03.01.2019, 00:19

Dünür Sözcüğünün Kökeni

Dünür sözcüğü Türk Dil Kurumunun sözlüğünde şöyle açıklanıyor: “Eşlerin baba ve analarının birbirlerine göre durumu.” Gelinin anne ve babası damadın anne ve babasının dünürü oluyor yani, damadın anne ve babası da gelininin anne ve babasının dünürü oluyor.

Peki, bu sözcük hangi kök anlamdan gelir, nasıl oluşmuştur? Önce etimoloji sözlüklerinin söylediklerine bakalım:

Hasan Eren, bu sözcüğe sözlüğünde yer vermemiş.

Gülensoy sözlüğünde Divanu Lugati’t-Türk’te yer alan "tüŋür" sözcüğü kaynak gösterilmiş.

Tieze, Clouson’a dayanarak Eski Türkçe devresindeki "tüŋür" sözcüğünü en eski şekil göstermekle yetinmiş.

Nişanyan sözlüğünde ise Uygur yazmalarında yer alan "tüŋür" sözcüğü en eski biçim olarak verilmiş.

Etimoloji sözlüklerinin genelinin Uygur yazmalarında yer alan tüŋür sözcüğünü en eski biçim olarak  almaları aslında hatalıdır, bu sözcüğün görüldüğü – tarihlendirilmemiş olsa bile- daha eski bir kaynak var: Begre Yazıtı.

Yenisey Yazıtlarından biri olan bu yazıtın Kormuşin yayınında 8. Satırda geçen  “yatda tüŋürim e adırıldım, antlıg adaşım a antsızda edgü eşim e adırıldım a”(Yabancı yerde dünürümden ayrıldım, yeminle bağlı bulunduğum arkadaşımdan, yeminle bağlı bulunmadığım dostlarımdan ayrıldım.) cümlesinde bu sözcük tam olarak tanıklanır.

Belgelerle gidebildiğimiz en eski şekil kök halinde değil ileri öge halinde karşımıza çıkıyor. Dolayısıyla bu noktadan sonra sözcüğün en küçük parçasına ve kök anlamına ulaşmak Türkçenin başka sözcükleriyle yapılacak karşılaştırmalara bağlı.

Tüŋür sözcüğü Türkiye Türkçesinde yer alan düğme, düğüm, düğün gibi sözcüklerle aynı kökten geliyor. Tüm bu sözcükler Eski Türkçedeki  tüg- eyleminden gelir. Bu kökün de muhtemel daha küçük parçası tü- fiilidir. Günümüzdeki tüm sözcüğü, Göktürk Türkçesindeki tüketi sözcüğü bu kökü yani tü- fiil kökünü hissettirir.

Eski Türkçedeki "tüg-" eylemi "birleştirmek, bütünleştirmek" anlamına geliyor. Düğün iki ailenin birleştirilmesidir, düğme kıyafetin iki parçasını birleştirir, düğüm sözcüğü yine birleştirmek, bütünleştirmek anlamlarıyla ilgilidir.Tüŋür sözcüğünde yer alan "–ür" eki de bir sıfat fiil ekidir yani dünür sözcüğü birleştiren, bütünleştiren anlamına geliyor. Bu noktada ses bilgisel olarak diğer sözcüklerde /g/ sesinin yer alması buna karşın tüŋür sözcüğünde /g/ sesinin yer almaması çeldirici gibi görünür. Bu sözcükte /g/ sesi yerine /ŋ/ sesinin yer almış olması da Türkçenin farklı dönemlerinde de örnekleri görülen ŋ-g nöbetleşmesinden kaynaklanır. Göktürk Türkçesinde iyelik ve kişi eklerinde yoğun görülen diğer dönemlerde bazı sözcüklerde rastlanan bu ses değişimi, bu sözcükte tüg>tüŋ şeklinde bir değişime yol açmıştır.  Dolayısıyla şimdiye kadar anlatılanlar sözcüğün şu şekilde bir oluşumda bulunduğunu gösterir: Tü-g>ŋ-ür

Sonda yer alan –ür eki yukarıda bahsedildiği gibi bir sıfat-fiil(Participle) ekidir ancak kalıcı isim yapmıştır: Bağlayan, bağlayıcı, bütünleştiren gibi anlamlar dünür sözcüğünün kök anlamlarıdır.

Ömür Güner

Yorumlar (3)
Erkin Egemen 5 yıl önce
Dikmek eylemi ne aynı kök anlama sahip. Birleştirmek, bütünleştirmek.
Mehmet Subaşı 5 yıl önce
Erdinç hocamyazılarınıza bayılıyorum. :) Helal hocam.
sedat 5 yıl önce
Ömür hoca mı demek istediniz? ;))