Gizli Özneler, Gizli özne, Özne Çeşitleri, Gizli Özneler, Gizli Özne Nedir?, Gerçek Özne, Örtülü Özne

Gizli Özneler, Gizli özne, Özne Çeşitleri, Gizli Özneler, Gizli Özne Nedir?, Gerçek Özne, Örtülü Özne

Gizli Özneler, Gizli Özne, Özne Çeşitleri, Gizli Özne Nedir?

Gizli Özneler, Gizli özne, Özne Çeşitleri, Gizli Özneler, Gizli Özne Nedir?, Gerçek Özne, Örtülü Özne

• DİLBİLGİSİ KONULARI KOLAY ERİŞİMİ
• Dilbilgisi
• Dil-Anlatım
• Yazım Bilgisi > Kompozisyon, Yazım Kuralları, Noktalama İşaretleri
• Anlam Bilgisi > Sözcükte Anlam, Cümlede Anlam, Paragrafta Anlam
• Yapı Bilgisi > Tamlamalar, Anlatım Bozuklukları
• Ses Bilgisi
• Sözcük Bilgisi > Yapım Ekleri, Adlar, Sıfatlar, Zamirler, Zarflar, Edatlar
• Ünlemler, Eylemler, Eylemsiler
• Nasıl yazılır?
• Atasözleri ve Deyimler
• Türkçe Göktürkçe Edebiyat
• Yazım Kılavuzu
• SÖZLÜKLERİMİZ

Aslında geleneksel dil bilgisi, görünmeyen gizli bir eylemden söz etmemesine karşın görünmeyen gizli bir özneden söz eder. Bu, adıl düşüren dillerde görünen gizli özne ya da küçük adıldır.

Öyleyse, bu yönüyle, boş ulam kavramına alışık olan geleneksel dil bilgisinin bir başka boş ulamdan da söz etmesi gerekirdi. İkinci dil olarak Türkçe öğrenen öğrencilerin çoğunlukla sorunlar yaşadığı bu boş ulam Yönetme ve Bağlama Kuramında büyük ADIL olarak söz edilen ulamdır. Örneğin öğrenciler (18)’deki tümcede bir adıl bulunabilirken, (19)’daki tümcede niçin adıl bulunamadığını geleneksel yaklaşımla yazılmış ders kitaplarından öğrenemezler.

• a. Ayşe [onun ders çalışmasın]-ı istiyor.
• b. Ayşe [adıl ders çalışmasın]-ı istiyor.

Aynı şekilde, yine öğrenciler, (20)’deki tümcelerden birincisinde yemek yapma işini kadının yapacağı, ikincisinde ise kocasının yapacağı yargısına nasıl varılabileceğini, bu kitaplardan öğrenememektedirler.

20.Örnek

a. Kadın kocasına [ADIL yemek yapma]-ya söz verdi.

b. Kadın kocasını [ADIL yemek yapma]-ya ikna etti.

Özne Türleri, Özellikleri

Yüklemin bildirdiği yargıyı gerçekleştiren veya yargıya konu olan öğeye özne denir.
 

"Yemyeşil bir ırmak geçerdi evimizin önünden." cümlesinde "geçme" eylemini yapan "yemyeşil bir ırmak"tır.

"Denize giden yol, yokuştu." cümlesinde "Yokuş olan şey, "denize giden yol", öznedir.

Özneyi bulmak için yükleme "Yapan kim? Yapan Ne? Eden kim? Eden Ne?" soruları sorulur. Ancak yüklem isimden oluşuyorsa yükleme "Olan ne? Olan kim?" soruları sorulur.
 

• Küçük kız uzun uzun yeni bir oyun düşündü.("düşünme" eylemini yapan kim?)
• Adam ayakkabılarının bağlarını çözmeye başladı.("başlama" eylemini yapan kim?)
• Ay peşimden geliyordu sessizce.("peşinden gelme" eylemini yapan ne?)
• Yazın sıcağından olsa gerek yollar tozluydu.("tozlu" olan ne?)
• Karadır kaşların, ("kara" olan ne?)
• Sen, çiçeğimsin. ("çiçeğim" olan kim?)

ÖZNE ÇEŞİTLERİ

1. Gerçek Özne

• Yüklemin bildirdiği yargıyı gerçekleştiren veya üstlenen öğeye gerçek özne denir.
• Ben yaşayan tarihten, benimsediğimiz geçmişten söz ediyorum.
• Tam yirmi sekiz basamaktı merdiven.
• Yalnız ayakları, bacakları çamur içindeydi.
• Gerçek özne cümlede açıkça bulunabildiği gibi gizli de olabilir. Cümlede açıkça bulunmayan özneye "gizli özne" denir. Dolayısıyla gizli özne de gerçek öznedir ve kişi ekinden anlaşılır.
• Islak ayakkabılarımı merdivenin başında çıkardım. (Gizli özne: Ben)
• Gün doğmadan çıkacaksın yola. (Gizli özne: Sen)

2. Sözde Özne

• Edilgen cümlelerde özne açıkça gösterilmediği için nesnenin yerini "sözde özne" alır. Yani sözde özne, öznesi olmayan bir cümlede özne görevini yüklenen nesnedir.
• Sözde özne, aslında nesne olduğundan yüklemde anlatılan işi yapan değil, o işten etkilenendir.
• Kol demiri çekildi içerden, sokak kapısı açıldı.
• Kaç liralık makbuz kesilecek?
• Sözde özne, geçişli fiilden türetilen edilgen cümlelerde bulunur. Buna karşın geçişsiz fiilden türetilen edilgen cümlelerde nesne de sözde özne de bulunmaz.
• Sabah erkenden/ çıkılırdı/ avluya. (ZT/Y/DT)
• Bu denizde/ güzel/ yüzülür. (DT/ZT/Y)
• Edilgen cümlelerde örtülü özne varsa, sözde özneye gerek yoktur.
• Seyirci/ görevli tarafından/ uyarıldı. (N/ÖÖ/Y)

3. Örtülü Özne

• Edilgen cümlelerde eylemi gerçekleştirenin kim olduğu "...tarafından, nedeniyle, yüzünden, ötürü" gibi sözcüklerle belirtilir.
• Yeni gelen ürünler müşteriler tarafından çok beğenildi.
• Fırtına nedeniyle ağaçlar devrildi.

"Yüzünden, nedeniyle" gibi sebep bildiren sözcükler eylemi yapanı belirtiyorsa örtülü özne söz konusu olur. Aksi hâlde zarf tümleci yapar.
 

• Kar yüzünden /köyün yolu/ kapandı. (Eylemi yapan"kar"dır.) (Örtülü özne/N/Yüklem)
• Kar yüzünden/ okullar/ kapandı. (Eylemi yapan bellideğildir.) (ZT/SÖ/Y)

Özneler, isim tamlamasından oluşabilir.

• Güz rüzgârı vurur da vurur.
• Binanın bekçisi bir iki defa düdük çaldı.
• Bizim işimiz hiç belli olmaz.

Özneler sıfat tamlamasından oluşabilir.

• Şiddetli bir alev fışkırdı arabadan.
• Eğilmiş süpürüyordu yerleri yaşlı bir söğüt.

Özneler, adlaşmış sıfattan oluşabilir.

• Çalışkanlar, yarışmada sınıfımızı başarıyla temsil ettiler.
• Görevli, yabancıların kimliklerini kontrol ediyordu.

Özneler, karma tamlamadan oluşabilir.

• Meraklı çocuğun gözleri, hemen fark ediliyordu.

Özneler, fiilimsilerden oluşabilir.
 

• Yorulanlar, dinlenmek için bir banka oturdular.
• Konuşanlar, kapıdan gireni görünce sustular.
• Bu sefer, sorulanlar gerçekten kolaydı.

Özneler, özel addan oluşabilir.
 

• Ahmet mezun olacak bu yıl tıp fakültesinden.
• "Üçüncü Şahsın Şiiri" Attilâ İlhan'ın en sevilen şiiridir.

Özneler somut veya soyut addan oluşabilir.
 

• Sanat, bir ayrıntı becerisidir.Soyut
• Ses, çığlık çığlık yükselip uçtu.Somut

Bir cümlede birden çok özne bulunabilir. Bu durumda özneler arasında virgül veya bağlaç bulunur.
 

• Su ve toprak kokusu doluyor odama.
• Şarkılar, türküler söylüyordu martılar, böcekler.

Bir cümlede birden çok yüklem bir özneye bağlanabilir. Bu durumda özne ortak kullanılmış olur.
 

• Yazar, şiirlerini gözden geçirdi; içinden okudu. (Ö Y Y)
• Çocuk simidi aldı, yedi. (Ö Y Y)
• Sanatçı kostümünü değiştirdi, sahneye çıktı,izleyicilere selam verdi.(Ö Y Y)
• Kimi zaman öznenin kullanılmaması anlatım bozukluğuna sebep olur.
   

"Herkes oturur, çalışmazsa nasıl kalkınırız?"

Bu cümlenin öznesi olan "herkes", yüklemle uyum içinde değildir. Çünkü "herkes oturursa nasıl kalkınırız" diyebiliriz. Ancak "herkes çalışmazsa nasıl kalkınırız" diyemeyiz. Bunun için bir özneye ihtiyaç vardır. Bu cümleyi "Herkes oturur, kimse çalışmazsa nasıl kalkınırız?" şeklinde düzeltebiliriz.

Sözde Özne Nedir?

Cümlenin öğelerinden sözde özne nedir, hangi soru ile nasıl bulunur ve sözde özne örnekleri nelerdir gibi soruların yanıtlarını yazımızdan öğrenebilirsiniz. Cümlede işin kim tarafından yapıldığını belirten öznenin üç farklı çeşidi vardır. Bunlardan biri gerçek öznedir, ki bu cümlede işin kim tarafından yapıldığı apaçık gösterildiği zaman kullanılır. İkinci özne türü gizli öznedir, ki bu da işin kim tarafından yapıldığı aslında belli olduğu hâlde cümlede gösterilmeyen özne türüdür. Üçüncü özne türü olan sözde özneyi ise ayrıntılı olarak şöyle açıklayabiliriz:

“Cümlede işin kim ya da kimler tarafından yapıldığı belli olmadığında, yapılan işten etkilenen nesnenin üstlenmiş olduğu geçici görevdir.” tanımı, bize sözde özneyi açıklar. Dil bilgisi terimleriyle açıklayacak olursak, eğer cümle edilgen çatılı bir yapıda ise, yani cümlede işin kim tarafından yapıldığı belli değilse, o cümle içerisinde kullanılan nesne, cümlede gösterilen işi üstlenir ve sözde özne olarak adlandırılır. Şimdi bu tanımları bir örnek ile açıklamaya çalışalım:

“Otoparktaki araçlar temizce yıkandı.” cümlesinde yüklem, “yıkandı” çekimli fiilidir. Yükleme işi kimin yaptığını soralım. “Otoparktaki araçları kim yıkadı?” İşte bu soruya cevap vermemiz mümkün değildir. Çünkü araçları kimin yıkadığı cümlede gösterilmemiştir. Bu durumda soruyu şöyle değiştiriyoruz: “Kim / ne yıkandı?” İşte bu soruya “araçlar” cevabını verebiliriz. Normalde araçlar, yapılan yıkanma işinden etkilenen bir nesnedir. Fakat cümlenin gerçek öznesi olmadığı için, “sözde özne” görevini üstlenmiştir. Demek ki cümledeki sözde özne “otoparktaki araçlar” sözcük grubu olmalıdır.

Örnekler: – Kampanyamız dahilinde beş bin kitap toplandı.
– Tüm odaların temizliği yapıldı mı?
– Bomba olduğu düşünülen paket patlatıldı.
– Bütün işler yapıldı.
– Bozulan araba yolun kenarına çekildi.
– Ah kıymetimiz bir bilinse!
– Pamuklar el birliği ile toplandı.
– Atlar arabaya koşuldu.
– Geçen yılki KPSS’de kopya çekilmiş.
– Çiçekler sulanıyor.
– Büyük bir gürültü ile cam kırıldı.

Yukarıdaki cümlelerde altı çizili sözcük ya da söz grupları sözde özne görevinde kullanılmıştır. Çünkü bu cümlelerin özneleri yoktur, gösterilen işlerin kim tarafından yapıldığı belli değildir. Bu nedenle nesne, sözde özne görevini üstlenmiştir.

UYARI: Bir cümlede sözde özne olması için o cümlenin mutlaka edilgen ve geçişli çatılıolması gerekmektedir. Bu nedenle isim cümlelerinde sözde özne aranmaz.

Örnek: “Sepette iki kilo elma vardı.” cümlesinin yüklemi isimdir ve bunun için bu cümlede sözde özne olması mümkün değildir.

Kaynak: Orkun KUTLU / www.cokbilgi.com

Konu: Dilbilgisi, dil bilgisi, dil bilgisi ygs, dilbilgisi nedir, dilbilgisi kpss, dilbilgisi pdf, dilbilgisi kuralları, dilbilgisi konu anlatımı, dilbilgisi test, dilbilgisi tdk, dilbilgisi soruları, dilbilgisi dersleri, Türkçe dilbilgisi, dil bilgisi nedir, dil bilgisi nedir bölümleri nelerdir, dil bilgisi kuralları nedir, dil bilgisi nedir tyt, dil bilgisi, dil bilgisi örnekleri, dil bilgisi tyt.