Gitgide artıyor yalnızlığımız

Birleşmiş Milletlerin verilerine göre bugün dünyada konuşulan dillerin sayısı 6-7 bin civarında. Müstakil bir dili belirleyen dilbilimsel ölçütlerin tam oturmamış olması, rakamın kesin olarak tespitini zorlaştırmakta. Bu dillerin yarısının konuşan sayısı on binin altında, yine yaklaşık iki bin dil de bin kişiden daha az insan tarafından konuşuluyormuş. Mesela, Almanya’da yaklaşık yedi bin kişinin konuştuğu Aşağı Sorbca dili tehlike altındaymış. Yine Amerika’da sadece 250 kişinin konuştuğu Cayuga ile sadece 11 kişinin konuştuğu yerli dili Dalabon ölmek üzere olan diller arasındaymış.

Türk dilleri için de durum hiç iç açıcı değil. Tehlikedeki Türk dillerinin durumuna ilişkin hazırlanan Son Sesler adlı projenin verilerinde Ahıska Türkçesi, Başkurtça, Çuvaşça, Hakasça, Kırım Tatarcası, Nogayca, Tuvaca ve Yakutça risk altında; Afşar Dili, Çalkanca, Dolganca, Gagauzca, Halaçça, Kumandı Türkçesi, Pamir Kırgızcası, Sibirya Tatarcası, Şorca, Telengitçe, Teleütçe, Tofaca ve Tuba Dili kritik eşikte; Çulım Türkçesi, Dayı Dili, Duha Dili, Horasan Türkçesi, Fu-yu Kırgızcası, Kırımçakça, Karayca, Lopnor Türkçesi, Salarca, Sarı Uygurca, Sungur Türkçesi, Truhmence, Urumca ölüm derecesinde; Kumanca ve Soyotça ise ölü diller kategorisinde değerlendirilmiştir.

Türkiye’de ise, yine UNESCO’nun verilerine göre, 15 dil tehlike altındaymış. Arami kökenli bir dil olan Hertevin dili Siirt, Pervari’ye bağlı Ekindüzü köyünde sadece üç beş kişi tarafından konuşulmaktaymış. Benzer biçimde Türkiyeli Yahudilerin dili Ladino, Gagavuzca, Süryanice, Abazaca, Hemşince, Lazca, Pontus Rumcası, Ermenice, Adigece, Kabartayca, Abhazca ve Zazaca da tehlikedeki diller listesindeymiş.

Son konuşuru Tevfik Esenç’in 1992 yılında ölmesiyle, esasen Kafkasya kökenli bir dil olan Ubıhça ve Diyarbakır, Lice’nin Kamışlı köyündeki İbrahim Hanna’nın 1995’te ölmesiyle de Süryanicenin bir lehçesi sayılan Mhlosa dili tarihe karışmış.

Konuşan sayısı gittikçe azalan ve yok olma tehlikesiyle yüz yüze kalan dillerle ilgili UNESCO bünyesinde çalışmalar yapılmakta, raporlar hazırlanmakta ve bu dillerin incelenmesi için ciddi bütçeler ayrılmaktadır.

Konuyla ilgili internet sayfalarında kolayca ulaşılabilecek bu istatiksel bilgileri, küreselleşmenin, dünyanın neresinde olursa olsun, insanoğlunun yüzlerce yıldır iplik iplik işlediği diller ve kültürler için ne büyük tehlike oluşturduğunu gösterebilmek için aktardım. Ölen her dil ya da kültür, insanoğlunun günden güne eksilmesi, yalnızlaşması…

Bir dil ölünce ne değişir dünyada? Ben söyleyeyim… Sayın ki yağmur ormanları talan edilmiş; havadaki oksijen oranı azalmış ve insanlık nefes almakta güçlük çekiyor… Sayın ki oksijen maskesine muhtacız artık, son günlerimizi yaşıyor… Alev Alatlı’nın tespitiyle afazi, salgın bir hastalığa dönüşüyor, tüm insanlığı tehdit eden… Konuşamama… Diller ölüyor; insanlık gün geçtikçe konuşma yetisini kaybediyor…

Bu evrensel sorunun, genelde Türkçeyle özelde de ait olduğum Bahşiş yörüklerine ilişkin kısmıyla daha yakından ilgilendiğimi belirtmeliyim. Toroslarda sayıları gün geçtikçe azalan yörükler gibi sessiz sedasız kayboluyor onların sözcükleri de… Bu sözcüklerle beraber binlerce yıldır süregelen yörük kültürü de yok olup gidiyor… Farkında mısınız?

Farkında mısınız? Ölüyor sözcükler birer birer; ne sela veren var ne cenaze namazı kılan… Ne yas tutuluyor ne mevlüt okutuluyor… Ölünün ardından hayır için verilen yedi yemeği de unutuldu kırk yemeği de. Gittikçe artıyor, yalnızlığımız; farkında değil misiniz?

Bir sözcük ölür; eskiden neşeyle yüzdüğüm ve balık tuttuğum buz gibi derenin suyu çekilir; bilirim ki dünya daha çok ısınmış ve Toroslara daha az kar düşmüş… Bir sözcük ölür; sanırım ki koca göğüslü Çukurova’nın sütü kesilmiş… Bir sözcük ölür; bakarım ki bin yıllık ardıç ağaçlarını yangın almış… Bir sözcük ölür; sanırım ki Toroslarda eşkıya düğünü basmış; kazanlar devrilmiş; toy yarım kalmış…

Çocukken duyduğum eski bir sözcüğe kitaplarda rastlamak, uzun zamandır görmediğim bir akrabama ya da dostuma kavuşmak gibidir benim için… Sırf bu yüzden tarihi sözlükleri ya da ağız sözlüklerini hep elimin altında tutarım… Akrabalarımı ya da dostlarımı yanımda hissetmek güven ve huzur verir bana… Ne zaman nenemin sözcüklerini kızlarımdan duysam kendimi daha rahat hissederim…

Okuma yazma bilmeyen nenelerimizin ya da ancak heceleri birleştirmeyi başarabilen annelerimizin sözcükleri ne olacak, sahipsiz mi kalacak? Yoksa onlar kendi sözcüklerini de mi alıp gidecek toprağın altına? Binlerce yılını birikimi, dil emeği akıl nuru o canın sözcüklere yazık değil mi? Dedelerinizden kalan sözcüklere neden sırt çeviriyorsunuz? Ata yadigarı sözcükler karşısındaki bu kayıtsızlık neden? Siz değil misiniz baba mirasından üç kuruş daha fazla almak için yıllarca mahkeme kapılarını aşındıran, hatta bir evlek tarla için kardeş kanına girmeyi bile göze alan…

Sahi, bizden önceki kuşaklardan tevarüs ettiğimiz sözcüklere kim sahip çıkacak? Onları da kullanmak için biraz çaba göstersek ne kaybederiz? Mesela kökeni bin yıl öncesine kadar giden okuntu sözünü kullansak güzel olmaz mı?  Evet, oğlunuzun düğünü için davetiye kartı değil okuntu gönderin; gelin kızınız için alışverişe çıkmayın asbap kesmeye gidin. Kızın gönlü olsun diye o kadar gezin ki ayaklarınıza kara sular insin. Hatta paranız çıkışmasın; ele güne malamat olun! Damadınızın anne babası için hediye değil dürü hazırlayın. Allah, evlatlarınızın gününü görmeyi nasip etsin size!

Muhanet (cimri) komşudan yaka silkip illallah edin. Dua edin, kısmıkların (cimri) yönünü öte etsin, Allah. Hasit (kıskanç) batasıcalardan uzak durun. Kimseyi günülemeyin (kıskanmayın). Erkenden kalkın; kuşluğa (sabahla öğle arası, kuşluk vakti) kalmayın ki rızkınız bol olsun.

Evet, atalarınızdan kalan sözcüklere siz de sahip çıkın, göz kulak olun onlara ama evinizin şark köşesinde sergilediğiniz antika eşyalar gibi değil… Kullanarak koruyun onları… Dedenizden kalma el dokuması bir namazlada (seccade) kılın namazınızı mesela ya da nenenizden kalma bakır bir tastan için suyu.

Mustafa SARI

Ölü diller, ölü dillerin listesi

Ölü diller, ölü dillerin listesi

Tarih boyunca konuşulmuş, kullanılmış fakat zaman içerisinde tamamen yok olmuş veya başka dillere türemiş dillere ölü diller denir. Ölü diller “modern çağda” konuşulmayan dillerdir. Çoğu zaman ölü diller başka dillere türer.

• Her yıl 6 dilin öldüğünü ve bu yüzden kimse tarafından konuşulmadığını,
• Ölü dillerden gelen gelişmelerin kabul edilmediğini,
• En çok yok olan dillerin Asya’da olduğunu,
• Ölü dillerin bir daha asla konuşulmadığını,
• Bazı hatta çoğu ölü dillerin yıllar sonra kimse tarafından bilinmediğini,
• Tarih boyunca 30.000 dil oluştuğunu,
• Ama şu anda sadece 5.000 tanesinin faali olarak konuşulduğunu,
• B.M göre 2020 yılında Dünya’da sadece 2.000 dil kalacağını,
• Tarih boyunca ölen 25.000 ölü dilin sadece 1.000’inin bilindiğini,
• Ve bu bilinen ölü dillerin sadece 500’ünün alfabesinin bilindiğini,
• Tarih boyunca tam 100 kez bir anadilin öldüğünü,
• Ve bu ölen anadillerin tam 50’sinin unutulduğunu,
• B.M göre ölmeye en yakın dillerin Ural-Altay dilleri olduğunu,
• Roma’nın bir zamanlar ana dil olarak kullandığı Galatçanın ölü olduğunu,
• Dahası şimdi hiçbir insanın bu dili bilmediğini,
• Dahası alfabesinin bile bilinmediğini,
• Dahası Romalılar ve Keltler dışında kimin kullandığının bilinmediğini,
• Dahası ne zamanlar kullanıldığı bilinmediğini, biiliyor muydunuz?

Tehlike Altındaki Diller Atlası

Tehlike Altındaki Diller Atlası"na göre, Türkiye'de 15 dil tehlike altında.

30'dan fazla dilbilimcinin çalışmalarıyla ortaya çıkan atlasa göre bu dillerin dağılımı şöyle.

Son derece tehlikede olan diller:

Hertevin. Ethnologue.com'a göre Siirt kökenli, Kuzeydoğu Arami dilerinden olmasına karşın diğerlerinden oldukça farklı  bu dili 1999'da bin kişi konuşuyordu.

Ciddi anlamda tehlikede olanlar:

Gagavuzca, Türkiyeli Yahudilerin konuştuğu Ladino ve Süryanice.

Kesinlikle tehlikede olanlar:

Abazaca, Hemşince, Lazca, Pontus Yunancası, Çingene dilleri (Atlasta yalnızca Romani bulunuyor), Süryanice'ye benzeyen Suret (atlasa göre Türkiye'de konuşan kalmadı; konuşanların çoğu göçle başka ülkelere gitti) ve Ermenice.

Güvensiz durumda olanlar:

Abhazca, Adige, Kabar-Çerkes dilleri ve Zazaki (Zazaca).

Kaybolup giden üç dil

Atlasa göre Türkiye'deki üç dil kayboldu. Kapadokya Yunancası, dünyada da son derece tehlike altında. Diyarbakır Lice'deki Kamışlı köyünde konuşulan Mlahso da kayboldu. Suriye'ye göçen köylülerden İbrahim Hanna'nın 1995'te ölümüyle bu dil de öldü. Ubıhça da Tevfik Esenç'in 1992'de ölmesiyle kayboldu.

Tehlike faktörleri neler?

UNESCO bir dilin ne derece tehlike altında olduğunu sınıflandırmak için dokuz ölçüt kullanıyor:

Dilin kuşaktan kuşağa aktarılması
Dili konuşan kişi sayısı
Dili konuşanların toplam nüfusa oranı
Dilin kullanım alanlarında değişiklikler
Yeni alanlara ve ortamlara dilin tepkisi
Dilin öğrenilmesi, o dilde okuma yazma öğrenilmesi için gerekli materyallerin varlığı
Devletlerin ve kurumların tutum ve politikaları, buna dilin resmi durumu ve kullanımı da dahil
Toplumun bireylerinin kendi dillerine yönelik tutumu
Dille ilgili varolan belgelerin miktarı ve niteliği.
Türkiye'de dil koruma programı yok
UNESCO, birçok ülkede tehlike altındaki diller için koruma programları yürütüyor. Örgüt kültür, eğitim, iletişim ve bilgi ve bilim alanlarında dillerin güçlendirilmesi için çalışıyor. Ancak Türkiye'de yürüttüğü bir dil koruma programı yok.

Bir dil yok olmaktan nasıl korunabilir?

UNESCO kılavuzunda bu sorunun yanıtı şöyle:

"Bir dili yok olmaktan koruyabilmek için yapılabilecek en önemli şey insanların o dili konuşabilmesi ve çocuklarına öğretebilmesi için uygun koşulları yaratmaktır. Bu genellikle, azınlık dillerini tanıyan ve koruyan ulusal politikaların, anadili eğitimini destekleyen eğitim sistemlerinin, o dili konuşan toplulukla dilbilimciler arasında bir yazı sistemi ve biçimsel yapı kazandırmak için yaratıcı bir işbirliğinin varolmasını gerektirir.

"En belirleyici etken dili konuşan topluluğun dile yönelik tutumu olduğundan, çok dilliliği ve azınlık dillerine saygıyı yüreklendiren, bir dili konuşmanın ödev değil, zenginlik olduğunu hissettiren toplumsal ve siyasi bir ortam oluşturmak esastır.

"Bugün bazı diller çok az konuşanı kaldığı için sürdürülemez durumda, ama dilbilimciler, dili konuşan toplum da bunu isterse, hiçbir iz bırakmadan kaybolmasın diye dili olabildiğince kayda geçirebiliyorlar.

İliştiriler: Ölü diller, ölü dillerin listesi, Ölmekte olan diller, Tehlike altındaki diller Atlası, Tehlikedeki diller, Tehlike Altındaki Diller Atlası