07.07.2020, 16:42

Hece

Hece nedir? Hecenin özellikleri, hece türleri nelerdir?

HECE NEDİR?

Hece (syllable): Ses organlarının tek hareketiyle çıkarılan ses veya sesler demeti, hecedir. Hece, ses bilgisi ile ilgili olup, anlam bilgisiyle ilgili değildir. Genel dil biliminde söz birliği cümle, dile ait birlik söz ve ses bilgisel birlik de hecedir.


Dillerde sesleri ünlüler ve ünsüzler olmak üzere iki gruba ayırmak, eskiden beri süre gelen bir alışkanlıktır. Sesleri ünlüler ve ünsüzler diye gruplandırmanın dil bilimi tarihinde uzun bir geçmişi olmakla birlikte, gruplandırmaya esas olan özellikler, günümüze değin yeterince açıklanmamıştır. Bu konuda, genel tarafından kabul edilen bir görüşün olmaması da bundan dolayıdır.


Hece kurmadaki işlevleri esas alınarak, dillerde sesler, ünlü ve ünsüz olmak üzere kümelendirilmiştir. Ünlüler, ciğerlerden alınan havanın, ağzın değişik bölgelerinde ve dilin değişik hareketleriyle boğumlanmasıyla oluşurlarken; ünsüzler, havanın ses çıkarma organlarına çarptırılmasıyla elde edilirler. Her çarpma öncesi veya sonrasında, ağız, burun veya yutak boşluklarında bir boğumlanmanın gerçekleşmesi gerekir; bu yüzden, gürültüden farklı bir sesin var olabilmesi için, bir ünlünün çıkarılması gerekir.

İnsan sesleri, bir veya daha çok sesten oluşan ve tek boğumlanma çerçevesinde kümelenmiş ses demetleri olarak çıkarılırlar.

Ünlüler, ünsüzler

Sesler ünlüler ve ünsüzler diye sınıflandırılırken, onların akustik ve boğumlanma özellikleri de dikkate alınır. Akustik yönden, ünlüler ile ünsüzler, titremleme veya gürültü özelliklerini taşımalarıyla birbirinden ayrılır.

Boğumlama 

Boğumlanma bakımından, ünlüler söylenirken, hava hiçbir engelle karşılaşmadan, duraksamaksızın serbestçe çıkar; ses organlarına baskı olmaz ve  havanın çıkış şiddeti hafiftir. Ünsüzlerin patlamalılık, sürtünmelilik, sızıcılık ve akıcılık gibi özelliklerine karşılık, ünlülerin boğumlanma bölgeleri vardır.

Ünsüzlerde belli ses organlarının belli temasları olmalarına karşılık, temasın söz konusu olmadığı ünlülerin çıkarılışında büyük bir çeşitlilik vardır ve ünlülerden oluşan ses birimlerinin daha çok dal biçimleri vardır.  


Dil seslerini boğumlanma bakımından ünlüler ve ünsüzler diye ayırmanın genel nedeni şöyle açıklanmaktadır: Ünsüzün oluşumu sırasında basınç, ses aygıtının bir üyesi üzerindedir. Ünlünün oluşumu sırasında ise, basınç, bir üye üzerinde değil, bütünüyle ses aygıtına yayılmış durumdadır. Kısaca, ünsüzler bölgesel boğumlanma, ünlüler ise genel boğumlanma özelliğine sahiptir.


Ses veren cisimlerin çıkardıkları sesler, çabuk ve periyodik hareketler ile elde edildikleri halde, gürültünün izlenimleri periyodik olmayan hareketlerle meydana gelir. Periyodik hareket sözünden, belirli bir zaman içinde, belirli biçimde tekrarlanan hareketler anlaşılır. Gürültüler akustik olarak sınırlanamazlar; buna karşılık müziğin sesleri, şiddetlerine, ton yüksekliklerine ve tınlama renklerine göre ayırdedilebilir. Bununla birlikte, seslerle gürültüler arasındaki fark, periyodik olup olmama özelliğidir.

Hayvan sesi, insan sesi

Hayvanları sürüye, insanları topluma kavuşturan dildir. Hayvan ve insan arasındaki fark veya sürü ile toplum arasındaki fark, onların dilleri arasındaki farkı gösterir. Bu fark ise, en gelişmiş hayvan dillerinde en çok 10-20 ses demeti (kök söz) bulunurken, insan dillerindeki kök sözlerin veya ses demetlerinin sayısı 500-600 civarında olabilmektedir.

İnsanın ses çıkarma ve işitme organlarının hayvanlarınkinden bu farklılığı, onlara farklı yazgılar hazırlamış görünmektedir.

Ses Titreşimleri

 Seslerin titreşimlerinin dizemli ve dizemsiz olması söz konusudur. Belirli bir zaman sürecinde titreşim sayısı değişmeden devamlılık gösteriyorsa, bu titreşimler dizemli titreşim diye adlandırılır. Tersine, belli bir süre içinde titreşim sayısında bir değişme meydana geliyor, süreklilik görülmüyorsa, böylesi titreşimler de dizemsiz titreşim diye adlandırılır.

İnsan sesleri, ünlü barındıran seslerdir ve bu sayede dizemli olabilmekte ve gürültüden ayrılabilmektedirler. Ünlüler sayesinde hece oluşturabilen insan sesleri, tek tek sesler halinde değil, ses demetleri halinde çıkarılırlar.

HECE TÜRLERİ

Bir takım özelliklerine göre heceler ikiye ayrılmaktadır: 

1. Açık hece (syllabe ouverte): Bir ünlü ile biten hecedir: ka-ma, ça-kı, te-pe-de-ki, ba-ba vb.

2. Kapalı hece (syllabe fermee):  Bir ünsüz ile biten hecedir: kay-mak, çak-mak vb.

Birçok dil gibi Türkçenin de kök sözleri tek hecelidir.

Türkçenin belli başlı hece tipleri şöyledir:

1. Ünlü: (Ü): i- (< er-), ö- (< ökü-), ı- (<ıd-); 

2. Ünlü + ünsüz: (Ü+Üsz.): al, ak-; 

3. Ünsüz + ünlü: (Üsz.+Ü): sı- (< sıd-), kı- (kıd-); 

4. Ünlü + ünsüz + ünsüz:  (Ü+Üsz.+Üsz.): alt, ilk;  

5. Ünsüz + ünlü + ünsüz:  (Üsz.+Ü+Üsz.): var, kar-, sal-; 

6. Ünsüz + ünlü + ünsüz + ünsüz:  (Üsz.+Ü+Üsz.+Üsz.): tart-, dört, kurt.


Türkçe, tarihi boyunca, ünlü veya ünsüz + ünlü yapılı hecelerinde büyük ses değişmeleri yaşamıştır. Ünlüler, temas noktaları olmayan sesler oldukları için, bir ünlüden oluşan heceler ile bir ünsüz bir ünlüden oluşan heceler, uzun ömürlü olamamışlar, ya düşmüşler ya da değişmişlerdir. Ünlü ile biten heceler, açık hece; ünsüz ile biten heceler, kapalı hece olarak bilinir. krş. ses organları.

Prof. Dr. Günay Karaağaç

Yorumlar (1)
Muhsin Durlu 4 yıl önce
Hocam, tek başına ünlüler de anlam taşırlar. Ünlülerin genel olarak seslemin devinim, değişim, erke anlamlarını ya da niteliğini, ünsüzlerin ise özdekleri ve dilin yapısındaki diğer değişkenleri imgelediği kanısındayım. https://www.turkcenindirilisi.com/a-tamgasinin-harfinin-tarihsel-kokeni-makale,562.html