Göktürkçe Dersler, Göktürkçenin Kuralları ve Örnekleri

Konumuz: Günümüz Türkçesiyle Orhun Yazıtları, Orhun Abideleri, Göktürk Abideleri, Orhun yazısı, Orhun Abideleri Kelime Tahlili, Orhun Abideleri Kuzey Yüzü, Orhun Abideleri Güney Yüzü, Orhun Abideleri Doğu Yüzü, Orhun Abideleri Batı Yüzü.

Göktürkçe Dersler, Göktürkçenin Kuralları ve Örnekleri için derleme (galeriye) tıklayınız.

Genel bilgiler verildikten sonra, yazıtların günümüz Türkçesiyle açıklaması aşağıda verilmiştir. 

Türklerin en eski kitabeleri VI. yüzyıla ait YENISEY kitabeleri ile, VIII. yüzyıla ait ORHUN KITABELERI'dir.  Yenisey kitabeleri Kırgızlar'ın mezar taşlarına yazdıkları yazılardı.  Orhun Kitabeleri II. Göktürk Devleti zamanında Bilge Kağan, Kültigin ve vezir Tonyukuk adlarına dikilmişlerdir. YOLLUĞ TIGIN isimli bir Türk prensi tarafından yazılmışlardır. Bu yazılar 1893 yılında Danimarkalı Bilgin THOMSEN tarafından okunmuştur.

Orhun Yazıtlarının Önemi:

a)- Türk Tarihinin ve Türk Edebiyatının ilk yazılı belgeleri olmaları bakımından önemlidir. b)- Bu kitabelerden Türklerin o günkü yaşayışlarını, inançlarını öğreniyoruz. Ayrıca kitabeler gelecekteki Türk Milleti içinde çarpıcı öğütler vermesi bakımından önemlidirler.

Türk kelimesinin  milletimizin adı olarak  geçtiği ilk Türkçe metinler...
Orhun Yazıtları Köktürk imparatorluğunun ünlü hükümdarı Bilge Kağan döneminden kalan yazılı taşlardır. Bu taşlar, hem maddi hem de manevi bakımdan Türk dili, kültürü ve tarihinin en değerli anıtlarıdır. "Türk" kelimesi, Türk milletinin adı olarak ilk defa bu bengü taşlarda geçmektedir. Bunlar, Türk edebiyatının ilk şaheseri, Türk hitabet sanatının muhteşem örneği, Türk yazı dilinin ilk belgeleridir. Şüphesiz daha önceki dönemlerden kalma Türkçe metinler ve kitabeler de vardır.
"Türk adının, Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin.. Ilk Türk tarihi.. Taşlar üzerine yazılmış tarih.. Türk devlet adamlarının millete hesap vermesi, milletle hesaplaşması.. Devlet ve milletin karşılıklı vazifeleri.. Türk nizamının, Türk töresinin, Türk medeniyetinin, yüksek Türk kültürünün büyük vesikası.. Türk askeri dehasının, Türk askerlik sanatının esasları.. Türk gururunun ilahi yüksekliği.. Türk feragat ve faziletinin büyük örneği.. Türk içtimai hayatının ulvi tablosu.. Türk edebiyatının ilk şaheseri.. Türk hitabet sanatının erişilmez şaheseri..
Hükümdarane eda ve ihtişamlı hitap tarzı.. Yalın ve keskin üslubun şaşırtıcı numunesi.. Türk milliyetçiliğinin temel kitabı.. Bir kavmi bir millet yapabilecek eser.. Asırlar içinden milli istikameti aydınlatan ışık.. Türk dilinin mübarek kaynağı.. Türk yazı dilinin ilk, fakat harikulade işlek örneği.. Türk yazı dilinin başlangıcını miladın ilk asırlarına çıkartan delil.. Türk ordusunun kuruluşunu en az 1250 sene öteye götüren vesika.. Türklüğün en büyük iftihar vesilesi olan eser.. Insanlık aleminin sosyal muhteva bakımından en manalı mezar taşları.. Dünyanın bugün belki de en büyük meselesi olan Çin hakkında 1250 sene evvelki Türk ikazı.." (Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Ön Söz'den)
6. yüzyılın başlarından 7. yüzyılın ortalarına kadar olan dönemde Köktürk Imparatorluğu Mançurya'dan Iran'a kadar uzanıyordu. Türk boyları güçlü hakanların buyruğunda birleşmiş, Batı Kağanlığı Doğu Kağanlığına tabi olmuş, bir merkezden idare edilen Türkler Asya'nın hakimi durumuna gelmişlerdi. Fakat daha sonra imparatorluğu teşkil eden kavimler arasındaki çekişme, Türk Beyleri arasındaki dayanışmanın bozulması. Çin'in entrikaları ve özellikle güçlü kağanların gelmeyişi Imparatorluğun çökmesine yol açtı. Devletin doğu kısmı Çin hakimiyetine geçti. Çin daha sonra batı kısmına da yayılmaya başladı. Türk illeri işgal, Türk boyları esir edildi. Fakat bu esaret uzun sürmedi, Ilteriş Kağan dağılan milleti topladı; 680-682 yıllarında devleti Çin esaretinden kurtararak yeniden kurdu.

BILGE VE KÖL TIGIN KARDEŞLER
Ilteriş Kağan öldüğü zaman oğulları Bilge ve Köl Tigin henüz 7 ve 8 yaşlarında idiler. Onun için Ilteriş Kağan'ın yerine kardeşi Kapgan Kağan geçti. Kapgan Kağan zamanında devlet eski haşmetine ulaştı.
Kapgan Kağan'ın ölümünden sonra Bilge Kağan Taht'a oturdu. Kardeşi Köl Tigin ve buyrukçu (vezir) ihtiyar Tonyukuk' un yardımı ile devleti daha da kuvvetlendirdi. Onun devrinde "Türk Birliği" tam olarak bir kere daha sağlandı. Birliğin sağlandığı her devirde görüldüğü gibi, Bilge Kağan zamanında da Türk Devleti eşsiz bir kudret haline geldi.
Köl Tigin 731'de, ağabeyi Bilge Kağan 734'de öldüler. Köl Tigin öldükten bir yıl sonra, yani 732 yılında, Bilge Kağan kardeşi için bir ebedi taş yontturdu, başka deyişle bir anıt diktirdi. Bu taştaki yazılar, o eşsiz kitabe, Bilge Kağan tarafından kaleme alınmıştır. Bilge Kağan bu kitabede, kardeşinin yüceliğini, kahramanlığını, Türk milleti için unutulmaz hizmetlerini dile getirir. Kendi ölümünden sonra oğlu tarafından onun adına dikilen anıtta yine Bilge Kağan konuşmaktadır. Ebedi taşa, onun sağlığında söyledikleri, devleti nasıl kurdukları ve yücelttikleri, Türk milletine vasiyeti, nakşedilmiştir. Her iki taşta benzer ve birbirinin aynı olan cümleler vardır. Çünkü Bilge Kağan, unutulmaması gereken olayları ve kendisinden sonra tutulacak yolu ısrarla belirtmek istemişti.

BiLGE TONYUKUK
Bilge Kağan ve Köl Tigin anıtlarından başka, Koço Çaydam bölgesinde Tonyukuk için dikilmiş bir ebedi taş daha vardır. Bu anıtı Bilge Tonyukuk, sağlığında, 725'ten sonra kendisi için diktirmiştir. Bilge Tonyukuk, Ilteriş Kağan'ın isyanına katılan daha sonra Kapgan Kağan'a ve Bilge Kağan'a başkumandanlık, baş vezirlik, baş danışmanlık yapan bu büyük devlet adamı, kağanların ve kendisinin yaptıklarını anlatmaktadır.
Orhun Yazıtları, bugünkü Moğolistan'da, Baykal Gölünün güneyinde, Orhun nehri vadisinde, Koşo Çaydam gölü yakınlarındadır. 48. enlem ve 107. boylam arasında kalan bölgededir.
Anıtların olduğu yerde yalnız dikilitaşlar değil, daha pek çok ve son derece değerli kalıntılar da bulunmuştur. Yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları ile kutsal yer, eski bir Türk başkentidir.
Heykeller arasında Bilge Kağan'ın, eşinin, kardeşinin heykelleri de bulunmuştur. Yazık ki bunların bazı parçaları kaybolmuş, kalan kısımları da kırık dökük bir durumda ele geçmiştir.
Orhun harfleriyle yazılı kitabelerden tarihçi Cüveyni "Talih-i Cihanküşa" isimli eserinde söz etmişti. Eski Çin kaynaklarında da Türklerin böyle anıtlar diktikleri yazılıydı. Fakat 18. ve 19. yüzyıllara kadar ilim dünyası bu anıtların nerede ve ne durumda olduklarını öğrenemedi.
1709 yılında Rusya ile Isveç arasında yapılan Poltava savaşında, Isveç subaylarından Strahlenberg Ruslara esir düştü ve Sibirya'ya sürüldü. 13 yıllık sürgün hayatında Kuzey Rusya'yı baştan başa dolaşan Strahlenberg, Yenisey'de eski Türklere ait bazı kitabeler buldu. Bunlar, Orhun kitabelerinden iki-yüz yıl önce yazılmıştı. Bu Isveçli subay ülkesine döndükten sonra anılarını yazdı ve Yenisey kitabelerinden söz etti. Bunun üzerine tarihçilerin Türklerden kalan eserlere ilgisi arttı.

ORHUN YAZITLARI DA BULUNUYOR
1889 yılında Rus tarihçi Yardintsev Orhun Abidelerini buldu. Fakat yazılarını okuyamadı. 1890'da bir Fin heyeti, 1891'de de bir Rus heyeti abidelerin olduğu yere gittiler. Resimler çekip bunları ilim dünyasına sundular. Fakat yazılar hala çözülemiyordu.
Nihayet 1893'te Danimarkalı büyük ilim adamı Thomsen, Orhun yazısını çözmeğe muvaffak oldu. Önce yazılarda çok geçen Tengri (Tanrı), Türk ve Köl Tigin kelimelerini çözen Thomsen, sonra bütün yazıları okudu ve Türk milletine, Türk tarihine yaptığı bu hizmetten dolayı milletimizin şükranlarını kazandı.
ORHUN ALFABESI
Köktürk alfabesini Orhun anıtlarından öğrendik. Onun için Köktürk alfabesi daha çok Orhun alfabesi olarak anılır. Köktürk yazısı, Türk yazı dilinin ilk asırlarında ve özellikle 5. ve 9. yüzyıllar arasında yaygın olarak kullanıldı. Fakat Türkistan'da, bu yazı ile yazılmış, Milattan çok öncesine ait bazı kaya yazıları da bulunmuştur.
Orhun alfabesi 38 harflidir. Bunun 4'ü sesli, 4'ü sessiz harftir. Yazıda harfler birbirine birleştirilmez. Kelimeler de birbirinden üst üste konmuş iki nokta ile ayrılır. Yazı sağdan sola, istenirse, yukarıdan aşağıya yazılır. Orhun Abidelerinde satırlar yukarıdan aşağıya yazılmış ve sağdan sola doğru istif edilmiştir. Köl Tigin anıtının güney cephesindeki metnin ilk cümlelesi :  (Tengri teg tengride bolmış Türk Bilge Kağan... Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağan..) diye başlıyor. "Tengri" kelimesi hem 'Tanrı", hem "gök"anlamına geliyor.

KÖL TIGIN ANITI
Bilge Kağan'ın kağan olmasında, kahraman kardeşi Köl Tigin birinci derecede rol oynamıştı. Bilge Kağan kardeşinin ölümüne çok üzülmüş, onun için bir türbe yaptırmış ve anıt diktirtmişti. Bu anıttaki yazılar Bilge Kağan'ın sözleridir. Bilge Kağan burada kardeşiyle birlikte yaptıkları savaşları, devleti nasıl güçlendirdiklerini, kardeşinin kazandığı zaferleri anlatıyor.
Bu anıt, Bilge Kağan'ın kardeşi, Köktürk prensi ve askeri komutanı Köl Tigin adına dikilmiştir. Köl Tigin, kon yılka yiti yirmike "koyun yılının on yedisinde" (=27 Şubat 731) ölmüştür. Cenaze töreni 1 Kasım 731'de yapılmıştır. Türkçe yazıt ise 21 Ağustos 732'de dikilmiştir.
Köl Tigin anıtı, kaplumbağa şeklinde oyulmuş bir kaideye oturtulmuş. Bulunduğu zaman bu kaidenin yanında devrilmiş durumdaydı. Sonradan yerine dikilmiştir. Rüzgara dönük tarafında bazı satırlar silinmiş.               
Anıtın yüksekliği 3,75 metredir. Kireçtaşından yapılmıştır ve dört cephelidir. Yukarısı aşağı kısmına göre daha dardır. Doğu ve batı cephelerinin genişliği aşağıda 132, yukarıda 122 santimdir. Güney ve kuzey cepheleri ise aşağıda 46, yukarıda 44 santimdir. Üst kısım kemer şeklinde bitmekte ve yukarıda beş kenarlı olmaktadır. Doğu cephesinin üzerinde kağanın işareti bulunuyor.
Köl Tigin anıtındaki satırların uzunluğu 235 santimdir. Cetvelden çıkmış gibi düzgün ve güzel harflerle yazılmıştır.
Bu anıtın etrafında türbenin enkazı, heykel parçaları, iki tarafında heykeller ve balbal denilen işaretli, kabartmalı taşlar dizili 4,5 km. uzunluğunda bir yol bulunmuştur. Heykel parçaları arasında Köl Tigin'in başı ile karısının gövdesi ve yüzünün bir kısmı da bulunmuştur. Ne yazık ki bu heykeller çok parçalanmış, yüzlerini ve boylarını tam olarak gösteren örnekler bulunamamıştır.

BILGE KAÄžAN ANITI
Köl Tigin anıtının bir kilometre uzağında ve yerleşme şekli bakımından aynıdır. Yalnız birkaç santim daha uzundur.
Bilge Kağan anıtı ünlü Köktürk hakanı Bilge Kağan adına dikilmiştir. Anıt, ıt yılı onunç ay altı otuzka "köpek yılının onuncu ayının yirmi altısında" (25 Kasım 734) günü ölen ve 22 Haziran 735'te yuğ töreni yapılan Bilge Kağan adına dikilmiş ve onun kendi ağzından yazılmıştır. Burada yine devletin nasıl büyüdüğü anlatılmakta, ayrıca Köl Tigin'in ölümünden sonraki olaylar ilave edilmektedir. Bunda ve Köl Tigin'in anıtında Bilge Kağan'ın konuşmasından başka, yeğeni Yolluğ Tigin'in kitabe kayıtları da yer alır.
Bilge Kağan'ın türbe ve heykel kalıntıları da bulunmuştur. Fakat hem anıt,hem heykeller daha çok tahrip edilmiş durumdadır.

TONYUKUK ANITI
Tonyukuk anıtı iki dikilitaş halindedir. Ikisi de dört cephelidir. Bulunduğu zaman taşlar devrilmemişti. Fakat yazılar daha silik durumdadır.
Tonyukuk, Bilge Kağan'ın babası Ilteriş Kağan'ın , amcası Kapgan Kağan'ın ve Bilge Kağan'ın baş bilicisi, baş buyrukçusu yani baş veziri idi. Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve oradaki yazılar da kendisine aittir.
Tonyukuk, kendisi için diktirdiği taşlarda Köktürklerin Çin esaretinden nasıl kurtulduğunu, kurtuluş savaşını nasıl yaptıklarını,kendisinin neler yaptığını anlatır. Tonyukuk anıtının birinci taşında 35, ikinci taşında 27 satır yazı vardır.    

BiLGE KAÄžAN ABiDESi Tercüme

[1] Tanri gibi Tanri yaratmis Türk Bilge Kagani, sözüm: Babam Türk Bilge Kagani... Sir, Dokuz Oguz, iki Ediz cadirli beyleri, milleti... Türk tanrisi...
[2] üzerinde kagan oturdum. Oturdugumda ölecek gibi düsünen Türk beyleri, milleti memnun olup sevinip, yere dikilmis gözü yukari bakti. Bu zamanda kendim oturup bunca agir töreyi dört taraftaki ...dim. Üstte mavi gök, altta yagiz yer kilindikta,ikisi arasinda insan oglu kilinmis.
[3] Insan oglunun üzerine ecdadim Bumin Kagan, Istemi Kagan oturmus. Oturarak Türk milletinin ilini, töresini tutu vermis, düzene soku vermis. Dört taraf hep düsman imis. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almis, hep tabi kilmis. Basliya bas egdirmis, dizliye diz cöktürmüs. Doguda Kadirkan ormanina kadar, batida
[4] Demir Kapiya kadar kondurmus. Ikisi arasinda pek teskilatsiz Gök Türkü düzene sokarak öylece oturuyormus. Bilgili kagan imis, cesur kagan imis. Buyruku bilgili imis tabii, cesur imis tabii. Beyleri de milleti de dogru imis.Onun icin ili öylece tutmus tabii.Ili tutup töreyi düzenlemis. Kendisi öylece vefat etmis.
[5] Yasci, aglayici, doguda gün dogusundan Bökli Cöllü halk, Cin, Tibet, Avar, Bizans, Kirgiz, Üc Kurikan, Otuz Tatar,Kitay,Tatabi, bunca millet gelip aglamis, yas tutmus. Öyle ünlü kagan imis. Ondan sonra kücük kardesi kagan olmus tabii, ogullari kagan olmus tabii. Ondan sonra kücük kardesi büyük kardesi gibi
[6] kilinmamis olacak, oglu babasi gibi kilinmamis olacak. Bilgisiz kagan oturmustur, kötü kagan oturmustur. Buyruku da bilgisizmis tabii, kötü imis tabii. Beyleri, milleti ahenksiz oldugu icin, aldatici oldugu icin, Cin milleti hilekar ve sahtekar oldugu icin, kücük kardes ve büyük kardesi birbirine düsürdügü icin, bey ve milleti
[8] is gücü vermis. Doguda gün dogusunda Bökli kagana  kadar ordu sevk edi vermis. Batida Demir Kapiya ordu sevk edi vermis. Cin kaganina ilini, töresini ali vermis.Türk halk kitlesi söyle demis: Illi millet idim,ilim simdi hani, kime ili kazaniyorum der imis.
[9] Kaganli millet idim, kaganim hani, ne kagana isi, gücü veriyorum der imis.Öyle diyip Cin kaganina düsman olmus. Düsman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediginden, yine tabi olmus. Bunca isi, gücü vermedigini düsünmeden,Türk milletini öldüreyim, kökünü kurutayim der imis. Yok olmaya gidiyormus. Yukarida
[10] Türk Tanrisi, mukaddes yeri, suyu öyle tanzim etmistir. Türk milleti yok olmasin diye, millet olsun diye, babam Iltiris kagani, annem Ilbilge Hatunu gögün tepesinde tutup yukari kaldirmistir.Babam kagan on yedi erle disari  cikmis. Disari yürüyor diye ses isitip sehirdeki daga cikmis, dagdaki
[11] inmis. Toplanip yetmis er olmus. Tanri kuvvet verdigi icin, babam kaganin askeri kurt gibi imis, düsmani koyun gibi imis. Doguya batiya asker sevk edip toplamis, yigmis. Hepsi yedi yüz er olmus. Yedi yüz er olup ilsizlesmis, kagansizlasmis milleti, cariye olmus, kul olmus milleti, Türk töresine birakmis
[12] milleti, ecdadimin töresince yaratmis, yetistirmis. Tölis, Tardus milletini orda tanzim etmis. Yabguyu, sadi orda vermis. Güneyde Cin milleti düsman imis. Kuzeyde Baz Kagan, Dokuz Oguz kavmi düsman imis. Kirgiz, Kurikan, Otuz Tatar, Kitay, Tatabi hep düsman imis. Babam kagan bunca ... kirk
[13] yedi defa ordu sevk etmis, yirmi savas yapmis. Tanri  icin illiyi ilsizletmis, kaganliyi kagansizlatmis, düsmani tabi kilmis, dizliye diz cöktürmüs, basliya bas egdirmis. Babam kagan öylece ili, töreyi kazanip, ucup gitmis. Babam kagan icin ilkin Baz Kagani balbal olarak dikmis. Babam
[14] kagan uctugunda kendim sekiz yasinda kaldim. O töre üzerine amcam kagan oturdu. Oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti, tekrar besledi. Fakiri zengin kildi, azi cok kildi. Amcam kagan oturdugunda kendim prens ...Tanri buyurdugu icin
[15] on dört yasimda Tardus milleti üzerine sad oturdum. Amcam kagan ile doguda yesil Nehire, Santug ovasina kadar ordu sevk ettik. Batida Demir Kapiya kadar ordu sevk ettik. Kögmeni asarak Kirgiz ülkesine kadar ordu sevk ettik. Yekun olarak yirmi bes defa ordu sevk ettik, on üc defa savastik. Illiyi ilsizlestirdik, kaganliyi kagansizlastirdik. Dizliye
[16] diz cöktürdük, basliya bas egdirdik. Türgis kagani Türküm, milletim idi. Bilmedigi icin, bize karsi yanlis hareket ettigi, ihanet ettigi icin kagani öldü, buyruku, beyleri de öldü. On Ok kavmi eziyet gördü. Ecdadimizin tutmus oldugu yer, su sahipsiz kalmasin diye Az milletini tanzim ve tertip edip ... Bars Bey
[17] idi.Kagan adini burda biz verdik Kiz kardesim prensesi  verdik. Kendisi ihanet etti, kagani öldü, milleti cariye, kul oldu. Kögmenin yeri, suyu sahipsiz kalmasin diye Az, Kirgiz milletini tanzim ve tertip edip geldik. Savastik... ilini geri verdik. Doguda Kadirkan ormanini asarak milleti öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. Batida
[18] Kengü Tarbana kadar Türk milletini öyle kondurduk,  öyle düzene soktuk. O zamanda kul kullu, cariye cariyeli olmustu. Kücük kardes büyük kardesini bilmezdi, oglu babasini bilmezdi. Öyle kazanilmis, öyle düzene sokulmus ilimiz, töremiz vardi. Türk, Oguz beyleri, milleti isit: Üstte gök basmasa, altta yer delinmese,
[19] Türk milleti, ilini töreni kim bozabilecekti? Türk milleti, vaz gec, pisman ol! Disipsizliginden dolayi, beslemis olan kaganina, hür ve müstakil iyi iline karsi kendin hata ettin, kötü hale soktun. Silahli nereden gelip dagitarak gönderdi? Mizrakli nereden gelerek sürüp gönderdi? Mukaddes Ötüken ormanin milleti, gittin! Doguya giden, gittin! Batiya,
[20] giden, gitti! Gittigin yerde hayrin su olmali: Kanin nehir gibi kostu. Kemigin dag gibi yatti. Beylik erkek evladini kul kildin. Hanimlik kiz evladini cariye kildin. O bilmemenden dolayi, kötülügün yüzünden amcan kagan ucup gitti. Önce Kirgiz kaganini balbal olarak diktim. Türk milletinin adi sani yok olmasin diye, babam kagani,
[21] annem hatunu yükselten Tanri, il veren Tanri, Türk milletinin adi sani yok olmasin diye, kendimi o Tanri kagan oturttu tabii. Varlikli, zengin millet üzerine oturmadim. Icte assiz,dista elbisesiz; düskün,perisan millet üzerine oturdum. Kücük kardesim Kül Tigin, iki sad, kücük kardesim Kül Tigin ile konustuk. Babamizin,
[22] amcamizin kazanmis oldugu milletin adi sani yok olmasin diye Türk milleti icin gece uyuyamadim, gündüz oturmadim. Kücük kardesim Kül Tigin ile, iki sad ile öle yite kazandim. Öyle kazanip bütün milleti ates,su kilmadim. Ben kendim kagan oturdugumdan her yere gitmis olan millet yaya olarak, ciplak olarak, öle yite geri
[23] geldi. Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oguz kavmine dogru; doguda Kitay, Tatabi kavmine dogru, güneyde Cine dogru on iki defa ordu sevk ettim... savastim. Ondan sonra
Tanri buyurdugu icin, devletim, kismetim var oldugu icin, ölecek milleti diriltip besledim.Ciplak milleti elbiseli kildim. Fakir milleti zengin kildim.
[24] Az milleti cok kildim.Degerli illiden, degerli kaganlidan  daha iyi kildim. Dört taraftaki milleti hep tabi kildim, düsmansiz kildim. Hep bana itaat etti. On yedi yasimda Tanguta dogru ordu sevk ettim. Tangut milletini bozdum. Oglunu, karisini, at sürüsünü, servetini orda aldim. On sekiz yasimda Alti Cub Sogdaka
[25] dogru ordu sevk ettim. Milleti orda bozdum. Cinli Ong vali, elli bin asker geldi. Iduk Basta savastim. o orduyu  orda yok ettim. Yirmi yasimda, Basmil Iduk Kut soyumdan olan kavim idi, kervan göndermiyor diye ordu sevk ettim. K ... m tabi kildim, malini cevirip getirdim. Yirmi iki yasimda Cine
[26] dogru ordu sevk ettim. Caca general, seksen bin asker ile savastim. Askerini orda öldürdüm. Yirmi alti yasimda Cik kavmi Kirgiz ile beraber düsman oldu. Kemi gecerek Cike dogru ordu sevk ettim. Örpende savastim. Askerini mizrakladim. Az milletini aldim ... tabi kildim. Yirmi yedi yasimda Kirgiza dogru ordu sevk ettim. Mizrak batimi
[27] kari söküp, Kögmen ormanini asarak yürüyüp Kirgiz kavmini uykuda basdim. Kagani ile Songa ormaninda savastim. Kaganini öldürdüm, ilini orda aldim. O yilda Türgise dogru Altin ormanini asarak Irtis nehrini gecip yürüdüm. Türgis kaganinin ordusu ates gibi, firtina gibi geldi.
[28] Bolcuda savastik. Kaganini, yabgusunu, sadini orda  öldürdüm. Ilini orda aldim. Otuz yasimda Bes Balika dogru ordu sevk ettim. Alti defa savastim ... askerini hep öldürdüm. Onun icindeki ne kadar insan ... yok olacakti ... cagirmak icin geldi. Bes Balik onun icin kurtuldu. Otuz
[29] bir yasimda Karluk milleti sikintisiz, hür ve serbest iken düsman oldu. Tamag Iduk Basta savastim. Karluk milletini öldürdüm, orda aldim ... Basmil kara ... Karluk milleti toplanip geldi ... m, öldürdüm. Dokuz Oguz benim milletim idi. Gök, yer bulandigi icin, ödüne
[30] kiskanclik degdigi icin düsman oldu. Bir yilda dört  defa savastim: En önce Togu Balikta savastim. Togla  nehrini yüzdürerek gecip ordusu ... ikinci olarak Andirguda savastim. Askerini mizrakladim ... Ücüncü olarak Cus basinda savastim. Türk milleti ayak titretti, perisan
[31] olacakti. Ilerleyip yayarak gelen ordusunu püskürttüm. Cok ölecek orda dirildi.Orda Tongra yigiti bir boyu Tongra Tigin mateminde cevirip vurdum. Dördüncü olarak Ezginti Kadizda savastim. Askerini orda mizrakladim, yiprattim ... yiprat ... Otuz iki yasimda Amgi kalesinde kisladikta kitlik oldu. Ilk baharinda
[32] Oguza dogru ordu sevk ettim. Ilk ordu disari cikmisti, ikinci ordu merkezde idi. Üc Oguz ordusu basip geldi. Yaya, kötü oldu diyip yenmek icin geldi. Bir kisim ordusu evi barki yagma etmek icin gitti, bir kisim ordusu savasmak icin  geldi. Biz az idik, kötü durumda idik. Oguz ... düsman ...Tanri kuvvet verdigi icin orda mizrakladim,
[33] dagittim. Tanri bahsettigi icin, ben kazandigim icin Türk milleti kazanmistir. Ben kücük kardesimle beraber böyle basa gecip kazanmasam Türk milleti ölecekti, yok olacakti. Türk beyleri, milleti, böyle düsünün, böyle bilin! Oguz kavmi ... göndermeden, diye ordu sevk ettim.
[34] Evini barkini bozdum. Oguz kavmi Dokuz Tatar ile toplanip geldi. Aguda iki büyük savas yaptim. Ordusunu bozdum. Ilini orda aldim. Öyle kazanip ... Tanri buyurdugu icin otuz üc yasimda ... idi. Seckin, muhterem, güc
[35] beslemis olan, kahraman kaganina ihanet etti. Üstte Tanri, mukaddes yer, su, amcam kaganin devleti kabul  etmedi olacak. Dokuz Oguz kavmi yerini, suyunu terk edip Cine dogru gitti. Cin ... bu yere geldi. Besleyeyim diye düsünüp ... millet ...
[36] sucla ... güneyde Cinde adi sani yok oldu. Bu yerde  bana kul oldu. Ben kendim kagan oturdugum icin Türk milletini ... kilmadim. Ili, töreyi cok iyi kazandim ... toplanip ...
[37] orda savastim.Askerini mizrakladim.Teslim olan teslim oldu, millet oldu; Ölen öldü. Selengadan asagiya yürüyerek Kargan vadisinde evini, barkini orda bozdum ... ormana cikti. Uygur valisi yüz kadar askerle doguya kacip gitti ...
[38] ... Türk milleti ac idi. O at sürüsünü alip besledim.Otuz dört yasimda Oguz kacip Cine girdi. Eseflenip ordu sevk ettim. Hiddetle .., oglunu, karisini orda aldim. iki valili millet ...
[39] ... Tatabi milleti Cin kaganina itaat etti.Elcisi, iyi sözü, niyazi gelmiyor diye yazin ordu sevk ettim. Milleti orda bozdum. At sürüsünü ... askeri toplanip geldi. Kadirkan ormanina kon ...
[40] yerine dogru, suyuna dosru kondu. Güneyde Karluk milletine dosru ordu sevk et diyip Tudun Yamtari gönderdim, gitti ... Karluk valisi yok olmus, kücük kardesi bir kaleye ...
[41] kervani kosmadi. Onu korkutayim diyip ordu sevk  ettim. Koryucu iki üc kisi ile beraber kacip gitti. Halk kütlesi kaganim geldi diyip övdü ... ad verdim.Kücük adli...

Güney- Doğu Yüzü

[1] ... Gök Öngü cigneyerek ordu yürüyüp, gece ve gündüz  yedi zamanda susuzu gectim. Coraga ulasip yagmaci askeri ... Kecine kadar ...

Güney Yüzü Tercüme
[1] ... Cin süvarisini, on yedi bin askeri ilk gün öldürdüm. Piyadesini ikinci gün hep öldürdüm. Bi ... asip vard ...
[2] defa ordu sevk ettim. Otuz sekiz yasimda kisin Kitaya dogru ordu sevk ettim ... Otuz dokuz yasimda ilk baharda Tatabiya dogru ordu sevk ettim...
[3] ben... öldürdüm. Oglunu, karisini, at sürüsünü,  servetini ...
[4] millet... karisini yok kildim ...
[5] ...
[6] savastim. ...
[7] verdim. Kahraman erini öldürüp balbal kili verdim. Elli yasimda Tatabi milleti Kitaydan ayrildi. ...lker  dagina
[8] Ku general kumandasinda kirk bin asker geldi. Töngkes daginda hücum edip vurdum. otuz bin askeri öldürdüm. On bin ... ise ... öktüm. Tatabi ...
[9] öldürdü. Büyük oglum hastalanip yok olunca Ku'yu, generali balbal olarak diki verdim. Ben on dokuz yil sad olarak oturdum, on dokuz yil kagan olarak oturdum, il tuttum. Otuz bir ...
[10] Türküm icin,milletim icin iyisini öylece kazani verdim. Bu kadar kazanip babam kagan köpek yili, onuncu ay, yirmi altida ucup gitti. Domuz yili, besinci ay, yirmi yedide yas töreni yaptirdim. Bukag vali ...
[11] babasi Lisün Tay generalin baskanliginda bes yüz yigit geldi. Kokuluk ... altin, fazla fazla getirdi. Yas töreni kokusunu getirip diki verdi. Sandal agaci getirip öz ...
[12] Bunca millet sacini, kulagini ... kesti. Iyi binek atini, kara samurunu, mavi sincabini sayisiz getirip hep birakti.
[13] Tanri gibi Tanri yaratmis Türk Bilge Kagani, sözüm: Babam Türk Bilge Kagani oturdugunda simdiki Türk beyleri, sonra Tardus beyleri; Kül Cor basta olarak, arkasindan sadpit beyleri; önde Tölis beyleri; Apa Tarkan
[14] basta olarak, arkasindan sadpit beyleri; bu ... Tamam Tarkan, Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ve buyruk ... ic buyruk; Sebig Kül Irkin basta olarak, arkasindan buyruk; bunca simdiki beyler, babam kagana fevkalade
[15] fevkalade cok iltica etti ... Türk beylerini, milletini fevkalade cok yüceltti, övdü ... babam kagan ... agir tasi, kalin agaci Türk beyleri, milleti ... Kendime bunca ...

Kuzey Yüzü Tercüme
[1] Tanri gibi gökte olmus Türk Bilge Kagani, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamiyle isit. Bilhassa kücük kardes yegenim, oglum, bütün soyum, milletim, güneydeki sadpit beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar, ...Dokuz Oguz beyleri, milleti!Bu sözümü iyice isit, adamakilli dinle: Doguda gün
[2] dogusuna, güneyde gün ortasina, batida gün batisina, kuzeyde gece ortasina kadar, onun icindeki millet hep bana tabidir. Bunca milleti hep düzene soktum. O simdi kötü degildir. Türk kagani Ötüken ormaninda otursa ilde sikinti yoktur. Doguda Santung ovasina kadar ordu sevk ettim, denize ulasmama az kaldi. Güneyde Dokuz
[3] Ersine kadar ordu sevk ettim, Tibete ulasmama az kaldi. Batida Inci nehrini gecerek Demir Kapiya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayirku yerine kadar ordu sevk ettim.Bunca yere kadar yürüttüm.Ötüken ormanindan iyisi hic yokmus. Il tutacak yer Ötüken ormani imis. Bu yerde oturup Cin milleti ile anlastim. Altini, gümüsü, ipegi
[4] ipekliyi sikintisiz öylec veriyor. Cin milletinin sözü tatli, ipek kumasi yumusak imis. Tatli sözle, yumusak ipek kumasla aldatip uzak milleti öylece yaklastirirmis.Yaklastirip, konduktan sonra, kötü seyleri o zaman düsünürmüs. Iyi bilgili insani, iyi cesur insani yürütmezmis. Bir insan yanilsa kabilesine, milletine, akrabasina kadar barindirmaz
[5] imis. Tatli sözüne, yumusak ipek kumasina aldanip cok cok, Türk milleti, öldün; Türk milleti, öleceksin! Güneyde Cogay ormanina, Tögültün ovasina konayim dersen, Türk milleti, öleceksin! Orda kötü kisi söyle ögretiyormus: Uzak ise kötü mal verir, yakin ise iyi mal verir diyip öyle ögretiyormus. Bilgi
[6] bilmez kisi o sözü alip, yakina varip, cok insan öldün!  O yere dogru gidersen Türk milleti, öleceksin! Ötüken yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hic bir sikintin yoktur. Ötüken ormaninda oturursan ebediyen il tutarak oturacaksin. Türk milleti, toklugun kiymetini bilmezsin. Aciksan tokluk düsünmezsin. Bir doysan acligi  düsünmezsin. Öyle oldugun icin beslemis olan kaganinin
[7] sözünü almadan her gece gittin. Hep orda mahvoldun,  yok edildin. Orda, geri kalaninla, her yere zayiflayarak ölerek yürüyordun. Tanri buyurdugu icin, kendim devletli oldugum icin kagan oturdum. Kagan oturup ac, fakir  milleti hep toplattim. Fakir milleti zengin kildim. Az milleti cok kildim. Yoksa bu
[8] sözümde yalan var mi?Türk beyleri, milleti, bunu isitin!  Türk milletini toplayip il tutacagini burda vurdum. Yanilip ölecegini yine burda vurdum. Her ne sözüm varsa ebedi tasa vurdum. Ona bakarak bilin. Simdiki Türk milleti, beyleri, bu zamanda itaat eden beyler olarak mi  yanilacaksiniz? Babam
[9] kagan, amcam kagan oturdugunda dört taraftaki  milleti nasil düzene sokmus ...Tanri buyurdugu icin kendim oturdugumda dört taraftaki milleti düzene soktum ve tertipledim... kildim. ...Türgis kaganina kizimi... fevkalade büyük törenle ali verdim. Türgis kaganinin
[10] kizini fevkalade büyük törenle oguluma ali verdim ... fevkalade büyük törenle ali verdim ... yaptirdim ... basliya bas egdirdim, dizliye diz cöktürdüm. Üstte Tanri, altta yer bahsettigi icin
[11] gözle görülmeyen,kulakla isitilmeyen milletimi doguda  gün dogusuna, güneyde ... batida ... Sari altinini, beyaz  gümüsünü, kenarli ipegini, ipekli kumasini, binek atini, aygirini, kara samurunu,
[12] mavi sincabini Türküme, milletime kazani verdim,  tanzim edi verdim ... kedersiz kildim. Üstte Tanri kudretli... Türk beylerini, milletini
[13] ... besleyin, zahmet cektirmeyin, incitmeyin! ... benim  Türk beylerim, Türk milletim, ... kazanip ... bu ... bu kaganindan, bu beylerinden ... suyundan ayrilmazsan, Türk milleti,
[14] kendin iyilik göreceksin, evine gireceksin, dertsiz  olacaksin. ... Ondan sonra Cin kaganindan resimleyici hep getirttim. Benim sözümü kirmadi, maiyetindeki  resimciyi gönderdi. Ona bambaska türbe yaptirdim. Icine disina bambaska resim vurdurdum. Tas yontturdum. Gönüldeki sözümü vurdurdum ...
[15] On Ok ogluna, yabancina kadar bunu görüp bilin! Ebedi tas yontturdum ... yontturdum, yazdirdim. ... O tas türbesini ...
Batı Yüzü Tercüme
[1] ... üstte ...
[2] Bilge Kagan uctu.
[3] Yaz olsa, üstte gök
[4] davulu gürler gibi, öylece ve
[5] dagda yabani geyik gürlese, öylece
[6] matema gark oluyorum. Babam kaganin
[7] tasini kendim kagan ...
[8] ...
[9] ...
Güney- Batı Yüzü Tercüme
[1] Bilge Kagan kitabesini Yollug Tigin, yazdim. Bunca  türbeyi, resim sanati ... kaganin yegeni Yollug Tigin ben bir ay dört gün oturup yazdim, resimledim