EDİLGEN ÇATILI EYLEM, DÖNÜŞLÜ ÇATILI EYLEM, İŞTEŞ ÇATILI EYLEM, GEÇİŞLİ ÇATILI EYLEM, GEÇİŞSİZ ÇATILI EYLEM
Konumuz: Eylemde çatı, fiilde çatı, Nesnesine Göre Fiiller, Geçişli Fiil, Geçişsiz Fiil, Öznesine Göre Fiiller, Etken Fiil, Edilgen Fiil, Dönüşlü Fiil, İşteş Fiil, Karşılıklı İşteş Fiil, Birlikte İşteş Fiil, Çözümlü Örnekler, Etken çatılı eylem, EDİLGEN ÇATILI EYLEM, DÖNÜŞLÜ ÇATILI EYLEM, İŞTEŞ ÇATILI EYLEM, GEÇİŞLİ ÇATILI EYLEM, GEÇİŞSİZ ÇATILI EYLEM, OLDURGAN ÇATILI EYLEM, ETTİRGEN ÇATILI EYLEM
Cümlede, eylemin nesne alabilip alamamasına ya da öznenin, eylemde bildirilen işle ilgili olarak gösterdiği özelliğe eylem çatısı denir. Dolayısıyla, yüklemi eylem olmayan cümlelerde çatı aranmaz.
Eylemler çatısı bakımından iki grupta incelenir:
A. Nesnesine Göre Fiiller
- 1. Geçişli Fiil
- 2. Geçişsiz Fiil
B. Öznesine Göre Fiiller
- 1. Etken Fiil
- 2. Edilgen Fiil
- 3. Dönüşlü Fiil
- 4. İşteş Fiil
A. Nesnesine Göre Fiiller
1. Geçişli Fiil
Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere “geçişli eylem” denir. Nesneyi, yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne” sorularıyla bulduğumuz için, bu sorulara cevap veren eylemler geçişlidir.
Ben bu kitabı geçen yaz okumuştum.
Askerdeki arkadaşıma mektup yazdım.
Bu cümlelerde “okumuştum” eylemi “bu kitabı” nesnesini, “yazdım” eylemi “mektup” nesnesini aldığından geçişli bir eylemdir.
Aşağıdaki cümlelerde eylemler, altı çizili nesneleri aldığı için geçişlidir.
Topladığı çiçekleri vazoya yerleştirdi.
Babam, pazar sabahları gazete alırdı.
Diploma törenine kuzenini de davet etti.
Öğretmenimiz derste bize fıkra anlatırdı.
Not: Geçişli eyleme sahip olan cümlelerde kimi zaman nesne bulunmaz. Bu eylemler nesne almasalar da geçişlidir. Önemli olan, o eylemin nesne alabilmesidir.
Öğretmen çok güzel anlattı.
Öğretmen konuyu çok güzel anlattı.
Bu cümlede nesne bulunmamasına rağmen, istenirse cümleye nesne getirilebildiği için “anlatmak” eylemi geçişlidir.
2. Geçişsiz Fiil
Nesne alamayan eylemlerdir. Geçişsiz eylemler, “neyi, kimi, ne” sorularına cevap veremez. Geçişsiz eylemlerin yüklem olduğu cümlelere dışarıdan herhangi bir nesne getirilemez.
Onun anlattığı fıkraya hepimiz güldük.
Babamla hafta sonları balık tutmaya gideriz.
Bu cümlelerde yüklem olan “güldük” ve “gideriz” eylemleri nesne alamadığı için, geçişsiz bir eylemdir.
Aşağıdaki cümlelerde eylemler, nesne alamadıkları için geçişsizdir.
Dün gece televizyondaki film çok geç başladı.
Küçük kardeşim bugün erkenden uyandı.
Geleceğe her zaman umutla baktık.
Okul sonrası annesine ev işlerinde yardım ediyordu.
Not: Nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne” sorularına “onu” sözcüğünü ortak bir cevap olarak verebiliriz. Cümleyi “onu” sözcüğü ile birlikte okuyarak cümledeki eylemin geçişli olup olmadığını kolayca anlayabiliriz.
Sabahtan beri burada (onu) bekliyorum.
Balonu uçan çocuk bir süre (onu) ağladı.
Bu cümlelerde nesne yoktur. Cümlelere “onu” sözcüğünü getirdiğimizde “beklemek” eyleminin geçişli, “ağlamak” eyleminin geçişsiz olduğunu görürüz.
Not: Türkçede bazı eylemler yeni anlamlar kazanarak hem geçişli, hem geçişsiz olarak kullanılabilmektedir. Bir cümledeki eylemin geçişli olup olmadığı sorulduğunda sadece eylemi değil, cümleyi bütünüyle okumak gerekir.
Bütün gün çarşıda boş boş gezmiş. (geçişsiz)
Sınıfça ilçemizdeki müzeyi gezdik. (geçişli)
Arkadaşım az önce buradan geçti. (geçişsiz)
Afrikalı atlet sporcuların hepsini geçti. (geçişli)
Not: Geçişsiz iken -r, -t, -tır” eklerinden uygun olanını alarak geçişli hale gelen eylemlere oldurgan eylem denir.
Komik hareketleriyle hepimizi güldürdü.
Daha önce kullandığımız geçişsiz “gülmek” eylemine “-dür” eki getirilerek geçişli “güldürmek” eylemi elde edilmiştir. Aşağıdaki örneklerde geçişli ve geçişsiz eylemler bir arada verilmiştir.
Geçişsiz Eylem Oldurgan Eylem
dolmak dol – dur – mak
ağlamak ağla -t – mak
düşmek düş – ür – mek
Not: Geçişli iken -r, -t, -tır” eklerinden uygun olanını alarak tekrar geçişli yapılan eylemlere ettirgen eylem denir. Bu fiillerde işi, bir başkasına yaptırma anlamı vardır.
Yaşlı kadın askerdeki oğluna mektup yazdırdı.
Daha önce kullandığımız geçişli “yazmak” eylemine “-dır” eki getirilerek yine geçişli “yazdırmak” eylemi elde edilmiştir. Aşağıda, geçişliyken “-r, -t, -tır” eklerinden biriyle geçişlilik derecesi artırılıp ettirgen yapılmış eylemler verilmiştir.
Geçişli Eylem Ettirgen Eylem
açmak aç – tır – mak
okudu oku -t -tu
duymak duy – ur – mak
B. Öznesine Göre Fiiller
Türkçede eylemler, öznenin eylemle ilgili olarak gösterdiği özelliğe göre dörde ayrılır.
1. Etken Fiil
Yüklemde belirtilen eylemi, öznenin kendisi yapıyorsa bu tür eylemlere “etken eylem”, özneye de “gerçek özne” denir.
Çocuk, yaramazlık yapan küçük kardeşini dövdü.
Bu cümlede “dövmek” eylemi etkendir; çünkü “dövme” işini doğrudan özne (çocuk) gerçekleştirmektedir.
Aşağıdaki cümlelerde eylemler, altı çizili özneler tarafından doğrudan yapıldığı için etken çatılıdır.
Babam, evimize yeni mobilyalar almış.
Bulutlar, ağır ağır geçti üzerimizden.
Dün gece aniden kar yağdı.
İhtiyar, deniz kenarında gemileri seyrediyordu.
Kuşlar, gün batmadan yuvalarına dönüyordu.
Ünlü şair, daha çok, aşk şiirleri yazıyormuş.
Öğretmenimiz, derste güzel şiirler okurdu.
Not: Cümlede, gizli özne, yüklemde bildirilen işi doğrudan kendisi yaptığından aynı zamanda gerçek öznedir.
Ödevlerini bir an önce yapmalısın. (sen)
Bu cümlenin yüklemi, gizli özne olan “sen sözcüğüdür. Eylem özne tarafından yapıldığı için, “yapmak” eylemi etkendir.
2. Edilgen Fiil
Edilgen eylemin yüklem olduğu cümlelerde özne, yüklemde bildirilen işi yapmaz; başkasının yaptığı işten etkilenir. Edilgen eylem, “-n” ve “-l” ekiyle türetilir ve cümleye “başkası tarafından yapılma” anlamı katar. Edilgen eylemin yüklem olduğu cümlede özne “sözde özne” olarak adlandırılır.
Küçük kardeş, yaramazlık yaptığı için dövüldü.
Bu cümlede yükleme “Dövülen kim?” sorusunu sorarsak öznenin “küçük kardeş” olduğunu görürüz. Ancak “-I” ekini alan “dövüldü” eylemi, özne tarafından değil, başkası tarafından yapılmıştır. Yani burada özne, işi yapan öğe değil; başkasının yaptığı işten etkilenen öğe durumundadır. Dolayısıyla burada gerçek özne değil, “sözde özne” vardır.
Aşağıdaki cümleleri incelediğimizde, eylemlerin başkaları tarafından yapıldığını, dolayısıyla bu eylemlerin edilgen çatılı olduğunu görüyoruz.
Sınıfımıza yeni bir başkan seçildi.
Okulumuza yeni bilgisayarlar alınmış.
Bayram öncesi caddeler güzelce temizlendi.
Kasabamıza yeni parklar yapılacak.
Sınavda birinci olan öğrenci ödüllendirildi.
Sınavı bitirmeden çıkmamamız gerektiği söylendi.
Bu yazarımızın yapıtları dili yalın olduğu için çok okunur.
Cadde ve sokaklar bayraklarla süslendi.
Not: Edilgen çatılı cümlelerde işi yapan, cümle içinde geçse bile eylem yine “edilgen”dir.
Suçlu, polis tarafından Bursa’da yakalandı.
Bu cümlede, “yakalanma” işinin “polis tarafından” yapıldığı görülüyor. Ancak yükleme sorulan “Yakalanan kim?” sorusuyla,”suçlu” sözcüğünün özne olduğunu görürüz. Dolayısıyla “yakalandı” eylemi, “-n” ekini alıp “başkası tarafından yapılma” anlamı taşıdığı için edilgen bir eylemdir.
3. Dönüşlü Fiil
Özne, yüklemde belirtilen eylemi hem yapıyor hem de yaptığı bu eylemden etkileniyorsa bu tür eylemlere “dönüşlü eylem” denir. Dönüşlü eylemler de edilgen fiiller gibi “-I” ve “-n” ekiyle türetilir. Dönüşlü eylemin yüklem olduğu cümlede “kendi kendine yapma” anlamı vardır. Dönüşlü fiillerde özne gerçek öznedir.
Çocuk, yaptığı hata nedeniyle dövündü.
Bu cümlede öznenin (çocuk) “dövünme” işini kendisinin yaptığını ve bu işten yine kendisinin etkilendiğini görüyoruz. Dolayısıyla cümlenin yüklemi dönüşlü bir eylemdir.
Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde, öznelerin, yüklemde bildirilen işi “kendi kendilerine yaptıklarını ve yaptıkları işten yine kendilerinin etkilendiklerini” görüyoruz.
Sınavı kazandığımı duyunca çok sevindim.
Babam, uzun yıllar çalıştığı işyerinden ayrıldı.
Sarsıntıyı duyunca hemen telefona sarıldı.
Prova saati yaklaşınca elbiselerini giyindi.
Dedesi her zaman madalyasıyla övünürdü.
Not: Edilgen eylem ve dönüşlü eylem; aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılabilir. Edilgen çatılı eylemlerin öznesi sözde öznedir, yani eylemi gerçekleştiren belli değildir. Dönüşlü fiillerin öznesi ise gerçek öznedir, yani eylemi gerçekleştiren öznenin kendisidir.
Onu aramadığım için bana kırılmış.
Bu cümlede “kırılma” eylemini öznenin kendisi yapmış, yaptığı işten de kendisi etkilenmiştir. Yani yüklem dönüşlü bir eylemdir.
Öğrenciler bahçedeyken sınıfın camı kırılmış.
Bu cümlede bildirilen “kırılma” eylemini öznenin kendisi değil, bir başkası yapmıştır. Dolayısıyla eylem edilgen çatılıdır.
4. İşteş Fiil
Yapılması için birden fazla öznenin gerektiği eylemlerdir, işteş çatılı eylemler “-ş” ekini alır. Bazı fiiller ise kök olarak “-ş” ile bitmiştir ve işteş özellik gösterir.
Çocuk, arkadaşıyla yok yere dövüştü.
Bu cümlede “dövüştü” eylemi, “-ş” ekini aldığı ve birden fazla kişi tarafından yapılmayı gerektirdiği için işteş bir eylemdir, işteş eylemlerde özne tekil bile olsa yüklemde bildirilen iş, birden fazla kişiyi gerektirir.
İşteş eylemler, öznelerin işi yapma durumuna göre ikiye ayrılır:
a. Karşılıklı İşteş Fiil:
Özneleri bir işi karşılıklı olarak yapan işteş eylemlerdir.
Ünlü yazarla geçen yıl bir kitap fuarında tanıştık.
Bu cümlede iki kişinin karşılıklı olarak birbirini tanıması anlatıldığı için “tanışmak” eylemi karşılıklı işteş bir eylemdir.
Aşağıdaki cümlelerin yüklemleri, karşılıklı işteş eylemlerdir.
Toplantıda yeni projeyi uzun uzun tartıştık.
Onunla en son geçen ay görüşmüştüm.
Yurtdışındaki arkadaşımla birkaç yıl mektuplaştık.
Yıllar sonra gördüğüm arkadaşımla hasretle kucaklaştık.
Kazandığımız parayı akşamüstü paylaştık.
Not: Bazı eylemlerde “-ş” eki kalıplaştığı için sözcükten ayrılmaz. Gerçekleştirilmesi için birden fazla kişi gerektiren yani anlamca işteşlik taşıyan bu eylemler de işteş eylemdir.
İki dargın arkadaş bu bayramda barıştı.
Gençliğinde okul takımında güreşirmiş.
b. Birlikte İşteş Fiil:
Aynı işi hep birlikte yapma anlamı taşıyan işteş eylemlerdir.
Öğretmenin anlattığı fıkraya bütün sınıf gülüştü.
Bu cümlede, eylem, bir işi karşılıklı olarak yapma değil; hep birlikte yapma anlamı taşıdığı için “gülüşmek” eylemi birlikte işteş bir eylemdir.
Aşağıdaki cümlelerin yüklemleri, birlikte işteş eylemdir.
Park görevlisini gören çocuklar sağa sola kaçıştı.
Yırtıcı kuşlar köyümüzün üzerinde uçuşuyordu.
Çocuklar heyecanla denize koşuştular.
Hepimiz küçücük bir odaya doluştuk.
Yolcular havalimanında bekleşiyordu.
Herkes yeni arabanın başına üşüştü.
Not: Bazı eylemler, aldığı ek nedeniyle işteş gibi gözükse de tek başına yapılabildiğinden işteş değildir. Cümlede özne birden çok bile olsa, iş bir kişi tarafından gerçekleştirilebiliyorsa o eylem işteş değildir.
Yolcular trene zor yetişti.
Bu cümlede “yetişmek” eylemi, birden fazla özne almasına rağmen işteş değildir. Çünkü bu eylemde bildirilen iş, bir kişi tarafından da yapılabilir. Aşağıdaki cümlelerde eylemler, bir kişi tarafından da yapılabildiği için işteş çatılı değildir.
Yorucu bir günün sonunda dağa ulaştık.
Otobüsten iner inmez kalabalığa karıştı.
Aylarca bu sınav için çalıştı.
Uzun süre geçmesine rağmen buraya alışamadı.
Fiil Çatısıyla İlgili Cümle İncelemeleri
Çocukların boyları bu yıl çok uzamış.
Öznesine göre: Etken eylem Nesnesine göre: Geçişsiz eylem
Onunla yarın buluşmak üzere sözleştik.
Öznesine göre: İşteş eylem Nesnesine göre: Geçişsiz eylem
Dağın tepesine bir saat sonra çıkılacak.
Öznesine göre: Edilgen eylem Nesnesine göre: Geçişsiz eylem
Bu zor günlerimde anılarıma tutundum.
Öznesine göre: Dönüşlü eylem Nesnesine göre: Geçişsiz eylem
Çözümlü Örnekler
Örnek 1:
Nesne alıp almadıklarına göre fiiller “geçişli” ve “geçişsiz” diye ikiye ayrılır. Neyi ve kimi sorularına cevap veren fiiller geçişli, bu sorulara cevap vermeyenler geçişsizdir.
Bu tanıma göre aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir?
A) Onun sözlerine, arkadaşı sinirli sinirli gülüyordu.
B) Çocuklar, hava güzel olursa yarın maça gidecekler.
C) Babasıyla İstanbul’a gideceğine çok seviniyor.
D) Siz de bizimle sinemaya gelmez misiniz?
E) Televizyondaki yeni diziyi izliyor musunuz?
(1987-ÖSS)
Çözüm:
Seçenekleri incelediğimizde A’da “gülmek”, B’de “gitmek”, C’de “sevinmek”, D’de “gelmek” eylemlerinin “neyi” ve “kimi” sorularına cevap vermediklerini görüyoruz. E’de ise “izlemek” eyleminin bu sorulara “Televizyondaki yeni diziyi” söz öbeğiyle cevap verdiğini görüyoruz.
Cevap E
Örnek 2:
Yüklemi geçişli fiil olduğu halde nesne kullanılmamış cümle, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Dikkatli bakmayınca fark göremezsiniz.
B) Dikkatli bakmayınca fark bulamazsınız.
C) Dikkatli bakmayınca farkına varamazsınız.
D) Dikkatli bakmayınca farkında olamazsınız.
E) Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz.
(1987-ÖYS)
Çözüm:
Seçenekleri incelediğimizde A’da “görmek” ve B’de “bulmak” eylemlerinin “fark” nesnesini aldığını görüyoruz. C’de “farkına varmak” ve D’de “farkında olmak” eylemlerinin “neyi, kimi” sorularına cevap vermediğinden geçişsiz olduğunu görüyoruz. E’de “fark etmek” eyleminin “neyi, kimi” sorularına cevap verdiği, yani geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmadığını görüyoruz.
Cevap E
Örnek 3:
(I) İçine kapanmış olan Anadolu dağları, sessizliğini, bilge dalgınlığında sürdürür zamanın akışı içinde. (II) Kendi dilince söyler türküsünü, kendi gönlünce sürer yaşamını. (III) Dağlar vardır, yüreğinden eski uygarlıklar gülümser çağımıza. (IV) İşte bundan dolayı birçok efsaneyi bağrında yaşatır bizim Anadolu dağları. (V) Anadolu’nun en eski sahiplerinden şimdikilere değin olanları anlatır bize.
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi, çatısı bakımından geçişsizdir?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
(2005-ÖSS)
Çözüm:
Parçadaki cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde; I.de Neyi sürdürür? “sessizliğini”, II.de Neyi söyler? “türküsünü”, IV.de Neyi yaşatır? “birçok efsaneyi”, V.de Neyi anlatır? “Anadolu’nun en eski sahiplerinden şimdikilere değin olanları” nesnelerini görüyoruz. III.de Neyi gülümser? sorusuna cevap alamadığımızdan “gülümsemek” eyleminin geçişsiz olduğunu görüyoruz.
Cevap C
Örnek 4:
“Karikatür” kelimesi, aşağıdaki cümlelerin hangisinde sözde özne göreviyle kullanılmıştır?
A) Karikatür, yirminci yüzyılın etkin sanatlarındandır
B) Karikatür, sanatların en dinamik olanıdır.
C) Karikatür, iletişim gücünün yüksekliği nedeniyle sevilir.
D) Karikatür, toplumsal değişimlerin aynasıdır.
E) Karikatür, güldürmekten çok düşündürmelidir.
(1983-ÖYS)
Çözüm:
Sözde özne, yüklemi edilgen olan cümlelerde bulunur. Seçenekleri incelediğimizde A, B ve D’de yüklemlerin eylem olmadığını görüyoruz. Dolayısıyla bu cümlelerin yüklemlerinde çatı özelliği aranmaz. E’de “karikatür” sözcüğü gerçek öznedir. C’de ise “sevilmek” işi başkası tarafından yapıldığından yüklem edilgen, “karikatür” sözcüğü sözde öznedir.
Cevap C
Örnek 5:
(I) Köşedeki masaya oturdu. (II) Eldivenlerini çıkarıp yanına koydu. (III) Usulca çantasını açtı. (IV) Küçük el aynasını çıkardı. (V) Yüzünü uzun uzun inceledi.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi geçişsiz bir fiildir?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
(1997-ÖSS)
Çözüm:
Parçadaki cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde; II. de Neyi koydu? “Eldivenlerini”, III. de Neyi açtı? “çantasını”, IV.de Neyi çıkardı? “Küçük el aynasını”, V.de Neyi inceledi? “Yüzünü” nesnelerini görüyoruz. I.de Neyi oturdu? sorusuna cevap alamadığımızdan “oturmak” eyleminin geçişsiz oldu-ğunu görüyoruz.
Cevap A
Örnek 6:
Anneleri yaramazlık yapan çocuklara söylendi.
Bu cümlenin yüklemiyle aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi arasında çatı yönünden benzerlik vardır?
A) Toplantıda önemli kararlar alındı.
B) Bayram bu yıl daha coşkulu kutlandı.
C) Okul arkadaşını karşısında görünce çok sevindi.
D) Üyelere verilen kartların tümü yenilendi.
E) Törende çağdaş ozanlardan şiirler okundu.
(2002-ÖSS)
Çözüm:
Örnek cümlenin yüklemini incelediğimizde yüklemin “kendi kendine yapma” özelliği gösterdiğinden dönüşlü olduğunu görüyoruz. Seçenekleri incelediğimizde A, B, D ve E’de eylemlerin “başkası tarafından” yapılma özelliği gösterdiğini görüyoruz. Dolayısıyla bu eylemler edilgendir. C’de ise “sevinmek” eylemi örnek cümledeki “söylenmek” eylemiyle aynı özelliği taşıdığından dönüşlüdür.
Cevap C
Örnek 7:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi, çatı bakımından öbürlerinden farklıdır?
A) Beğendiğim halı Kayseri’de dokunmuş.
B) Yılbaşı için bütün vitrinler süslenmiş.
C) Yerler daha yeni silinmiş.
D) Bulaşıklar çok iyi temizlenmiş.
E) Kardeşim yatmadan önce yıkanmış.
(1987-ÖYS)
Çözüm:
Seçenekleri incelediğimizde A, B, C ve D’de yüklemlerin “başkası tarafından” yapılma özelliği gösterdiğini ve edilgen olduğunu görüyoruz. E de ise “yıkanmak” eyleminin “kendi kendine yapma” özelliği gösterdiğini ve dönüşlü bir eylem olduğunu görüyoruz.
Cevap E
Örnek 8:
“İnsan yutan kumsallarda tam üç yıl vatan için dövüştüler.” cümlesinde görülen özne-yüklem ilişkisi aşağıdakilerden hangisinde vardır?
A) Bir süre sonra onlar da kalabalığa karıştılar.
B) Korkularından beton duvara iyice yapıştılar.
C) Sonunda bir küçük oda bulup oraya sığıştılar.
D) Tren kalkmak üzereyken soluk soluğa yetiştiler.
E) Sabaha değin bu sorunu uzun uzun tartıştılar.
(1982-ÖYS)
Çözüm:
Örnek cümlede “dövüşmek” eyleminin yapılması için birden fazla özne gerektiğinden işteş olduğunu anlıyoruz. Bu cümledeki özne-yüklem ilişkisinin benzerinin E seçeneğindeki “tartışmak” eyleminde olduğunu görüyoruz. Çünkü bu eylemin gerçekleşmesi için birden fazla özne gerekmektedir. Oysa A, B, C ve D seçeneklerinin yüklemlerini incelediğimizde, eylemler birden fazla özne tarafından yapılmış görünse de bir özneyle yapılabildiğinden işteş değildir.
Cevap E
Eylemde Çatı > ÖZNELERİNE GÖRE EYLEMLERDE ÇATILAR, ETKEN ÇATILI EYLEM
Konumuz: EYLEMLERDE ÇATILAR, Eylemde Çatı, ÖZNELERİNE GÖRE EYLEMLERDE ÇATILAR, ETKEN ÇATILI EYLEM, EDİLGEN ÇATILI EYLEM, DÖNÜŞLÜ ÇATILI EYLEM, İŞTEŞ ÇATILI EYLEM
Eylemin cümle içerisinde değişik ekler alarak özne ve nesneyle ilişkisi açısından görev ve anlamca tamamlayan biçimine eylemde çatı denir.
Eylemdeki çatı özelliği, eylemlerin nesne alıp almamalarına veya öznelerine göre ortaya koydukları özelliklerdir. Eylemin özne ve nesneyle ilişkisidir.
NOT: Eylemde çatı yalnızca eylem cümleleriyle ilgilidir. İsim cümlelerinde çatı aranmaz.
Eylemde Çatı
A. Öznelerine göre B. Nesnelerine göre
1. Etken çatılı eylemler 1. Geçişli çatılı eylemler
2. Edilgen çatılı eylemler 2. Geçişsiz çatılı eylemler
3. Dönüşlü çatılı eylemler 3. Oldurgan çatılı eylemler
4. İşteş çatılı eylemler 4. Ettirgen çatılı eylemler
A. ÖZNELERİNE GÖRE EYLEMLERDE ÇATILAR
Eylemin özne ile olan ilişkisine göre, eylemi cümle içerisinde anlam ve görev yönünden tamamlayan biçimidir.
Özne eylemi yapıyor mu, eylemden etkileniyor mu veya hem yapıp hem de etkileniyor mu, eylemi birden fazla özne mi yapıyor, sorularını yanıtlamamızı sağlar.
1. ETKEN ÇATILI EYLEM:
Eylemi yapan veya eylemden etkilenen bir öznenin var olduğu eylemlere etken çatılı eylem denir.
Etken çatılı eylemlerde eylemi özne bizzat kendisi yapar. Bu tür eylem cümlelerinin öznesi eylemi yapan, eylemde etkin/etken olan gerçek öznedir.
Etken çatılı eylemlerde eylem çatı eki almaz.
Gizli öznenin bulunduğu eylemler de etken çatılı eylemlerdir.
ÖRNEKLER:
* Dünkü sınavdan da zayıf almış. (“zayıf alan kim?” sorusuna cevap olan “o” sözcüğü öznedir.)
* Babam gazete okuyordu. ( “okuyan kim?” sorusuna cevap olan “babam” sözcüğü öznedir.)
* Ağaçlar bu yıl erken çiçek açtı. ( “açan ne?” sorusuna cevap olan “ağaçlar” sözcüğü öznedir.)
* temizledi, vurmuş, taktı, yapışıyor, kaybolacağım, yırttın, yazmalı …
ÖRNEK TEST SORUSU (ÖSS - 2003):
Oyunda, üç arkadaşın 1980'den bugüne kadar gelen birlikteliği, zaman zaman mizahi, zaman zaman da hüzünlü bir dil kullanılarak anlatılıyor.
Bu cümleyle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) ilgeç vardır.
B) Sıfat - fiil vardır.
C) Yüklem, çatısı bakımından etkendir.
D) Zarf tümlecinde ikileme yer almıştır.
E) Belgisiz sıfat kullanılmıştır.
ÇÖZÜM:
"kadar” sözcüğü ilgeçtir. "gelen" sözcüğü sıfat - fiildir. Zarf tümlecinde "zaman zaman" ikilemeleri kullanılmıştır. "bir dil"deki sözcük grubundaki "bir" sözcüğü, belgisiz sıfattır. "anlatılıyor" yüklemi etken çatılı değil, edilgen çatılıdır. Doğru cevap (C) seçeneğidir.
2. EDİLGEN ÇATILI EYLEM: (-l , -n)
Eylemi yapan veya eylemden etkilenen bir öznenin olmadığı eylemlere edilgen çatılı eylem denir. Edilgen çatılı eylemler, etken çatılı eylemlere “-l,-n” eklerinin getirilmesiyle yapılır.
Edilgen çatılı eylemlerde işi yapan ortada yoktur. Öznenin yaptığından etkilenen (nesne) vardır ve bu (nesne), özne gibi kullanılan sözde öznedir. Edilgen çatılı eylemlerde işin “başkası tarafından” yapılması anlamı vardır.
ÖRNEKLER:
* “pişirdi” eylemi etken çatılıdır. Çünkü pişirme işini yapan bellidir. “pişirdi” eylemine “kim pişirdi?” diye sorduğumuzda cevap “o” sözcüğüdür. Ve bu sözcük eylemi yapan olduğu için öznedir. “pişir-il-di” eylemi ise edilgen çatılıdır. Çünkü “pişir-il-di” eylemine “pişirme eylemini yapan kim?” diye sorduğumuzda cevap yoktur. Fakat “pişirilen ne?” diye sorduğumuzda cevap “yemek, ekmek, et…” sözcüklerini alabiliriz. Fakat bu sözcükler işi yapan değil, işten etkilenen nesnelerdir. Ve gerçek özne değil sözde öznedir. Bu nedenle “pişirildi” eylemi etken çatılı değil edilgen çatılıdır. Ayrıca “pişirildi” sözcüğünde “başkası tarafından pişirildi” anlamı da vardır.
* “okuyacak” eylemi etken çatılıdır. Çünkü okuma işini yapan bellidir. “oku-n-acak” eylemi ise edilgen çatılıdır. Çünkü “okuyacak” eylemine “kim okuyacak?” diye sorduğumuzda cevap “o” sözcüğüdür. Ve bu sözcük eylemi yapan öznedir. “oku-n-acak” eylemine “okuma eylemini yapan kim?” diye sorduğumuzda cevap yoktur. Fakat “okunan ne?” diye sorduğumuzda cevap “kitp, dergi, gazete…” sözcüklerini alabiliriz. Fakat bu sözcükler işi yapan değil, işten etkilenen nesnelerdir. Ve gerçek özne değil sözde öznedir. Bu yüzden etken çatılı değil edilgen çatılıdır. Ayrıca “oku-n-acak” sözcüğünde “başkası tarafından okunacak” anlamı da vardır.
* döşemiş (etken çatılı eylem) döşe-n-miş (edilgen çatılı eylem) (iş başkası tarafından yapılmıştır.)
* yıkayacak (etken çatılı eylem) yıka-n-acak (edilgen çatılı eylem) (iş başkası tarafından yapılmıştır)
* boyadı (etken çatılı eylem) boya-n-acak (edilgen çatılı eylem) (iş başkası tarafından yapılmıştır)
* seçiyor (etken çatılı eylem) seç-il-iyor (edilgen çatılı eylem) (iş başkası tarafından yapılmıştır)
* kırmış (etken çatılı eylem) kır-ıl-mış (edilgen çatılı eylem) (iş başkası tarafından yapılmıştır)
* sevecek (etken çatılı eylem) sev-il-ecek (edilgen çatılı eylem) (iş başkası tarafından yapılmıştır)
NOT: Sözde öznesi ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır.
ÖRNEKLER:
* Bu sıcakta uyunmaz.
* Bu söze gülünür.
* Yarın pikniğe gidilecek.
* Burada kalınacak.
ÖRNEK TEST SORUSU
Aşağıdakilerin hangisinde yüklem edilgen çatılı bir fiildir?
A) Her dakikasını ayrı hatırlarım Erenköy'de geçen zamanın
B) Bir gün bizim de dokunacak Atlasımız çalışkan ellerde
C) Süzüyor ufukta bir kızıl yeri İçi karanlıkla dolu gözleri
D) Yanan bir kâğıtta küçük bir satır Yazı gibi akşam onu karartır
E) Yıllar bir gözyaşı olup da kaymış Nurlu ihtiyarın yanaklarında
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “B” seçeneğidir. Çünkü “dokumak” eylemi “-n” eki alarak edilgen yapılmıştır. Ayrıca “dokunacak” eyleminde “başkası tarafından dokunacak” anlamı da vardır.
3. DÖNÜŞLÜ ÇATILI EYLEM: (-l , -n)
Eylemin bildirdiği işi yapan özne aynı zamanda bu eylemden etkileniyorsa bu tür eylemlere dönüşlü çatılı eylem denir. Yani öznenin yatığı iş yine kendisine dönüyorsa bu tür eylemler dönüşlü çatılıdır. Dönüşlü çatılı eylemler, edilgen eylemlerde olduğu gibi eyleme “-l,-n” ekleri getirilerek dönüşlü çatılı yapılır.
Dönüşlü çatılı eylemlerde işi “kendi kendine” yapma anlamı vardır.
ÖRNEKLER:
* Çocuk erkenden uya-n-dı. ( “uyanma” eylemini yapan ve aynı zamanda etkilenen aynı varlıktır. Yani çocuktur. Bu sebeple “uyandı” eylemi dönüşlü çatılıdır. )
* yıka-n-dı yıkadı (etken çatılı eylem) yıka -n- dı ( dönüşlü çatılı eylem )
* kurula-n-mış kurulamış (etken çatılı eylem) kurula -n-mış (dönüşlü çatılı eylem)
* giyi-n-ecek giyecek (etken çatılı eylem) giyi -n-ecek (dönüşlü çatılı eylem)
* üz-ül-müş üzmüş (etken çatılı eylem) üz-ül-müş (dönüşlü çatılı eylem)
NOT 1:Dönüşlü çatılı eylemlerde işi yapan ve etkilenen aynı kişi olduğu için bu tür eylemlerin nesnesi yoktur. Yani dönüşlü çatılı eylemler geçişsizdir.
NOT 2: Edilgen eylemle dönüşlü eylem aynı ekleri aldıkları için birbiriyle karıştırılmamalıdırlar. Çünkü edilgen eylemde işten etkilenen nesne özne gibi kullanılırken, dönüşlü eylemlerde işi yapan da işten etkilenen de aynı kişidir. Yani etken çatılı eylem “-l, -n” ekini aldıktan sonra başkası tarafından anlamını taşıyorsa ve öznesi bulunmuyorsa edilgen çatılıdır. Eylemin öznesi var ise dönüşlü çatılıdır. İşin başkası tarafından yapılma anlamı yoktur.
ÖRNEK:
* Tabelaya benim adım da yazıldı. (Eylemde başkası tarafından yazıldı anlamı olduğu için “yazıldı” eylemi edilgen çatılıdır. “yazma” eylemini yapan kişi belli değildir. İşten etkilenen “adım da” sözcüğü nesne yerine özne görevini almıştır.)
* Ayşe bu yıl kursa erkenden yazıldı. ( “yazıldı” eylemi dönüşlü çatılıdır. Çünkü “yazma” eylemini yapan da “yazma” eyleminden etkilenen de aynı kişidir. Üstelik eylemde “başkası tarafından yazıldı” anlamı da yoktur.)
NOT 3: Dönüşlü çatılı eylemler nesne alamazlar; geçişsizdirler.
ÖRNEK:
* Düğünde kızlar süslenmiş; delikanlılar ise çok şık giyinmişti.
* Yaptığı işlerle övünüyordu.
NOT 4: Tabiat olaylarıyla ilgili dönüşlü eylemlerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine olma" anlamı vardır.
ÖRNEK:
* Sular sabaha karşı iyice çekildi.
* Depremde tüm şehir sallandı.
* Hava biraz olsun açıldı.
* Donan buzlar yavaş yavaş çözülüyor
NOT 5: İsme getirilen "-len" ekiyle, fiile getirilen "-iş" ve "-leş" ekleri de dönüşlülük anlamı katabilir. Fakat bunlar dönüşlü eylem değildir. Sadece dönüşlülük anlamı vardır.
ÖRNEK:
* Tabağı kırınca biraz suçlandım.
* Kız babasını görünce biraz tutuştu.
* Bizi görünce ancak sakinleşti.
ÖRNEK TEST SORUSU 1 (ÖSS - 2002):
“Anneleri yaramazlık yapan çocuklara söylendi.”
Bu cümlenin yüklemiyle aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi arasında çatı yönünden benzerlik vardır?
A) Toplantıda önemli kararlar alındı.
B) Bayram bu yıl daha coşkulu kutlandı.
C) Okul arkadaşlarını karşısında görünce çok sevindi.
D) Üyelere verilen kartların tümü yenilendi.
E) Törende çağdaş ozanlardan şiirler okundu.
ÇÖZÜM:
Örnek cümledeki "söylendi" yüklemi, dönüşlü bir fiildir. Çünkü söyleme eylemini yapan "anneleri", bu eylemden etkilenen de yine "anneleri'dir. A, B, D ve E seçeneklerindeki "alındı, kutlandı, yenilendi ve okundu" yüklemleri edilgen çatılı fiillerdir. C seçeneğindeki "sevindi" fiili ise dönüşlüdür. Çünkü eylemi yapan ve eylemden etkilenen aynı kişidir. Doğru cevap (C) seçeneğidir.
ÖRNEK TEST SORUSU 2:
Aşağıdakilerden hangisinin yüklemi dönüşlü bir eylemdir?
A) Kimlerle gideceğimiz konuşulacaktı.
B) Yürüyüş sonrası mutlaka yıkanırdı.
C) Gömleklerimin hepsi de çok güzel ütülenmişti.
D) Tasarı kabul edilmedi.
E) Takıların bir kısmı söylenmedi.
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “B” seçeneğidir. Çünkü “B” seçeneğindeki “yıkanırdı” eyleminde işi yapan ve işten etkilenen aynı kişidir. Dolayısıyla dönüşlüdür.
4. İŞTEŞ ÇATILI EYLEM: (-ş) (-laş)
İşin veya hareketin birlikte veya karşılıklı yapıldığını belirten eylemlere işteş çatılı eylemdenir. İşteş çatılı eylemler etken çatılı eyleme “-ş” ekinin getirilmesiyle yapılır.
İşteş çatılı eylemlerde işin yapılması için en az iki kişi gereklidir.
ÖRNEK:
* selamla-ş- tı (“selamlama” eylemini karşılıklı yapma anlamı olduğu için işteş çatılıdır. )
* kucakla-ş-mış (“kucaklama” eylemini karşılıklı yapma anlamı olduğundan işteş çatılıdır.)
* kaçı-ş-ıyor ( “kaçma” eylemini birlikte yapma anlamı olduğu için işteş çatılıdır. )
* veda-laş-tılar ( “vedalaşma” eylemini karşılıklı yapma anlamı olduğu için işteş çatılıdır. )
NOT 1: İşteş eylemler, eylemi yapan öznenin birden çok kişiden oluşmasıyla değil, eylemin meydana gelebilmesi için birden çok öznenin birlikte veya karşılıklı iş yapmasıyla oluşan eylemlerdir.
ÖRNEKLER:
* Arkadaşlar akşam bize geldiler. ( “geldiler” eylemi etken çatılıdır.)
* Sen, ben ve Ahmet birlikte ders çalışalım mı? (çalışalım” eylemi etken çatılıdır.)
NOT 2: Eylemde eğer işi birlikte veya karşılıklı yapma söz konusu değilse eylem işteş değildir.
ÖRNEKLER:
* Aksaray çok hızlı gelişmiş. (etken çatılı eylem)
* Koşarak sana zor yetiştik. (etken çatılı eylem)
* Gece gündüz demeden çalışmış. (etken çatılı eylem)
NOT 3: Bazı eylemlerde sözcüğün kökünde var olan “-ş” eki eyleme işteşlik anlamı katar. Bu eylemlerin ayrıca işteşlik eki almasına gerek yoktur.
ÖRNEKLER:
* güreştim ( kökteki “-ş” eki eyleme işteşlik anlamı katmıştır )
* barışmış ( kökteki “-ş” eki eyleme işteşlik anlamı katmıştır )
* savaşacak ( kökteki “-ş” eki eyleme işteşlik anlamı katmıştır )
* yarışmak, üleşmek, konuşmak…
NOT 3: Yapısında "ş" sesi bulunduran her eylem işteş çatılı değildir. Bunlara dönüşlü de denebilir.
ÖRNEKLER:
* Şehir her geçen gün biraz daha gelişiyordu.
* Parayı görünce sinirleri yatıştı.
* Sonunda iki ülke el sıkışmış.
* Yol ayrımında bize yetişti.
* Bu yabancı memlekete çok zor alışmış.
ÖRNEK TEST SORUSU
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir işi karşılıklı yapma anlamı vardır?
A) Gemi, ağır ağır limana yanaştı.
B) Sesi duyan hayvanlar sağa sola kaçıştı.
C) Sonunda şirketin müdürü ile de görüştü.
D) Yazılandan zayıf alınca yüzü buruştu.
E) Ali, okula varmadan bize yetişti.
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “C” seçeneğidir. Çünkü “görüşme” karşılıklı yapılan bir eylemdir. Diğer seçeneklerde ise işi karşılıklı yapma anlamı yoktur.
Yusuf ALTINSOY / Türk dili ve Edb. Öğrt. www.edebiyatname.com
B. NESNELERİNE GÖRE EYLEMLERDE ÇATILAR
Eylemin nesne ile olan ilişkisine göre, eylemi cümle içerisinde anlam ve görev yönünden tamamlayan biçimidir.
Eylem olan yükleme “ne, neyi, kimi” soruları sorularak cümlenin nesne alıp almadığı anlaşılır. Nesnenin durumuna göre eylemin çatısı belirlenir.
1. GEÇİŞLİ ÇATILI EYLEM:
Yüklemin bildirdiği işten etkilenen varlık olan nesnenin var olduğu eylemlere geçişli çatılı eylemler denir.
ÖRNEKLER:
* Ali’yi okulda dövmüşler. (“kimi dövmüşler?” sorusunun cevabı “Ali’yi” sözcüğüdür ve bu sözcük eylemin bildirdiği işten etkilenen nesnedir. Bu nedenle “dövmüşler” eylemi geçişli çatılıdır.)
* Annem bahçeden çiçek topladı. (“ne topladı?” sorusunun cevabı “çiçek” sözcüğüdür ve bu sözcük eylemin bildirdiği işten etkilenen nesnedir. Bu nedenle “topladı” eylemi geçişli çatılıdır.)
* Bu çocuk okulu hiç sevmiyor. (“neyi sevmiyor?” sorusunun cevabı “okulu” sözcüğüdür ve bu sözcük eylemin bildirdiği işten etkilenen nesnedir. Bu nedenle “sevmiyor” eylemi geçişli çatılıdır.)
* bağladı, tarıyor, boyamış, sevdi, açtı…
NOT: Cümlede nesne olsun veya olmasın, nesne alabilen her eylem geçişli çatılıdır.
ÖRNEK:
* Meyveyi çabucak soydu. ( Neyi soydu? Meyveyi )
* Kaçarken görmüşler. ( Neyi, Kimi görmüşler? Onu )
ÖRNEK TEST SORUSU 1 (ÖSS - 1990):
Aşağıdaki atasözlerinden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir?
A) Araba devrilince yol gösteren çok olur.
B) Boş çuval ayakta durmaz.
C) Kurunun yanında yaş da yanar.
D) Gülü seven dikenine katlanır.
E) Ayağını yorganına göre uzat.
ÇÖZÜM:
Verilen cümleler nesne - yüklem ilişkisi açısından incelendiğinde "olmak, durmak, yanmak, katlanmak" fiillerinin yüklem olarak kullanıldıkları görülür. Bu fiiller geçişsiz olduğundan nesne alamamışlardır. "E" seçeneğinde, yüklem olan fiil "uzatmaktır”. Nesne alabilme özelliği olan bu fiil geçişlidir. Zaten cümlede "ayağını" nesnesi de kullanılmıştır. Doğru cevap (E) seçeneğidir.
ÖRNEK TEST SORUSU 2:
1. (I) Bir vapur yanaşıyor Eminönü'ndeki vapur iskelesine. (II) Martılar ona çığlıklarıyla eşlik ediyor. (Ill) Günün ilk ışıklarıyla birlikte insanlar birer ikişer çıkıyorlar kaldırımlara. (IV) Yol kenarındaki taksiler, gecenin yorgunluğunu atıyor. (V) Caminin avlusundaki güvercinler uçuşuyor.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir?
A)l. B) II. C) III. D) IV. E) V.
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “D” seçeneğidir. Çünkü “atıyor” eyleminin nesnesi vardır ve geçişlidir. Eyleme “neyi atıyor?” diye sorduğumuzda alınan cevap: “gecenin yorgunluğunu” sözcüğüdür. Bu sözcük de nesnedir. Dolayısıyla yüklem geçişlidir.
ÖRNEK TEST SORUSU 3:
(I) Evimin balkonundan arka bahçelere bakarak sonbaharı günü gününe izliyorum. (II) Sonbahar bu yıl da bana her zamankinden daha yakın geliyor. (Ill) Ama yine de yazın üzerimdeki etkilerinden bir türlü sıyrılamıyorum. (IV) Sanki avucumdan birdenbire kayıp gitti yaz. (V) Adalar Denizi'nin bol yıldızlı gecelerinin tadına varamadan sonbahar geliverdi.
Bu parçada numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir?
A)I. B) II. C) III. D) IV. E)V.
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “A” seçeneğidir. Çünkü “izliyorum” eyleminin nesnesi vardır ve geçişlidir. Eyleme “neyi izliyorum?” diye sorduğumuzda alınan cevap: “sonbaharı” sözcüğüdür. Bu sözcük de nesnedir. Dolayısıyla yüklem geçişlidir.
2. GEÇİŞSİZ ÇATILI EYLEM:
Yüklemin bildirdiği işten etkilenen nesnenin olmadığı eylemlere geçişsiz çatılı eylemdenir. Geçişsiz çatılı eylemler cümleye nesnenin girmesine izin vermezler. Çünkü öznenin yaptığından etkilenen herhangi bir varlık yoktur.
ÖRNEK:
* Adam durmadan gülüyordu. ( “ne, neyi, kimi gülüyordu? Sorusunun cevabı yoktur. Bu nedenle eylem geçişsizdir.)
* Saatlerdir koltukta uyuyor. ( “ne, neyi, kimi uyuyor? Sorusunun cevabı yoktur. Bu nedenle eylem geçişsizdir.)
* Kafasını çarpınca bayıldı. ( “ne, neyi, kimi bayıldı? Sorusunun cevabı yoktur. Bu nedenle eylem geçişsizdir.
* oturmuş, yoruldu, uçuyor, kaldı, durdu, ötecek…
ÖRNEK TEST SORUSU 1 (ÖSS - 2005):
(I) İçine kapanmış olan Anadolu dağları, sessizliğini, bilge dalgınlığında sürdürür zamanın akışı içinde. (II) Kendi dilince söyler türküsünü, kendi gönlünce sürer yaşamını.(Ill) Dağlar vardır, yüreğinden eski uygarlıklar gülümser çağımıza. (IV) İşte bundan dolayı birçok efsaneyi bağrında yaşatır bizim Anadolu dağları. (V) Anadolu'nun en eski sahiplerinden şimdikilere değin olanları anlatır bize.
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi, çatısı bakımından geçişsizdir?
A)l. B) II. C) III. D) IV. E) V.
ÇÖZÜM:
Bir fiilin geçişsiz olması demek, o fiilin istense de nesne alamaması demektir. Bir başka deyişle geçişsiz fiiller nesne buldurucu "neyi, kimi" sorularına cevap veremeyen fiillerdir. Numaralanmış cümlelerin yüklemlerini sırayla inceleyelim: I. cümlede sürdürür yüklemi "Neyi sürdürür?" sorusuna "sessizliğini sürdürür" cevabını; II. cümlede "söyler ve sürer." yüklemleri "Neyi söyler?" sorusuna "türküsünü söyler." "Neyi sürer?" sorusuna "yaşamını sürer" cevabını; IV. cümlede "yaşatır" yüklemi "Neyi yaşatır?" sorusuna "birçok efsaneyi yaşatır" cevabını; V. cümlede "anlatır" yüklemi "Neyi anlatır?" sorusuna "Anadolu'nun en eski sahiplerinden şimdikilere değin olanları anlatır." cevabını verir. I., II., IV. ve V. cümledeki yüklemler nesne alabildikleri için geçişlidir. Ancak III. cümledeki "gülümser" yüklemi "Neyi veya kimi gülümser?" sorusuna cevap veremez. Yani nesne alamaz, bu nedenle III. cümledeki yüklem çatısı bakımından geçişsizdir. Doğru cevap (C) seçeneğidir.
ÖRNEK TEST SORUSU 2 (ÖSS - 1997):
(I) Köşedeki masaya oturdu. (II) Eldivenlerini çıkarıp yanına koydu. (III) Usulca çantasını açtı. (IV) Küçük el aynasını çıkardı. (V) Yüzünü uzun uzun inceledi.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi geçişsiz bir fiildir?
A)I. B) II. C)III. D) IV. E) V.
ÇÖZÜM:
"Koydu, açtı, çıkardı ve inceledi" yüklemleri "onu" nesnesini kabul edebilen geçişli fiillerdir. I. cümledeki "oturdu" fiili, "onu" nesnesini kabul edemeyen geçişsiz bir fiildir. Doğru cevap (A) seçeneğidir.
3. OLDURGAN ÇATILI EYLEM: (-t, -r, -tır/-dır):
Nesnesi olmayan geçişsiz eylemlerin “-t,-r,-dır” eklerini alarak nesne alır duruma gelmesiyle oluşan eylemlere oldurgan çatılı eylemler denir. Yani oldurgan çatılı eylemler, geçişsizken geçişli olan eylemlerdir.
ÖRNEK:
* gülüyor (neyi, kimi gülüyor? Cevap yok. Geçişsiz çatılı eylem) gül-dür-üyor (Neyi, kimi güldürüyor? Cevap. Bizi, sizi. Oldurgan -geçişli- çatılı eylem)
* uyudu (neyi, kimi uyudu? Cevap yok. Geçişsiz çatılı eylem) uyu-t-tu (Neyi, kimi uyuttu? Cevap. onu. Oldurgan -geçişli- çatılı eylem)
* uçar (neyi, kimi uçar? Cevap yok. Geçişsiz çatılı eylem) uç-ur-ur (Neyi, kimi uçurur? Cevap. uçağı. Oldurgan -geçişli- çatılı eylem)
ÖRNEK TEST SORUSU
Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem, oldurgan bir fiildir?
A) Otuz üç yıl, saatim işlemiş, ben durmuşum.
B) Alıp beni götürsün, tam dört inanmış adam.
C) Bana, gerçekleri söyledi her biri.
D) Onu bir kez gördüm bundan altı yıl evvel.
E) Yıllarca gezdirdim hoyrat başımı.
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “B” seçeneğidir. Çünkü nesnesi olmayan “gitmek” geçişsiz eylemine “-tir” eki getirilerek nesne alır hale getirilmiştir. Yani oldurgan yapılmıştır. Yalnız bu sözcüğün kökünde ek aldıktan sonra bazı değişiklikler olmuştur. “git-tir-sin” yerine “götürsün” olmuştur.
4. ETTİRGEN ÇATILI EYLEM: (-t, -r, -tır/-dır)
Ettirgen çatılı eylemler, nesnesi olan geçişli eylemlerin “-t,-r,-dır” eklerini almasıyla yapılır. Ettirgen çatılı eylemlerde özne, eylemin bildirdiği işi kendisi yapmaz, başkasına yaptırır.
Ettirgen çatılı eylemlerde, alınan ekler eylemin geçişlilik derecesini de arttırır.
ÖRNEK:
* al-dır-dım ( işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır )
* topla-t-tı. ( işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır )
* öldür-t-ecek. ( işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır )
* oku –t-tu ( işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır )
* oku-t-tur-du ( işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır )
ÖRNEK TEST SORUSU
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem ettirgen bir fiil değildir?
A) Çayı, uzun süre karıştırdı.
B) Elindeki bütün parayı bakkalda bozdurdu.
C) Müdür, olay çıkaran öğrencileri çağırttı.
D) Bütün işlemleri iki saatte tamamlattı.
E) Mektupların hepsini kardeşine yazdırdı.
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “A” seçeneğidir. Çünkü diğer seçeneklerde işi başkasına yaptırma anlamı varken “A” seçeneğindeki “karıştırdı” eylemini özne bizzat kendisi yapmaktadır.
Fiilde çatı konusu sözcük türleri içinde işleyeceğimiz son başlıktır. Kpss Türkçe dersinde yer alan fiillerde çatı konusunda öznesine göre fiil çatıları ve nesnesine göre fiil çatıları başlıklarını ele alacağız.
Fiilde Çatı
Fiilde çatı konusuyla ilgili çatı çeşitlerine geçmeden önce bu konuya ait ipuçlarını ve öne çıkan noktalarını inceleyelim.
Fiilde çatı aranırken önce cümlenin yükleminin altı çizilmeli. Çünkü fiili doğru görmek gerekir. Yüklem isim soylu ise çatı aranmaz, fiilse çatı aranır.
Örnekler
Yüzün pembeleşti. (‘Pembeleşme’ fiildir ve çatı aranır)
Yüzün pembeydi. (‘Pembe’ isimdir, çatı aranmaz)
Yazım işlektir. (‘İşlek’ isimdir, çatı aranmaz)
Yazım güzelleşti. (‘Güzelleşme’ fiildir, çatı aranır)
Devrik cümlelerde kurallı düşünerek yüklemi net görebiliriz.
Örnek
Kararlaştırılmış daha önceden yapılacak işler. (Yüklem fiilden oluşur ve çatı aranır)
Fiillin çatı özelliğini anlamak için fiilin yapısındaki fiilden fiil türeten ekleri görmeliyiz. Çünkü bu ekler çatı ekleridir.
Örnekler
Seviniyorum, Görülüyor, Uyutacakmış, İçirin, Çıkarın, Toplattık, Temizletti, Anlatacak, Görüşecek, Uzandı, Ayrıldım.
Fiilde çatı ekleri şunlardır.
-il, -in, -iş => Bunlar özne çatı ekleridir.
-it, -ir, -dir => Bunlar da nesne çatı ekleridir.
Fiilin öznesine göre taşıdığı özellik öznesine göre çatı (özne – yüklem) ilişkisi; nesnesine göre taşıdığı özellik nesne yüklem ilişkisidir. O halde soruda öznesine göre çatı soruluyorsa yüklemden sonra özneyi mutlaka bulmalıyız. Nesnesine göre çatı soruluyorsa ek aramadan 1. tekil kişisine neyi sorusunu sorarak nesne alıp alamadığına bakarız.
Örnekler
Çocuklar konuştu. (Özne ve çatı eki var)
Kapıda gülüşüyorlar. (Neyi sorusunu sorarız, cevap yoktur, bu yüzden özne yoktur)
Hızlı okuduk. (Neyi okuduk sorusunu sorarız, cevap verilebilir dolayısıyla nesne alabilir)
A) Öznesine Göre Çatılar
Öznesine göre çatılarda, yüklemden sonra özneyi ve yüklemdeki özne çatı eklerini mutlaka aramalıyız. Özne yüklem ilişkisi 4 çeşittir.
1) Edilgen Fiil: Fiil mutlaka ”-il, -in, -l, -n” eklerinden birini almıştır. Fiildeki işi yapan gerçek özne belli değildir. Aslında işten etkilenen, yani nesne olan, özne konumuna geçmiştir. Buna sözde özne denilmektedir. Fiilde başkası tarafından yapılma anlamı vardır.
Örnekler
Perdeler yıkanacak. (Burada ‘perdeler’ sözde öznedir. ‘Yıkanacak’ fiili de edilgen fiildir)
Çocuklar sınıflardan çıkarıldı.
Biz salona alınmadık.
Bazı edilgen fiillerde sözde özne dahil hiç özne olmaz. Bu fiiller edilgenlik eki almadan önce nesne alamayan, yani geçişsiz fiillerdir.
Yarın erkenden kalkılacak.
O gece çok üşündü.
Sözde özneli edilgen fiillerin belli olmayan gerçek öznesi, kimi zaman zarf tümleci olarak, ”tarafından, yüzünden, ile, -ce eki” vasıtasıyla dolaylı olarak belirtilebilir. Buna Örtülü Özne denir.
Konu öğrencilerce işlenecekmiş.
Salona öğretmenler tarafından alınmadık.
2) Dönüşlü Fiil: İşi yapanın ve işten etkilenenin aynı kişi olduğu eylemlerdir. Gerçek özne vardır ve yüklemi ”-l, -n, -il, -in” çatı eklerinden birini alır. Özne gerçek öznedir. Hem işi yapar hem de işten etkilenir.
Örnekler
Bu sözlerden hiçbirimiz alınmadık.
Hasan bir güzel yıkandı.
Cüzdanım bulundu.
3) İşteş Fiil: İşin birlikte veya karşılıklı yapıldığı, öznenin gerçek özne olduğu eylemlerdir. Yüklemi ”-ş, -leş” çatı eklerinden biri alır. Burada özne birden fazla varlıktan oluşur.
Örnekler
Yolda karşılaştık.
Burada bekleşmeyin.
Yolda selamlaştık.
4) Etken Fiil: İşi yapanın belli olduğu yani öznenin olduğu eylemlerdir. Çatı eki almaz.
Örnekler
Sınav bitti.
Yağmur durmuyor.
Evini dün sattı.
B) Nesnesine Göre Çatılar
1) Geçişli Fiil: ‘Neyi’ sorusunu cevaplayan ve nesne alan eylemlerdir.
Örnekler
Okuyor, alacaksın, verdim, ele aldık, söyle….
2) Geçişsiz Fiiller: Nesne almayan fiillerdir.
Örnekler
Durmayan, otur, düşecek, bak…
Geçişli ve geçişsiz fiillerle ilgili aşağıdaki örnekleri inceleyelim.
Örnekler
Ödevlerin hepsi kontrol edilecek. (Geçişsiz)
Ödevleri kontrol ettik. (Geçişli)
Arabadan inmiyor. (Geçişsiz)
Uzun uzun bizi süzdü. (Geçişli)
Uzun uzun bize baktı. (Geçişsiz)
Sabah erkenden yola çıktık. (Geçişsiz)
Geçmek, inmek, çıkmak, beklemek, gezmek, yürümek, çalışmak gibi fiiller temel anlamlarıyla geçişsiz, bazı yan anlamlarıyla geçişlidir.
Kapının önünden geçti.(Geçişsiz)
Sınıfını geçti. (Geçişli)
Sınavdan sonra gezdik.(Geçişsiz)
Tüm İstanbul’u gezdik. (Geçişli)
3) Oldurgan Fiil: Bu fiiller ”-it, -ir, -dir” eklerinden birini alır. Bu ekler geçişsiz bir fiile eklenmiştir. Geçişsiz fiiller bu eklerden birini alınca artık geçişli fiil haline gelirler.
Örnekler
Düştü => Düşürdü
Uyuyor => Uyuttu
4) Ettirgen Fiil: Nesnesine göre fiilde çatı konusundaki son ve dördüncü başlık olan ettirgen fiiller, ”-it, -ir, -dir” eklerinden birini almıştır. Ancak oldurgan fiilden farklı olarak bu ekler geçişli bir fiile eklenmiştir. Böylece fiilin nesne alma gücü arttırılmıştır.
Ettirgen fiilde başkasına yaptırma anlamı doğmaktadır. Yani özne işi kendisi yapmaz, başkasına yaptırır.
Aşağıdaki örneklerde ettirgen fiil örneklerini inceleyelim.
Örnekler (Ettirgen=✓ Oldurgan=✘)
Süslettik. ✓
Kapatın. ✓
Pişireceğiz. ✘
Sulattık. ✓
Gözden geçirdik. ✘
Kestireceğiz. ✓
Düşürttün.✓
Durdurtalım. ✓
Anlattıracak. ✓
Uzandırdım. ✘
Uzattım. ✘
Uzattırdım. ✓
Ettirgenlik eki birden fazla olabilir.
Aldır–t–tırdırm
Bazı fiiller nesne çatı eki alırken değişikliğe uğrar.
Kalktır => Kaldır
Gördür => Göster
Gittir => Götür
Geldir => Getir
Fiilimsilerde de çatı özelliği görülür.
Tartıştıklarını söyledi.
Odanın temizlenmesi gerekiyor.
Kapıların açıldığını gördüm.
Fiilin yapısında birden fazla çatı eki olabilir.
Kitaplar toplat–tır–ıldı.
Uyarı: ”Hangisinde yüklem çatı özelliği bakımından farklıdır?” gibi sorularda önce öznesine göre çatı özelliğini arayınız. Hepsi etken ise nesnesine göre düşününüz.
SÖZCÜKTE ANLAM KOLAY ERİŞİM ÇİZELGESİ
- Gerçek (Temel) Anlam, Yan Anlam, Mecaz Anlam, Terim Anlam
- Argo Anlam, Soyut Anlam, Soyut Anlamlı Sözcükler, Nitel ve Nicel Anlamlı Sözcükler
- Yakın Anlamlı Sözcükler, Zıt (Karşıt) Anlamlı Sözcükler, Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler
- Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler, Somut Anlamlı Sözcükler, Yansıma Sözcükler
- İkilemeler, Deyimler, Atasözleri, Özdeyişler (Vecizeler), Dolaylama
- Güzel Adlandırma, Ad Aktarması (Mecaz-ı Mürsel), Yansıma Sözcükler
- Kelime Grupları, Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler
fiilde çatı karışık örnekler, fiilde çatı örnekleri 20 tane, fiilde çatı klasik sorular, fiilde çatı geçişli fiil örnekleri, fiilde çatı kısaca, fiilde çatı çıkmış sorular, etken fiil örnekleri
