Yapısına Göre Sözcükler: Basit, Türemiş, Birleşik Sözcükler ve Özellikleri
Dil Bilgisi
25.03.2018, 12:55 25.03.2018, 12:55
Yapısına Göre Sözcükler: Basit, Türemiş, Birleşik Sözcükler ve Özellikleri
Yapısına Göre Sözcükler: Basit, Türemiş, Birleşik Sözcükler ve Özellikleri | ||
Türkçede sözcüklerin yapısı incelendiğinde bazılarının;
oluştuğunu görüyoruz. Buna göre, Türkçede sözcükler, yapı bakımından üçe ayrılır. 1. Basit Sözcük 2. Türemiş Sözcük 3. Birleşik Sözcük 1. Basit Sözcük Hiçbir yapım eki almamış sözcüktür. Basit sözcükler çekim eki alabilir.
Bu cümlede bütün sözcükler yapıca basittir. Çünkü sözcüklerin hiçbiri yapım eki almamıştır. Cümlede ek alan sözcükler ise çekim eki almıştır. "Çocuk" sözcüğü çoğul eki (-lar), "kedi" sözcüğü belirtme durumu eki (-i), "yol" sözcüğü bulunma durumu eki (-da), "bul-" eylemi miş'li geçmiş zaman kipi eki (-muş) ve üçüncü çoğul kişi eki (-lar) almıştır. 2. Türemiş Sözcük En az bir yapım eki almış sözcüktür. Türemiş sözcükler çekim eki de alabilir.
Bu cümlede bütün sözcükler türemiştir; çünkü her sözcük en az bir yapım eki almıştır.
Uyarı: Bazı sözcüklerdeki yapım ekleri zor fark edilir, bu sözcüklere dikkat etmek gerekir.
3. Birleşik Sözcükİki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yeni sözcüklerdir. a) Birleşik İsim Aynı ya da farklı türdeki iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu sözcüklerdir. Birleşik isimler şu şekillerde oluşur: » İsim soylu sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur.
» Sıfatların isim soylu sözcüklerle bir araya gelmesiyle oluşur.
» İsim soylu sözcüklerle fiillerin bir araya gelmesiyle oluşur.
» Fiil soylu sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur.
» isim soylu sözcüklerle fiilimsilerin bir araya gelmesiyle oluşur.
» Yansıma sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur.
b) Birleşik Sıfat İki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan, sıfat görevinde kullanılan sözcüklerdir. İki sözcüğün bir araya gelerek tek bir kavramı karşılamasıyla oluşan sıfatlara, "anlamca kaynaşmış birleşik sıfat" denir.
Biçimsel olarak ayrı yazılmalarına karşın belli bir kurala bağlı olarak oluşan sıfatlara "kurallı birleşik sıfat" denir. Bunlar aşağıdaki şekillerde oluşturulur: » Sıfat ve takısız ad tamlamalarına "-lı, -li, -lık, -İlk, -sız, -siz" eki getirilerek birleşik sıfat (sıfat grubu) yapılır.
» Sıfat tamlamalarında sıfatla isim yer değiştirilip iyelik eki (-ı, -i, -sı, -si) getirilerek birleşik sıfat (sıfat grubu) yapılır.
c) Birleşik Fiil Birden fazla sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillerdir. Birleşik fiiller oluşturulma biçimlerine göre üçe ayrılır: 1) Yardımcı Fiille Yapılan Birleşik Fiil İsim soylu bir sözcüğün yardımcı bir fiille (olmak, etmek, eylemek, kılmak, buyurmak) bir araya gelerek oluşturduğu birleşik fiildir. Günümüzde daha çok, "etmek" ve "olmak" yardımcı fiilleri kullanılmaktadır.
Uyarı! Bazı yabancı asıllı sözcüklerle bu tür birleşik fiil yapıldığında ses düşmesi veya ses türemesi görülür. Bu birleşik fiiller bitişik yazılır.
Uyarı! Bazı bileşik filler oluşturulurken hiçbir ses olayı meydana gelmez. Bu yüzden bu tür fiiler ayrı yazılır.
Uyarı! Bazı durumlarda "olmak" ve "etmek" yardımcı fiil değil, asıl fiil olarak kullanılır.
2) Kurallı Birleşik Fiil İki fiilin belli kurallarla bir araya gelmesiyle oluşur. Bu fiillerden birisi kalıplaşmış şekilde kullanılır. Kurallı bileşik fiiller oluşturulma biçimlerine göre dörde ayrılır: a) Yeterlik Fiili (fiil + ebilmek): Cümleye bir işi yapabilme, bir işi yapmaya gücü yetme anlamı katar.
Uyarı! Yeterlik fiilinin olumsuzunda "ebilmek" kalıbının "-bil-" bölümü düşer. görebilmek > görememek (görebilmemek değil)
Bu cümlelerin birincisinde "çözebildi" eylemi yeterlik fiilinin olumlu kullanımıdır. İkinci cümledeki "çözemedi" fiili, yeterlik fiilinin olumsuz kullanımıdır. Üçüncü cümledeki "çözmedi" fiili ise "çözmek" fiilinin olumsuz kullanımıdır ve bileşik fiil değildir. Uyarı! Yeterlik fiilinin bazı kullanımları, yeterlilik değil olasılık anlamı taşır. Olasılık anlamının olumsuz kullanımında da "bilmek" fiilinin düşmediği görülür.
b) Tezlik Eylemi (fiil + ivermek): Cümlede bildirilen fiilin acele, çabuk bir biçimde gerçekleştiğini ifade eder.
c) Sürerlik Fiili (fiil + ekalmak, edurmak, egelmek): Cümlede bildirilen fiilin devamlı bir şekilde yapılmakta olduğunu ifade eder.
d) Yaklaşma Fiili (fiil + eyazmak): Cümlede bildirilen fiilin gerçekleşmeye yaklaştığını ama gerçekleşmediğini ifade eder. Yani cümleye "az kalsın", "neredeyse" anlamı katar.
Uyarı! Yaklaşma fiili günümüz Türkçesinde sık kullanılmamaktadır. 3) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiil (Deyimleşmiş Birleşik Fiiller) Bir veya birden fazla ismin bir fiille bir araya gelmesiyle oluşan bileşik fiildir. Bu bileşik fiillerde bulunan fiiller gerçek anlamından uzaklaşır, diğer sözcüklerle kaynaşarak yeni bir fiili karşılar.
Bu cümlede "vermek" fiili tek başına bir eylemi karşılamamat tadır. Yanındaki "kulak" sözcüğüyle birlikte anlamca kaynaşij "iyi anlamak için dinlemek" anlamında bir fiili karşılamaktadı Bu yüzden bu cümledeki fiil "kulak vermek" fiilidir. Aşağıdaki cümlelerde koyu renkle belirtilmiş eylemler anlamca kaynaşmış bileşik fiildir.
Uyarı! Bazı eylemler, anlamca kaynaşmış bileşik eylemlerle karıştırılabilir. Bunları birbirinden ayırmak için kullanıldıktan cümle dikkatlice okunmalıdır.
Birinci cümlede "parmağını ısırmak" sözcükleri anlamca kaynaşarak "şaşakalmak, hayretler içinde kalmak" anlamı kazanmıştır. Yani bileşik bir eylemdir. İkinci cümlede ise "parmak" sözcüğü gerçek anlamıyla kullanılmıştır. Eylem "ısırıyor" sözcüğüdür. Yani bu cümlede bileşik eylem yoktur. Uyarı! Bazı anlamca kaynaşmış bileşik eylemler, bütün sözcükleri gerçek anlamdan uzaklaştığı için bitişik yazılır.
|