Dil nedir, İnsan dili nasıl gelişti?
Yazan: Berfin Kazaz
İnsanlar diğer canlılarda olmayan bir özelliğe sahip yani dil, bu çok açık fakat buna nasıl sahip olduğumuz o kadar da açık değil. Darwin’ in zamanından bu yana bilim insanları dilin evrimi üzerine puzzle parçaları topluyorlar.Günümüzde elimizde olanları gözlemleyebilirler: Günümüzde insanlar gerek konuşarak, gerek işaretlerle, gerekse yazıyla anlaşabilirler, bu dil için bir kapasiteye sahip olmak demektir. Ve dilin ilk hali için bir başlangıç noktası olarak; Maymunların ortak atalarımızdan izler taşıyan iletişim sistemleri bize yol gösterebilir. Ancak milyon dolarlık soru, o arada neler oldu? Maymun benzeri iletişimden tam teşekküllü insan diline nasıl geçtik? Çoğu bilim insanı, atalarımızın dil için gerekli uyarlamaları geliştirdiği için bunun aşamalar halinde gerçekleştiğini düşünüyor.
Daha önceki aşamalarda, insan ataları bir çeşit protolanguaj* kullanırlardı – maymun iletişiminden daha karmaşık, fakat modern dil unsurlarından yoksun. Fakat bu protolanguaj tam olarak nasıldı? Orası ciddi tartışmalara konu olan bir yer. Bazı araştırmacılar atalarımızın konuşmadan önce şarkı söylediğini iddia ediyor. Diğerleri protolanguaja pandomim jestlerinin (charades*sessiz sinema*üzerine kurulu bir toplum) egemen olduğunu iddia ediyor. Burada, evrimsel biyolog W. TecumsehFitch’in 2017 akademik incelemesinden büyük ölçüde yararlanarak, dil kökenleri için geçerli modelleri özetlemek için elimizden geleni yapacağız.
Ama önce…
Dil nedir? Dili dil yapan nedir?
Dilin nasıl geliştiğini açıklamaya çalışmadan önce, tam olarak neyin geliştiğini açıklamalıyız. Dilin ne olduğunu ve en yakın evrimsel akrabalarımızın, büyük maymunların iletişim becerilerinden ne kadar farklı olduğunu tanımlamalıyız. İnsan dilinde, rastgele sesler ve işaretler, gramer yapılarında öğrenilebilen, keşfedilebilen ve sınırsız biçimde birleştirilebilen belirli kelimeleri temsil eder. Düşünebileceğimiz herhangi bir şey hakkında konuşabiliriz – planlar, krepler, politikalar. Mesela “Nasılsın?”, Gerçek bir soru yerine selamlama olabilir. Dil, başkalarıyla iletişim kurmamızı veya onları kendimize inandırmamızı sağlar. Ve anadilimizi doğuştan olmasa da, küçük çocuklar bilinçli bir çaba göstermeden öğrebilirler. Bu nitelikler, dili yalnızca insanlarda bulunan olağanüstü bir iletişim sistemi yapar. Ancak sistem, bileşenlere veya dil için gerekli özelliklere ayrılabilir. Bunlar evrimsel geçmişimizde farklı zamanlarda ortaya çıkmıştır. Diğer maymunlarla paylaşılan özellikler büyük olasılıkla milyonlarca yıl önce ortak atalarımızda vardı. Diğer maymunlarda görmediğimiz özellikler muhtemelen yalnızca insan ve tükenmiş akrabalarımızı içeren evrimsel dal olan homininlerde ortaya çıkmıştır. Sadece homininlerde bulunan en az üç dil unsuru vardır:
Birincisi, ses yollarımız üzerindeki hassas kontrol yetisi. Diğer maymunlar kıyasla daha sınırlı bir seslendirme repertuarıyla doğarlar. Fark, beyinlerimizin nasıl bağlantılandığı ile ilgilidir: İnsanlar, ses kutumuzu kontrol eden nöronlar ile gönüllü hareketlerden sorumlu beynimizin bölgesi olan motor korteks arasında doğrudan bağlantılara sahiptir. Beyin taramaları, bu bağlantıların diğer primatlarda olmadığını gösteriyor. Sonraki, iletişim uğruna iletişim kurma eğilimimizdir. Biyolog Fitch bunu özetlemek için, Almanca ‘Mitteilungsbedürfnis’ kelimesini, “düşünceleri paylaşma dürtüsü” olarak kullandı. Oysa şempanzeler, temel bilgileri iletmek için sınırlı bir çağrı seti ve jest kullanır- yiyecek, çiftleşme ve tehlike – insanlar olarak biz ise fikir alışverişi yapmak ve anlaşıldığımızdan emin olmak için konuşuruz. Araştırmacıların çoğu, bu farklılığı yani başkalarının düşüncelerinin olduğu anlayışını “zihin teorisi” olarak adlandırdıkları bir fikre bağlarlar. Şempanzeler daha sınırlı zihin kuramı sergilerken, insanlar diğer insanların bir şeyler düşündüğünü bilir – ve biz bu düşünceleri ortaya çıkarmak ve diğerlerini etkilemek için sürekli dili kullanırız.
Son fark, hiyerarşik sözdizimidir. İfadeler ve cümleler iç içe yapıya sahiptir ve bunlar basit bir kelime dizisinin ötesinde anlam sağlar. Mesela şu cümleyi ele alın: “Tony ile öğle yemeğine çıkmış olan Chad, toplantıya geç kaldı.” Tony ismi “Geç kaldı” fiiline daha yakın olsa da biz geç kalanın Chad olduğunu anlarız, 60 yıldan fazladır dilbilimci olan Noam Chomsky, dilin anahtarı olarak hiyerarşik sözdizimini örnek gösterir. Bu nedenle, dil kökenleri için hipotezler bu üç özelliği açıklamalıdır (en azından): tam vokal öğrenme ve kontrol, açıkça sosyal iletişim ve hiyerarşik sözdizimi.
Dil Gelişimi Üzerine Öncü Görüşler
İşin eğlenceli kısmı: Bu bileşenler nasıl ortaya çıktılar, birleştiler ve nihayetinde bir dil oluşturdular? Dil uyarlamalarını destekleyen evrimsel baskılar, bu uyarlamaların ortaya çıkma düzeni veprotolanguaj’ın doğası bakımından farklılık gösteren pek çok yaygın görüşe sahip. Bazıları kesin ses kontrolü ve öğrenmenin, homininlerde- konuşmak değil, şarkı söylemek için- ortaya çıkan ilk dil özelliği olduğuna inanıyor. Bu müzikal protolanguaj fikri Darwin’den çıkmıştır ve yıllar boyunca farklı araştırmacılar tarafından değiştirilmiştir. İnsan evriminin bu varsayımsal şarkı söyleme aşamasında, atalarımızın hayatta kalmak, üreme başarısını arttırmak, sosyal bağlarını korumak, eş bulmak ya da bebekleri yatıştırmak için serenat yapmaları gerektiği öngörülür.
Alternatif bir görüş olarak, jest ve pandomim ile karakterize edilen protolanguaj kullanımını öngörmektedir. Bu durumda, sözdizimi ve sosyal iletişim vokal kullanımından önce gelirdi. El hareketi hipotezinin gücü, en yakın akrabalarımız olan şempanzelerin, seslenmelerden (4 tür ve ayırt edilmesi zor alt türler) daha kontrollü ve değişken hareketler (70’in üzerinde ve sayma) göstermesidir. Bu görüşün zayıflığı, dile neden konuşmanın bu kadar egemen olduğunun açıklanamamasından kaynaklanır. Diğerleri ise, hiyerarşik sözdiziminin en son ortaya çıktığına ikna olmuş durumdalar, sembolik kelimeler içeren, ancak karmaşık, iç içe geçmiş cümlelerden oluşmayan bir prototip önermekteler.
Bu görüşe göre, dil öncesi atalarımız daha çok bebekler gibi konuşuyorlardı – “Su! Susama! ”- ya da pop-kültürün mağara adamı görüntüsü -“ Ben mamut avla. Ben istemek seks. ” Bu modellerden hiç biri diğerlerini çürütmez. Bazı araştırmacılar, bunları farklı hominin türleri ile ilişkili ardışık aşamalara bağlarlar. Belki de 2 ila 4 milyon yıl önce, Lucy gibi Australopitekus’lar yetenekli şarkıcılardı. 1.9 milyon yıl önce Homo erectus, jestleri ve anlamlı vokalizasyonlarını grup ritüellerinde birleştirdi. Ve hiyerarşik sözdizimi sadece 200.000 – 300.000 yıl önce türümüz olan Homo sapiens’in ortaya çıkmasıyla beraber varoldu.
Bunların hepsi spekülasyon gibi gelebilir ve bazı bilim insanları bunu reddederler. Ancak pek çok araştırmacı farklı açıdan bakmaya başlıyor: Bilimsel dil gelişimi modelleri, karşılaştırmalı biyoloji, sinirbilim, genetik, dilbilim ve paleoantropolojide toplanan kanıtlardan geliyor. Bu, hayvanların nasıl iletişim kurduğunu, dilin altında yatan beyin ve gen sistemlerini, arkeolojik kayıtlardaki eserlerin karmaşıklığını ve fosillerde korunmuş anatomi ve beyin büyüklüğündeki değişiklikleri içerir. En önemlisi, modeller gelecekteki araştırmalar için öngörülerde bulunur – Eğer gerçekten dil kökenleri böyle azaldıysa, ne araştırılmalı ve bulunmalı?
Protolanguaj nedir?
Tarihsel dilbilimin ağaç modelinde bir proto-dil, bilinen bir çok dilin evrimle indiği ve dil ailesini oluşturduğuna inanıldığına inanılan, genellikle varsayımsal veya yeniden yapılandırılmış ve genellikle dikkatsiz bir dildir.
