METİN ANLAM BİLİMİ - I

METİN DİL BİLİMİ ve METİN ANLAM BİLİMİ

( LA SÉMANTİQUE TEXTUELLE)

Rıza FİLİZOK

Günümüz anlam bilimi araştırmaları içinde François RASTİER tarafından kurulan Yorumlayıcı Metin Anlambilimi ( Sémantique textuelle  interprétative) kuramının önemli bir yeri vardır. Rastier, çağdaş dilbilim kuramları ve kavramlarıyla anlam bilimi kuramları ve kavramları arasında derin bir ilişki kurarak ve pragmatikten yararlanarak oldukça dikkate değer ve orijinal bir kuram geliştirmiştir.  Sitemizde bir dizi yazı ile Rastier’in kuramını ve kavramlarını temel bazı niteliklerile tanıtmaya çalışacağız.  Bu kuram, oldukça sistematik ve sağlam bir yapıya sahiptir ve geleceğin anlam biliminin öncülerinden birisidir. Bundan dolayı okuyucularımızın ilgi duyacağını düşünüyoruz. Bununla birlikte metin anlam biliminin temel kavramlarının zorunlu göreceliği ve yeniliği  okuyucularımızdan özel bir dikkat istemektedir. Birçok kavram, bu yazı dizimizin devamında ayrıca ele alındığı zaman aydınlığa kavuşacaktır. Okuyucularımız, bu sabrı gösterdiği ve bu konudaki yeni yazılarımızı takip ettiği takdirde,  bu güçlüklerin gerisinde aydınlık bir düşüncenin varlığını görecekler, metinleri yeni bir bakış açısıyla yorumlama imkânı elde edeceklerdir.

Biz bu yazımızda metin anlam bilimine bir giriş olarak  Carine Duteil-MOUGEL’in “La Sémantique textuelle, Méthodologie et exemples d’analyse”  adlı araştırmasından yararlanarak birbiriyle bağlantılı bir şekilde gelişen metin dil bilimi ile metin anlam bilimi hakkında kısaca bilgi vereceğiz.

Bir metni bütünlüğü içinde anlama araştırmaları esas olarak üç temel bilim dalı çerçevesinde yapılmaktadır:   a) metin dil bilimi, b)söylem analizi ve c) metin anlam bilimi. Önce bunları çok kısa bir şekilde gözden geçirelim:

A- METİN DİL BİLİMİ ( LA LİNGUİSTİQUE TEXTUELLE):

a) Metin Grameri  ( TRANSPHRASTİQUE / MACRO-SYNTAXE)

Metin dilbilimi çalışmaları 1960’lı yıllarda hızlanmıştır.  Üretici dilbilime (générative) ve dönüşümsel dilbilime ( transformationnelle) bağlı olarak metnin temelini oluşturan soyut kurallar incelenmeye başlandı. İdeal okuyucunun kapasitesi araştırıldı. Cümle gramerinden metin gramerine uzanan kuramlar geliştirildi.

Cümle ötesi (transphrastique) yahut büyük sözdizimi ( macro- syntaxe) konusunda yapılan başlıca çalışmaları şöyle bir tablo ile gösterebiliriz:

Bu tür araştırmalar, cümle ötesi gramer araştırmalarının hızlanmasını sağladı.

b) Diziler Kuramı  ( LA THEORİE DES SÉQUENCES)

Jean-Michel ADAM,  “Metin Dil bilimi. Söylem Metinleri, Analizine Giriş” adlı eserinde cümle ile metin birimleri arasında  “dizi”lerin ( séquence) cümleden büyük, metinden küçük  birimler meydana getirdiğini savundu. J. M. Adam’a göre “diziler” birer ara düzlem olan “büyük önerme”ler (macro-proposition) oluşturur. Metinlerdeki tasvir, tahkiye, delillendirme, açıklama ve muhavere ( dialogale  ) dizileri “büyük önerme”lerdir:

B- SÖYLEM ANALİZİ ( L’ANALYSE DU DİSCOURS)

Söylem analizi, söylemin (discours)  üretim şartlarıyla ilgilenir. Dile has iletişim hâlini inceler; sözceleme (énonciation) belirtilerini bulmaya çalışır. Söyleme yansıyan ideolojik eğilimleri tespit eder.

C- METİN ANLAM BİLİMİ ( SÉMANTİQUE TEXTUELLE)

Metin anlambilimi retorik – yorumbilim (herméneutique) geleneğine bağlıdır. F.Rastier’ye göre metin incelemeleri de dil bilimin konusudur. Rastier,  metni (sözlü olsun yazılı olsun) görgül (empirique) bir birim olan bağımsız dilbilimsel bir dizi olarak tanımlar. Bu dizi bir yahut birçok konuşmacı tarafından sosyal bir uygulama olarak gerçekleştirilir.  Rastier, metin analizi değil, metin anlambilimi analizi yapılabileceğine inanmaktadır; çünkü yorumlama yoksa, kendi başına bir metin mevcut değildir. Dillerin çeşitli olması nasıl dilbilimin başlıca güçlüğü ise metinlerin çeşitliliği de metin anlambiliminin başlıca güçlüğüdür.

Her metin (texte), bir türün içinde yer alır, her tür, bir söyleme bağlıdır; her söylem de sosyal bir pratiğe, uygulamaya bağlıdır.

Söylem anlam bilimi, dilbilimsel olgularla ilgilenir, sosyal pratiklere bağlı bir sosyolojik söylem olduğunu kabul etmez. Metin ile metnin sosyal ve tarihî şartları arasındaki ilişkileri de göz önünde bulundurarak metnin genel nitelikleriyle ilgilenir. Söylem anlam bilimi, tür ve söylem dilbilimi olduğunu varsayar. Metin anlam bilimi, metni parçalara ayırmaya (segmentation), metni bölmeye çalışmaz. Metinlerin yapısı anlam bilimsel niteliktedir ve her metin anlam bilimsel oluşturucular (composants) etrafında ( yani tematik, dialektik, dialojik, taktik) ve bunların karşılıklı etkileri çerçevesinde şekillenir:   

                Yorumlayıcı Anlam Bilime göre, bir metnin anlam bilimsel planının (içerik planı, yani “signifiés”planı) dört elemanı vardır. Bunlar, bir metni metin yapan unsurlardır, metinsellik (textualité) denilen şey, bu dört unsurdan oluşur. Metni kuran bu dört unsur birbirinden  bağımsız değildir, karşılıklı etkileşim içindedir :

1)            Tematik ( thématique ): (İçerik) İçeriğin seçme eksenine bağlı (paradigmatique) yapısının  incelenmesidir. Kısaca metinde geliştirilen temaların incelenmesidir. Mesela kelime alanı analizleri, metnin temalarının bulunmasını sağlar.

2)            Diyalektik (dialectique ) : (Hal, süreç ve aktörler) Bir metinde zamanın akışı içinde art arda zincirlenen anlamlı unsurlardır. Diyalektik, metnin tahkiyeviliği ile benzerlikler gösterirse de bu iki kavramı birbirinden ayırmak gerekir. Tahkiyevilik, işaret bilime (semiotique) ait bir kavramdır, diyalektik, metnin dört oluşturucu öğesinden birisidir, metinselliği yaratan bir unsurdur. Yani metne ait zamanın ilerlemesidir, içeriğin sözdizimsel (syntagmatique) ilerleyişidir. Zaman içinde ortaya çıkan  dönüşümdür.

3)            Diyalojik (dialogique) :(Kipsel gelişmeler, doğru/yanlış, olumlu/olumsuz) Dünya ile metin arasındaki ilişkinin incelenmesidir. Sözceleme anının incelenmesidir. Kipsel (modales) değişimlerin incelenmesidir: Mesela , doğruluk ( gerçek /yalan), olumluluk ( pozitif / negatif, “axiologique”), (iyi / kötü). Bunlar, seçme ekseninde yer alan (paradigmatique) unsurlardır.

4)            Taktik (tactique) : (İçeriğin çizgisel dizilişi) Metin birimlerinin düzenidir, Anlamsal birimlerin yani içeriğin çizgisel yerleşiminin incelenmesidir. Anlamlı bölümlerin sıralanışını inceler. Hangi unsurların  önce hangi unsurların sonra ifade edildiğini araştırır. Sözdizimsel (syntagmatique) yerleşim incelenir.

    ÖRNEK: Şöyle bir reklam cümlesi düşünelim: “Nihayet kahveli süt çıktı!” Bu cümleyi yorumlayıcı anlam bilimine ve bu dört unsura göre inceleyelim:

1)            Tematik: Tema “kahve”  ve  “süt”tür.

2)            Taktik: “Sütlü kahve” deyimi “kahveli süt” olarak değiştirilmiştir. Bu anlatım, sözdiziminin çizgisel düzeninin bozulmasıyla elde edilmiştir. Ama tema da değişmiştir: Yeni bir tema doğmuştur. Bu tema “kahveli süt” temasıdır.

3)            Diyalektik: “Nihayet kahveli süt çıktı!” sözü, zaman içinde ortaya çıkan bir değişimi anlatmaktadır: “Önce sütlü kahve vardı, şimdi ise kahveli süt ortaya çıktı” denmek istenmektedir. Olgu, “önce ve “sonra” bağlamı içinde sunulmaktadır. Bu cümlede “Nihayet” kelimesi zamanda sonralığı ifade etmektedir.

4)            Diyalojik : “Nihayet”  kelimesi, ayrıca kipsel bir değişimi haber veriyor: Bu değişimin insanlar tarafından beklenen, özlenen, iyi bir değişim (euphorique) olduğu vurgulanıyor. Sözceleme anından önceki “eski dünya”nın kötü olduğu, sözceleme anından sonraki yeni dünyanın ise (kahveli süt dünyası) iyi olduğu (axiologie) söylenmek isteniyor.

DİL BİLİMİ İLE İLGİLİ TANIMLAR

Biçimbirim Düzlemi  (MORPHÈME) :

Biçimbirim,  eşzamanlı bir incelemede bölünemeyen en küçük anlamlı işarettir; en küçük anlamlı birimdir. Meselâ, yolcular kelimesi üç biçimbirimden meydana gelir: “yol-cu-lar” .

İki tip biçimbirim  (MORPHÈME)  vardır:

Gramem (grammème), tek başına bir anlamı olmayan, gramer ilişkilerini ifade eden morfemlerdir; oldukça «kapalı» olan bir sınıfa ait bir morfemdir, yani biçimbirimdir;  eşzamanlı bir değerlendirmeye aittir.  Mesela «koşmak»ta  «-mak» eki bir gramemdir.

Lekzem (lèxeme), dile ait anlamlı kelimelerdir, bir yahut birçok sınıfa ait zayıf bir şekilde “kapalı” olan morfemlerdir; dilin eş zamanlı değerlendirmesine ait unsurlardır. Meselâ «koşmak»ta «koş-» gibi.

Bir morfemin yani biçimbirimin anlamı (yani gösterileni) semem «sémème»* adını alır.

I. Metnin Dilbilimsel Birimleri

        a) Sözlüksel birim (lexie) Düzlemi:  Sözlüksel birim (lexie), biçimbirimin (morphemes) durgunlaşmış (stabilisées) grublaşmasıdır.  Onlar, kendilerini meydana getiren biçimbirimlerle bütünleşme derecelerine göre birbirlerinden farklılaşırlar: Basit sözlüksel birimlerde bütünleşme kuvvetlidir (tat-lı) ; kompleks sözlüksel birimlerin bir kısmında bütünleşme kuvvetlidir, sözlüksel birimler, bu durumda aralarına başka unsurlar kabul etmez (art arda); bir kısmında ise bütünleşme zayıftır, sözlüksel birimler aralarına başka unsurlar girebilir (Elinden gelmemek «elinden bir şey gelmemek»).

Sözlüksel birimler, bağlamsallığın birinci tabakasında, kompleksliğin birinci basamağında yer alır. Dilin görevsel sistemi, sözlüksel birimler basamağında ( iç söz dizim) kendini gösterir, fakat sözlüksel birimler söze ( parole) bağlıdırlar. Sözlüksel birimin (lexie)  anlamı (signifié) “semi”dir (semie)*. 

       b) Dizim Düzlemi (syntagme): Dizim, cümle kuruluşu sahasıdır. Söze bağlı (parole) bir alandır. «Biçim bilim-sözdizim» (morphosyntaxiques) karşılaşmasının en kuvvetli şekilde hissedildiği düzlemdir. Deyimbilimi (phraséologie): Kuvvetle bütünleşmiş olan dizimlerdir.

     c) Periyod Düzlemi (période): Yorumlama işinin ilk basamağı, ilk düzlemidir. Periyod, aralarında zorunlu uyum ilişkileri bulunan dizimlerden meydana gelen metin birimidir. Dizimden büyük birim, periyoddur. Bu terim «cümle» kelimesinden daha uygun olduğu için günümüzde birçok yazar tarafından kullanılmaktadır ( Adam, Charolles, Berrendonner), Bu birimin sınırları mantıkî olmaktan çok retoriktir: Sözlü ifadede soluklanma, bir periyod birimi belirler, sözlü ve yazılı ifadede ayrıcalıklı ilişkilerle tanımlanabilir ( anaphore, coréférence). Periyod, dizim sıralarından oluşan kısmî bir anlam sahasıdır.

  d) Metin Düzlemi (texte):    Kompleksliği en üst düzeyde olan düzlemdir; daha alt düzeydeki düzlemleri yönetir.

    Not: Rastier, düzlemlerin sadece komplekslik dereceleriyle birbirinden farklılaştığını ve sınırlarının mutlak olmadığını göstermiştir. 

    * Biçimbirim (morpheme) anlamını sözlüksel birim içinde alır; sözlüksel birim, dizim içinde (syntagme); dizim, periyod içinde; periyod, metin içinde (texte) anlam kazanır.  Metin, üretilmiş olduğu sosyal uygulamada (pratique) ve diğer metinlere göre belirgin bir anlam kazanır.    Rastier’in bu metin anlayışını Frege’çi bir kompozisyon prensibi olarak düşünmemek gerekir, bu prensip dilbilimsel anlam bilime uymamaktadır. Bütünden parçaya ulaşma yolu, basit bir ayrıştırma (decomposition) yöntemi değildir, burada parçadan bütüne ulaşma  da söz konusu değildir:

Bütünün parçayı belirleme ilkesi  ( YORUM İLKESİ )

Dilbilime ait olan lehçe «kural»larından daha az kuralcı olan genel ve sözsel normlar (topluluk-deyişi «sociolectales), üslûp normları ( kişi-deyişi «idiolectales), metnin periyodlar düzlemini  yönetirler. Bu normlar,  dilbilimsel  normlardan sadece daha az kuralcı olmakla  farklılaşırlar, tabiatları yönünden farklı değildirler.

II. Anlam bilimi Kuramının Birimleri

Rastier, dilbilimin yukarıda açıkladığımız başlıca düzlemleri ile anlam bilimi kuramının üç düzlemi arasında ( küçük anlambilimi, orta anlambilimi, büyük anlam bilimi) paralellik kurarak bir kavram birliğine ulaşmıştır:

A-Küçük anlam bilimi (microsemantique), sözlüksel birimler düzleminde ortaya çıkar: biçimbirim ( morpheme) düzlemi, sözlüksel birim (lexie) düzlemi, dizim (syntagme) düzlemi.

B-Orta anlam bilimi ( mesosemantique), dizim ( syntagme) ve periyod düzleminde ortaya çıkar.

C-Büyük anlam bilimi ( macrosemantique), üst düzeyde kompleks olan metin düzleminde ortaya çıkar.

Bütünleşmiş anlam bilimin oluşturucu öğelerinin her biri, yorumlamada da, üretimde de bu düzlemlerin betimlenmesine katılmaktadır.