilik, ince)
  • ü → ü, e (ütü, ürkek)

Yorumlar (1)
Cüneyt Kartal 4 yıl önce
Ancak “Kitaplık” sözcüğünü hecelerine ayırdığımızda (ki-tap-lık) ilk ünlünün (e) ince, sonraki ünlülerin (a ve ı) kalın seslilerden olduğunu görürüz. Bu nedenle “Kitaplık” sözcüğü ünlü uyumuna uymamaktadır.

ilk ünlünün (i) olarak düzeltilmesi gerekiyor.