Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri> Varsağı, semai, destan, koşma, mani

Konumuz: Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri

Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri

Hece Vezniyle Meydana Getirilen Nazım Şekilleri

Mâni

• Halk şiirimizin en küçük ölçekli şekildir.
• Ağırlıklı olarak bir tek kıtadan oluşur.
• Genellikle birinci ve üçüncü mısralar serbest, ikinci ve dördünce mısralar kafiyelidir, fakat koşma tipinde olduğu gibi üçüncü mısra serbest, diğerleri de aynı kafiye¬de olan tarzda da vardır.
• İlk mısrası 3 veya 4 heceden ibaret olanlar da vardır kİ bunlara kesik mani adı verilir. Mısra adedi 4’ten fazla olan (5 ile 14 arası) ve yine ilk mısrası eksik tutulan maniler de söylenmiştir. Bunlara ayaklı mani ismi verilir.
• Mânilerde 7’li hece ölçüsü kullanılır.

b) Koşma

• Halk şiirinde kullanılan en eski ve en yaygın biçimdir.
• Dörtlükler hâlinde söylenir.
• Koşmalarda hece vezni esastır. Koşmalar enelde 11’li hece ölçüsüyle yazılır.
• Koşmalar 6 + 5 veya 4 + 4 + 3 duraklı olabilir.
• Koşmaların kafiye düzeni (abab) (cccb) (dddb) … şeklindedir. İlk dörtlük (a a a b ) veya (x a x a ) tarzında da olabilir.
• Koşmalar, genel olarak lirik konularda söylenir. Dörtlük sayısı genellikle 4 ile 7 arasında olur. Son dörtlükte şair mahlasını söyler.
• Koşma biçiminin (gerek vezin ve gerekse kafiye düzeni bakımından aynı olmasına rağmen) hece sayının farklılığı veya dörtlük sayısının fazlalığı, ayrıca işlediği konuların çeşitliliği sebebiyle çeşitleri vardır:

c) Destan

Ölçüsü, dörtlüklerle söylenmesi, kafiye düzeni bakımından tamamen koşmaya benzer ancak, dörtlük sayısı olarak fazladır, bazen 100 kıtayı bulur.

 Konu bakımından destanlar şu şekilde tasnif edilebilir:

• Savaş destanları, bir muharebeyi bizzat görmüş veya görenden işitmiş olan şairin bunu nazmen tasvir ettiği şiirlerdir. Tarihî olaylara bazen kaynaklık edebilecek önemi haizdir.
• Olağanüstü olayları ele alan destanlar; deprem, yangın, sel, salgın hastalık gibi toplumda derin izlen bırakan olayları ele alır.
• Eşkıya veya meşhur yöneticilerin maceralarını anlatan destanlar.
• Mizahi karakterde ve sosyal eleştiri ve hiciv niteliğinde olan destanlar.
• Atasözleri destanları.
• Hayvan destanları
• Yaş destanları, İnsanın doğumundan, hatta ana rahmine düştüğü andan ölümüne kadarki safhalarını anlatan destanlardır.

ç) Semai

• Bu da, koşma gibi dörtlüklerle yazılır.
• Semailerde dörtlük sayısı 3-7 arasındadır.
• Kafiye düzeni koşma gibidir. Sadece vezni 8’li hecedir.
• Duraksız veya 4-4 duraklı olabilir.

d) Varsağı

• Şekil, ölçü (8’li hece), kafiye düzeni itibariyle tamamen semainin aynısıdır.
• Yiğitçe, mertçe bir eda ile söylenmesi ve bre., behey., hey gidi… nidalar taşıması ile semaiden ayrılır.
• Güney Anadolu Varsak Türkmenleri arasında özel bir ezgiyle söylenmesi bakımından da semaiden farklılık gösterir.

Halk Edebiyatında Aruz Ölçüsüyle Oluşturulan Nazım Biçimleri

     Divan şairlerinin etkisiyle halk şairlerinin söyledikleri şiirler vardır. Bunların beyitler veya dörtlükler hâlinde söylenmiş olmaları ismini değiştirmez. Esas olan kullanılmış olan aruz kalıbıdır.

a) Divan

     Gazel, murabba, muhammes müseddes biçiminde olabilir. Vezni: Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün kalıbıdır.

b) Semai

     Âşık edebiyatında 8 li hece vezniyle söylenen semai biçimiyle karıştırılmamalıdır. Semaide mısra adedinin önemi yoktur, vezin esastır. Semainin kalıbı: Mefâîlün / Mefâîlün/ Mefâîlün / Mefâîlün.

c) Selis

      Feilâtün / Feilâtün / Feilâtün / Feilün vezniyle yazılır.

ç) Kalenderi

     Mef’ûlü / Mefâîlü / Mefâîlü / Feûlün vezniyle yazılır.

d) Satranç

   Müfteilün / Müfteilün / Müfteilün / Müfteilün vezniyle yazılır.

e) Vezn-i Âhar

   Müstef’ilâtün / Müstef’ilâtün / Müstef’ilâtün / Müstef’ilâtün vezniyle yazılır.