EYLEMLERDE ÇATI

EYLEMLERDE ÇATI




Eylem çatıları nesnesine ve öznesine göre iki öbekte incelenir.

A) NESNESİNE GÖRE ÇATI

Nesnesine göre çatı, yüklemin nesnesine göre değerlendirilir.

1) Geçişli ve Geçişsiz Eylemler:

Belirtili nesne alabilen eylemler geçişlidir. Kolay bir yol olarak bir eylemin geçişli olup olmadığını anlamak için eyleme "neyi, kimi" sorularını yöneltiriz, bu soruları yöneltebiliyorsak eylem geçişlidir, yöneltemiyorsak geçişsizdir. Bir diğer yöntem ise şudur: Eylemin başına "onu" adılını getirebiliyorsak eylem geçişlidir, getiremiyorsak geçişsizdir. Bir eylemin geçişli olabilmesi için tümcede nesne olması gerekmez. Tümcede nesne olmasa bile geçişli olabilir. Önemli olan "neyi, kimi" sorularını sorup soramadığımızdır. Örnekler:

* Duyuyorum. ("kimi/neyi duyuyorum?" veya "onu duyuyorum") (geçişli)
* Beni anladığını biliyorum. ("neyi biliyorum?" veya "onu biliyorum.) (geçişli)
* Seni çok seviyorum. ("kimi seviyorum?" ya da "onu seviyorum") (geçişli)

* Oraya otur. ("neyi otur?" veya "onu otur" ) (geçişsiz)
* Burası ne güzel kokuyor. ("neyi kokuyor?" ya da "onu kokuyor") (geçişsiz)
* Güzün bitkiler ölür. ("neyi ölür? Ya da "onu ölür") (geçişsiz)

2) Oldurgan ve Ettirgen Çatılı Eylemler:

Geçişsiz bir eylemin üzerine "-r, -t, -tır" eklerinden birinin getirilerek eylemin geçişli yapılmasına "oldurgan" çatılı eylem denir. Geçişli bir eylemin üzerine "-r, -t, -tır" eklerinden biri getirilerek eylem yeniden geçişli yapılıyorsa o eylem "ettirgen" çatılı bir eylemdir. Bu durumda eylemin geçişlilik derecesi arttırılmış olur ve bir başkasına yaptırma, ettirme anlamı katar.

* Kadın öldü. (geçişsiz) -> Kadını öldürdü. (oldurgan)
* Günler dayanılmaz geçiyor. (geçişsiz) -> Günlerini dayanılmaz geçiriyor. (oldurgan)
* Araba durdu. (geçişsiz) -> Arabayı durdurdu. (oldurgan)

* Bu yazıyı okudum. (geçişli) -> Bu yazıyı okuttum. (ettirgen)
* Yeni aldığım evi boyadım. (geçişli) -> Yeni aldığım evi boyattım. (ettirgen)
* Sesini duydum. (geçişli) -> Sesini duyurdum. (ettirgen)

B) ÖZNESİNE GÖRE ÇATI

Öznenin yüklemle ilişkisine bakılır.

1) Etken ve Edilgen Eylemler:

Yüklem durumundaki eylemin gösterdiği işi doğrudan doğruya öznenin kendisi yapıyorsa eylem etken çatılı demektir. Demeli, eylemin bir öznesi varsa ve "-l, -n" çatı ekini almamışsa eylem etkendir. Bir eylem "-l, -n" çatı ekini almışsa ve eylemin kim tarafından yapıldığı belli değilse o eylem edilgendir. Edilgen eylemlere "kim tarafından" sorusunu yöneltebiliriz.

* Çatalı yıkadı. (etken) (Gizli özne: O)
* Çatal, yıkandı. (edilgen)

* Güvenlik güçleri, bu kişileri arıyor. (etken) (Özne: Güvenlik güçleri)
* Bu kişiler aranıyor. (edilgen)

* Sınavın yapılmayacağını söyledi. (etken) (Gizli özne: O)
* Sınavın yapılmayacağı söylendi. (edilgen)

2) Dönüşlü Eylemler:

Eylem kök ya da gövdelerine "-n, -l" çatı ekleri getirilerek yapılır. Edilgen eylemlerle dönüşlü eylemler birbiriyle karıştırılmamalıdır. İkisi de "-l, -n" çatı eki alır. Ancak edilgen çatılı eylemlerin gerçek öznesi yokken dönüşlü çatılı eylemlerin gerçek öznesi vardır. Dönüşlü eylemlerde özne işi doğrudan kendisi yapar ve yaptığı işten de doğrudan kendisi etkilenir. Ayrıca dönüşlü çatılı eylemlerde "kendi kendine" anlamı vardır.

* Annem geleceğimi öğrenince çocuklar gibi sevindi.
* Yüzmek için hemen soyundu.
* Çocuklar suya girip yıkandı.
* Gün ağarınca uyanıyorum.
* Dışarı çıkarken süsleniyor.
* Kadın çevresine bakındı.

3) İşteş Çatılı Eylemler:

Eylem, kök ya da gövdelerine "-ş, -leş" çatı ekleri getirilerek yapılır. İşteş eylemler, işin birden çok özne tarafından karşılıklı veya birlikte yapıldığını bildirir. İşteş çatılı eylemlerde özne gerçektir. Kimi eylemler çatı eki almadan da işteşlik özelliği gösterebilir. Savaşmak, barışmak, güreşmek, çatışmak, kavuşmak gibi eylemlerin köklerine işteşlik ekleri yapım eki olarak eklenmiştir.

* Karşılaştıklarında opüşüp koklaştılar.
* Dallarda kuşlar ötüşüyor.
* Kuru güz yaprakları uçuşuyor.
* Onunla bir süre öylece bakıştık.
* Yolcular durakta bekleşiyordu.

Yorumlar (0)