Büyük Ünlü Uyumu, Küçük Ünlü Uyumu

Büyük Ünlü Uyumu

Dilimizdeki bir sözcüğün ilk hecesinde “a, ı, o, u” kalın sesli harflerinden biri varsa sonraki hecelerdeki sesli harfler de kalın olmak zorundadır; sözcüğün ilk hecesinde “e, i, ö, ü” ince sesli harflerinden biri varsa bundan sonra gelen sesli harfler de ince olmak zorundadır.

Yalnız sözcüğü büyük ünlü uyumuna uyar.

Sözlük sözcüğü büyük ünlü uyumuna uyar.

Not: Tek heceli ya da birleşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz.

Örnek: Bir, suçiçeği sözcüklerinde ünlü uyumu aranmaz.

Not: Türkçedeki bazı ekler eklendikleri bazı sözcüklerin büyük ünlü kuralına uymamasına sebep olur.

Bu ekler, -yor, -ki, -ken, -leyin, -mtırak, -daş, -gil

Örnekler:

akşamleyin (B.Ü.U. Uymaz)

Geceleyin (B.Ü.U. Uyar)

Dayımgil, halamgil Uymaz)

Teyzemgil (B.Ü.U. Uyar)

eşkimtrak (B.Ü.U. Uymaz)

Morumtrak (B.Ü.U. Uyar)

Bakarken, çıkarken (B.Ü.U. Uymaz)

Giderken (B.Ü.U. Uyar)

Meslektaş, dindaş (B.Ü.U. Uymaz)

Arkadaş (B.Ü.U. Uyar)

Yarınki, onunki (B.Ü.U. Uymaz)

Seninki (B.Ü.U. Uyar)

Seviyorum, gidiyoruz (B.Ü.U. Uymaz)

Küçük Ünlü Uyumu

1) Bir sözcükte düz ünlü harflerden (a, e, ı, i) sonra yine düz ünlü harfler(a, e, ı, i)gelebilir. Yani düz ünlülerden sonra yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) gelemez. Gelirse bu sözcük küçük ünlü uyumuna uymaz.

Örnekler:

= a (düz) → ı (düz) → a (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar.

Kitap = e (düz) → i (düz) → a (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar.

Bilezik = i (düz) → e (düz) → i (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar.

Senaryo = e (düz) → a (düz) → o (yuvarlak): Küçük ünlü uyumuna uymaz.

2) Bir sözcükte yuvarlak ünlü harflerden (o, ö, u, ü) sonra düz/geniş (a, e) ve dar/yuvarlak (u, ü) sesli harfler gelebilir. Yani yuvarlak sesli harflerden sonra (o, ö, ı, i) gelemez.

Örnekler:

Okumak = O (yuvarlak) → u (dar/yuvarlak) → a (düz/geniş) Küçük ünlü uyumuna uyar.

Öğrenci = Ö (yuvarlak) → e (düz/geniş) → i (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar.

Ürünler = Ü (yuvarlak) → ü (dar/yuvarlak) → e (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

= O (yuvarlak) → o (yuvarlak) → ü (dar/yuvarlak) : Küçük ünlü uyumuna uymaz.

Not: Türkçede ikinci heceden sonra o, ö sesleri varsa o sözcük Küçük Ünlü Uyumuna uymaz.

Dilin işlevleri

1. Göndergesel İşlev: Dilin bilgi verme işlevidir.

Örnek: Su, hidrojen ve oksijenden oluşur.

2. Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi: Emir, rica bildiren anlatımlarda dil bu işlevde kullanılır.

Örnek: Arabayı sağa çekin!

3. Dil Ötesi İşlevi: Dil bilgisiyle ilgili her türden bilgi, dilin bu işlevindedir.

Örnek: İyelik ekleri sahiplik bildirir.

4. Kanalı Kontrol İşlevi: Alıcının mesajı algılayıp algılamadığını kontrol etme işlevidir.

Örnek: Beni anlıyor musun?

5. Şiirsel İşlev: şiirlerde dilin bu işlevi kullanılır.

Örnek: Yaş oyuz beş, yolun yarısı eder.

Dante gibi ortasındayız ömrün.

6. Heyecan Bildirme İşlevi: Aniden beliren şaşırma, öfke gibi duyguların ifadesinde dil bu işlevde kullanır.

Örnek: Ah! Hayat ne güzel!

Halil İbrahim ARSLANHAN

Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni