ÇENGKOPUZ “AĞIZ ÇENG’İ, AĞIZ TAMBURASI = MAULTROMMEL, MAULHARFE” HAKKINDA

Homuscut Andrey “Yakutskiy Homus [Yakut Kopuzu]” başlığı ile Facebook’a bir video yükledi. Bu video kaydında Yakut Türkü olan bir hanım sanatçı “Ağız çengi, Ağız tamburası” çalıyor. Çalgıyı kullanmakta da epeyi usta.

Daha önce de 25 Aralık 2015 (16.19)’da Buötur Yakovlev’in yüklediği Yakut Kopuzunun icra edildiği bir video yüklenmişti. Türkiye Türklerinin pek bilmediği ve tanımadığı bu küçük musikî âleti için, ilk video kaydına yaptığım yorumda “Bu çalgının adı Çeng Kopuz’dur. İleride bilgi vereceğim” demiştim. Vaadimi yerine getiriyor, aşağıdaki satırları yazıyorum. 

Çalgının Türkçe metinlerde geçen en eski kaydı Berliner Turfantexte serisinin III. kitabı olan ve “Uygurca İnsadi Sûtra” başlığı ile neşredilen eski Uygur Türkçesi metninin 947.-948. satırlarında, kü baş kafiyesi ile yazılan bir dörtlüğün ilk iki cümlesinde, kübrüg, ay-a, çang kopuz, / kürlig sam kin, tuç burgu şeklinde geçen ve “davul, çalpara, ağız çengi, gür sesli üç telli tambura, tunç boru” şeklinde anlayabildiğim cümlede, beş mûsikî âletinin üçüncüsü olarak geçmektedir. 

Çeng Kopuz adlı bu mûsikî âleti hakkında İslam Ansiklopedisi'nin “Kopuz” maddesinde şu bilgi verilmişti: “Kutru 2-3 cm kadar olan bir demir dâirenin karş karşıya gelen iki ucu, birleşmeğe çeyrek cm kadar kaldıktan sonra, muvâzî olarak 4-5 cm, uzatılır.

Bunların aralarında, bir ucu dâirenin karşı tarafına raptedilen bakır ve yahut gümüşten mâmul yassı ve gittikçe incelen tel ağıza yaklaşdırılarak, nefes ile ihtizaz ettirilir. İşitilecek âhengin letâfeti, çalann işâret parmağındaki melekeye göre, olur” (Mirza Bala, “Kopuz”, İA, VI, s. 853-854).

Bu tariften de anlaşılacağı üzere, at nalı şeklindeki madenden bir parçanın içerisine konulmuş bir dilden ibâret olan ve ağıza alnarak dil ve parmakla çentilip seslendirilen bu âlet, Kazaklarda ç- > ş- değişmesi ile şang kobız (Kazak Sovyet Entsiklopediyası, 12, Almatı 1978, s. 179b-c), Karakalpaklarda şıng kobız “jenskiy metalliçeskiy muzikalnıy instrüment [kadınlara âit metalden mûsikî âleti]” (Karakalpakşa-Rusşa Sözlik = Karakalpakskogo-Russkiy Slovar’, Moskova 1958, s. 395), Kırgızlarda temir komuz “jelezniy Komuz [demir kopuz]”, temir komuzçı “Musikant, ırgayuşiy na vargane” (K. K. Yudahin, Kırgızça-Orusça Sözlük = Kırgızsko-Russkiy Slovar’, Moskova 1965, s. 400), Başkurtlarda timer kumız “jelezniy kubız [demir kopuz]” (Başkortsa-Russa Hüzlek = Başkırsko-Russkiy Slovar’, Moskova 1958, s. 343), Özbeklerde chäng veya chängawuz “Jaw’s harp [Çene Harb'i]” (Johanna Spector, “Musical Tradiction and Innovation”, Central Asia Century of Russian Rule, New York - London, 1967, s. 450-451), Doğu Türklerinde kubuz “Jaw’s harp [ağız tamburası, ağız çengi]” (Gunnar Jarring, An Eastern Turki-English Dialect Dictionary, Lund 1964, s. 253), Türkmenlerde gopuz “Türkmen gızlarınıng agız bilen çalyan demir dilli saz guralı” (Türkmen Dilining Sözlügi = Slovar’ Türkmenskogo Yazka, Aşgabat-1962, s. 180b) adlar ile geçen ve hâlen kullanlan bir mûsikî âletidir.

Âlet, Özbek Türkçesinde chäng ve chängawuz şekillerinde yaşamaktadr. Chängawuz şekli, âletin ağızda seslendirilmesi yüzünden çeng + agız “ağız çeng'”i şeklinde değil, çeng + kopuz > çengavuz  şeklinde teşekkül etmiştir.

Âlet, ağızda seslendirilmesinden dolay, İngilizcede “Jaw’s harp” şeklinde isimlendirilmiştir. (Curt Sachs, Real-Lexikon der Musikinstrumente, zu gleich ein Polyglossar für das gesammte Instrumentengebiet, New York, 1964, s. 198b. Jew’s harp Jew’s trump, engl. “Maultrommel”, eigenthich Jaw’s harp “Maulharfe”).

Bu isim, telâffuzundaki yaknlık dolaysıyla, âlete uzun yıllar “Yahudi Harbi, Yahudi Çengi” denilmesine sebeb olmuştur. Haddizatında Jaw’s harp, doğru telaffuzu ile “Çene Harbi, Çene Çengi” şeklinde anlaşılmalıdır.

Âlet, Evliyâ Çelebi’de “Ağız Tamburası” olarak geçmektedir. (H. G. Farmer, Turkish Instruments of Music in the Seventeenth Century, as described in the Siyahat nâme of Ewlija Chelebi, Glasgow 1937; Muammer Kemal Özergin, “Evliya Çelebi’ye göre 17. asırda Osmanlı Ülkesinde Çalgılar (III)”, Türk Folklor Araştrmaları, XIII (1971), s. 6051).

Âletin resmi için de bibliyografya verelim: Jean Jenkins and Paul Rovsing Olsen, Music and Musical Instruments in the World of Islam, London 1976, s. 80-81. chang N 15 or iron jew’s harp. Quetta, Pakistan (C. B.), chank N. 16, a slender iron jew’s harp. Kabul, Afghanistan (C. B.), scacciapensieri. A large iron jew’s harp. With an olmost circular frame. Sicily. Italy (C. B.); Âletin Kazaklardaki şekli için bk. Kazak Sovyet Entsiklopediyas, cilt 12, Almat 1978, s. 179b-c; Bolat Sarbayev, Kazaktıng Muzikalık Aspaptarı = Kazahskiye Muzkal’niye Instrument, Alma-Ata-1978, s. 65; Halife Altay, Anayurttan Anadolu’ya, Kültür Bakanlığı Yayınları: 354, Ankara 1981, s. 216.

Meraklıları için “iyi dinlemeler” temennisi ile arz ediyorum.