İlk Kırgız Kukla Sanatı: Tak Teke
İki bin yıl önce başlayan ‘Tak Teke’ oyunu bugün yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. Ülke genelinde bu sanatı icra eden ‘Tak Tekeciler’in sayısı ise bir elin parmaklarını geçmiyor.
Rüzgârın esmesiyle dans eden otların arasındaki keçi şırıl şırıl akan suya doğru ilerliyordu. O sırada çok uzaklardan, kayadan kayaya atlayıp gelen dağ tekesi hayalet gibi süzülerek keçinin yanına gitti ve bu ani karşılaşmanın etkisiyle birbirlerine bakarak şaşırdılar. Bir müddet sonra tokuşan keçi ve dağ tekesinden çıkan ses doğanın sessizliğini bozdu.
Gerçekte ise bu ses ağaçlardan çıkan boynuz sesleriydi.
Aslında betimlenen bu olay komuz sanatçısının parmaklarının marifetiyle ortaya koyduğu ‘Tak Teke’ oyunudur. ‘Tak Teke’, önceleri çocukları eğlendirmek için yapılan bir oyun olmasına rağmen, zaman geçtikçe Kırgız halkının ilgisini çeken ve halkın yaşam tarzını, kültürel değerlerini ve gündelik olaylarla baş etme yeteneklerini anlatan bir oyuna dönüşmüştür.
Unutulmuş yeteneğin mirasçıları
Kırgız halkının ilk müzikoloğu olan Balbay Alaguşev ‘Tak Teke’ oyununda komuz sanatçısının becerisinin çok önemli olduğunu ifade etti. Bu durum aynı zamanda ‘Tak Teke’ oynatıcılarının sayısının az olmasının da sebebi. ‘Tak Teke’ oyununu herkesin icra edemeyeceğini dile getiren Alaguşev, yetenekli kişilerin bile becerilerine göre farklı sayıda ‘Tak Teke’ oynatabildiğinin altını çizdi. Alaguşev’e göre ülkede bu oyunu icra edebilen komuz sanatçılarına, merhum Nurak Abdrahmanov ile Esenbek Mayrıkov örnek gösterilebilir. Sözgelimi ünlü müzikolog ve komuz sanatçısı Esenbek Mayrıkov kartalın yankılanan sesini, kaplanın ava çıkmasını, dağ tekesi ve keçisinin yırtıcılara karşı savunmasını ‘Tak Teke’ oyununda canlandırabiliyor.
Milli oyunumuza sahip çıkalım!
Ünlü komuz sanatçılarından merhum Nurak Abdrahmanov ile yaptığım röportajda, ‘Tak Teke’ oyununu ilk olarak Londra’da icra ettiğini ve çocukluk hatıralarının ‘Tak Teke’ oyunu ile dopdolu olduğunu dile getirmişti. Nurak Abdrahmanov’a göre Tak Teke’yi kuklanın başlangıcı olarak görebiliriz. Çünkü Kırgızistan’da kukla tiyatrosu gelişmeden önce ‘Tak Teke’ yaygındı. Kukladaki ilk ‘Tak Teke’ oyununu kemancı Toltoy Murataliyev icra etmiş. Daha sonra çocukların gündelik oyunlarına sirayet eden bu oyunun sanatsal yönü unutulmuş.
‘Tak Teke’nin sıradan bir oyun olarak görülemeyeceğini de dile getiren Abdrahmanov, Kırgız halkının tarihsel varlığı kadar uzun bir geçmişe sahip olan bu oyunun ‘milli oyun’ olarak sahiplenilmesi gerektiğini belirtmişti. Ayrıca, Kazakların bu oyunu yıllardır kendi milli oyunlarına dönüştürme çabalarını ve bu kapsamda son zamanlarda düzenli festivaller organize ettiklerini ifade etmişti.
Tak Teke’nin tarihini araştıran komuz sanatçısı
‘Tak Teke’ oynatmayı çocukken öğrenen komuz sanatçısı Esenbek Mayrıkov, iki keçi, bir dağ tekesi, kartal ile kaplanın şekillerini çok iyi tasvir edebiliyor. ‘Tak Teke’ oyununun tarihsel köklerini araştırarak kitap hazırlamayı düşünen Esenbek Mayrıkov, “Tak Teke oyunun komuz ile birlikte iki bin yıl önce doğduğunu söyleyebiliriz. Halihazırda derinlikli bilgi topluyorum. Kitap çalışmamda ‘Tak Teke’ oyununun tarihini, onu icra eden komuz sanatçılarını ve çeşitli yöntemleri değerlendiriyorum.” demişti.
Ağacı canlandıran kukla
'Tak Teke', ağaçtan yapılan oyuncak anlamına gelir. Onu hazırlamada sadece tabılgı, kayın ağacı ve çam ağacı kullanılır. Bu ağaçlardan yapılan 'Tak Teke'ler çok sağlam olmakla birlikte uzun yıllar kullanılabilir.
Kaliteli ağaçtan hazırlanan 'Tak Teke', ortasında olan çubuğa bağlanarak oturtulur. Çubuk, tahtadan yapılan ince daire şekilindeki tahtanın üzerine koyulur ve ucu- na ip bağlanır. Hazır olan 'Tak Teke'ler ağız komuzu, demir komuz ve komuz ile çalınan müziğin ahengine göre, çalan ki- şinin eline bağlı olan iplerin çekilmesiyle oynatılır. İplerinin çekilmesi sonucu 'Tak Teke'nin ayakları birbirine deyerek ‘tak tak’ diye ses çıkardığı için oyunun adına 'Tak Teke' denmiştir. 'Tak Teke' oyunun müziği olarak ise komuzla çalınan ve doğaya özgü sesleri yansıtan 'Şırıldan' müziğini söyleyebiliriz.
Dipnot: Kırgızların milli sanatlarından biri olan Tak Teke ile ilgili bu yazıyı, 2012 yılında bu sanatı icra eden sanatçılar Nurak Abdrahmanov, Esenbek Mayrıkov ve müzikolog Balbay Alaguşev ile yaptığım röportajlar sonucunda öğrencisi olduğum üniversitenin gazetesi için hazırlamıştım. Bu yazı yayımlandıktan hemen sonra ise komuz sanatçısı Nurak Abdrahmanov tedavi gördüğü hastanede hayatını kaybetmişti.
KAYNAK : https://turktoyu.com/ilk-kirgiz-kukla-sanati-tak-teke
