Öykü Tahlilleri, Ferhunde Kalfa Öyküsünün Tahlili

Öykü Tahlilleri, Ferhunde Kalfa Öyküsünün Tahlili

Yazan: Zeynep Ergöze

UZUN ÖZET

Ferhunde küçük hanımla beraber büyümüştü. Bera­ber büyümüş olmak ayrıcalığı Ferhunde’ye bü­tün ev halkı içinde bir özel  yer, bir o kadar da kural dışılık vermişti. Kaç kereler efendi­nin ağzından işitmişti ki Ferhunde evin bir kızı gibidir. Onun için Hesna’ya ne yapılsa bir aynı, biraz daha az, biraz daha hafif olarak Ferhunde’ye de yapılır­dı, hiç olmazsa renk itibariyle bir yakınlık, bir benzeme gözetilir, Hesna’ya bir bayram için mesela pembe ipekten bir kumaş alınırsa Ferhunde için bir yünlü yahut bir basma fakat herhâlde pembe bir şey alınırdı ve bu Ferhunde’nin kendisinin de evin bir kızı gibi olduğuna yürekten inanması için yetinilecek bir  durumdu. Onun için Hes­na’ya görücüler gelmeye başlayınca Ferhunde gizli bir se­vinç duydu, bu görücüler kısmen kendisine de bir evlilik müjdecisi hükmünde idiler. Mademki küçük hanımdan ayrı tutulmuyor…

Görücüler geldikçe ona kanatlar takılır, merdivenlerden uçarak iner çıkar, yaşmakları feraceleri almak işini başkalarına bırakarak soluk soluğa koşar, küçük hanıma haber verir, giyilecek elbiseler hakkında uzun uzun mücadele­ eder, sonra bir aralık ortadan kaybolur, beş dakika sonra değişmiş olarak geri dönerdi. En önemli iş onundu: Misafirlere kahve verirdi ve bu özel tören için doğal olarak Ferhun­de Kalfa da giyinir kuşanırdı.

Âdet etmişti, mutlaka elbisesini küçük hanımınkine yaklaştırmaya çalışırdı. Bugün küçük hanım görücülere yeşil mantinler ile çıkacak öyle mi? Fer­hunde derhal karar verirdi: O da tirşe basmalarını gi­yecek…

Sonra küçük hanım önde, Ferhunde Kalfa arkada gö­rücülerin huzuruna çıkılırdı. Kahveleri verdikten sonra Ferhunde gider küçük hanımın sandalyesine parelel bir yerde gözlerini indirerek, içten gelen bir utançla kızararak, ta kalbinden gelen bir titremeyle elinde kahve tepsisi bekler, burada beş on dakika küçük hanımla beraber görücüye çıkmış bir kız hayatını yaşardı.

Görücülerin yanından çıkınca kalbi çarparak küçük hanımla beraber koşar, onunla odaya kapanır, küçük hanımın boynuna sarılır, zapt edilemez sevinç taşkınlığıyla, “Çıldırdın mı? Ne oluyorsun? Kendine gel Ferhunde!..” uyarıların rağmen öper, öperdi. İlk defala­rında: “Ah! Bilsen küçük hanımcığım, ne kadar sıkıldım, ne kadar sıkıldım!..” derdi, sonraları, “Artık alıştım, şim­di üzülüyorum, artık olup bitse, artık gelin oluversen de…” demeye başlamıştı. Mutlaka giden görücülerin kendisine de bir şey getireceklerinden, bu evin içinde dö­nen evlilik meselesinden kendisine de bir pay düşeceğine vic­danî bir kanaatle emindi. Bunu ne onun ne başkalarının söylemesine ihtiyaç yoktu, hatta bu o kadar doğal bir şeydi ki söylenmesi doğallığını bozardı. Mademki küçük hanımdan ayrı tutul­muyor…

Kendi güzelliğine güveni vardı; hatta görü­cüler gelmeye başladıktan sonra küçük hanımla kendi arasında karşılaştırmalar  kurar, oranlar belli eder, hesabın so­nunda kendisine gururlanma sebe­bi olacak şonuçlar çıkarırdı. Onun kısa kısa siyah kaşları, yumukça küçük siyah gözleri, pek ziyade utandı­ğı zaman donuk bir kızıllık tabakası altın­da dalgalanan keşmîrî bir rengi ve geniş omuzlar altında git­tikçe darlaşan gövdesiyle hoş bir endamı var­dı. Bütün bu bir araya getirilmiş bilgiye eski kırıl­mış bir aynadan aşırılarak odasında özenle saklanan el kadar bir parçada uzun uzun inceleyerek hükmetmişti ki Ferhunde Kalfa öyle yabana atılacak bir şey değildir. Yalnız küçük hanımın bir şeyini kıskanırdı, evet, bunu kendi nef­sine karşı da itiraf etmişti, açıkça, sö­zü dolandırmadan kıskanırdı: Sarı saçlar… Kaşlara, gözlere, te­nine o kadar önem vermezdi, kendisinde bunlara denk gelecek kıymetler, üstünlükler bulurdu, fakat saçlar… Ah! Müm­kün olsa onları değiştirmek, bu kara şeyleri sarı, sapsarı sırma gibi yapmak mümkün olsa…

***

Düğüne karar verildikten sonra ufak bir korkuyla be­raber sevinmekten uzak kalmamıştı; hatta bir gece farkında olmaksızın o korkuya gereğinden fazla kendisini kaptırdığını hissedince birden silkinerek kendi kendisini şiddetli bir azar­lamayla gerçeğe davet etmişti: Çılgın kız! Çifte düğün yapacak değiller a!.. Her şeyin sırası var.

Kıskanmıyor, tam tersine o beklenen sıranın çabuk gelmesi için herkesten çok o telaş ediyor, her sa­bah çarşıya çıkılma ihtiyacını küçük hanımın hatırına o getiriyordu. Bu çarşı seferlerinde hanımlara eşlik ediyor, işlenmiş terlik kutuları türlü türlü kumaş paketleri, sırmalı bohçalar, havlular, kollarının ara­sında biriktikçe bunların başkasına taşıttırılmasına izin vermeyerek  kucağından taşan eşya ile hanımların arkasından koşuyordu. Bunları koltuğunun altında, göğsünün üstünde taşıdıkça, sıktıkça güya evliliğe nefsince bir yaklaşma oluyor, onlardan ruhuna bir hülya kokusu, bir mutluluk müjdesi geliyordu.

Eve böyle neler taşıdı! Terden yaşmağı yanaklarına yapışarak, yorgunluktan soluya soluya İstanbul’un bin köşesinden neler neler getirdi! Ve hep bunlar alınırken, beklenirken kendisini, kendi düğününü düşünür, sonra doğal bir insaf hissi ile haddini bilip hayaller kurmaktan vaz geçerdi. Bununla beraber bütün bu kumaşlardan, işlenmiş şeylerden, gümüş kap kaçaklardan kedisine de sayıca daha az, daha ucuz, daha sade bir çeyiz düzer, içinden vicdanının yasakladığı türlü dilekler tutardı. “Şundan ben de alayım, varsın biraz daha sade olsun, bunun elbette bir ucuzunu bulurum ama daha küçük olacakmış ne zararı var!” derdi. 

Bunlar eve getirilip de herkes başına üşüşünce Ferhunde bir ateş parçası kesilirdi. Elinden gelse bunları kimseye göstermeyecek, kimsenin el sürmesine razı olmayacaktı. Bunlara bakmak, dokunmak hakkının küçük hanımdan sonra yalnız kendisine ait olduğunu düşünüyordu. Onları herkesten kıskanır, esirgerdi.

Çarşıda refakat hakkını kimseye bırakmadığı gibi evde dikilecek, yapılacak şeylere de kimseyi karıştırmadı. Bir gece “Haydi! Artık yoruldun, git de yat!.. dedikleri için hüngür hüngür ağlamış, saatlerce matem tutmuştu.

Bir gün sofra başında efendi ile hanım ufak bir fısıltıdan sonra Ferhunde’ye bakarak gülümsediler, onun yüreği oynadı, elinde olmadan gözlerini indirdi.

O gece Ferhunde olmayacak bahaneler icat ederek hep efendi ile hanımın yanına girdi, çıktı; o gülümsemenin anlamına dair bir koku almak istiyordu. Kendi kendisine, “Acaba ne var?” diyordu. Ne olduğundan âdeta emindi: “Acaba kim istiyor?” diyordu.

Ertesi sabah hanımın sesini işitti:

– Ferhunde! Seni efendi istiyor.

Az kaldı düşecekti, bir müddet cevap vermedi, hareket edemedi, dizleri titriyordu. Efendinin yanma giridiğinde gözlerini kaldırıp bakamıyordu; nihayet, işte o mutluluk müjdesini alma dakikası gel­mişti!..

Efendi kesik kesik başladı:

– Ferhunde! Sen Hesna ile beraber büyüdün, seni şimdiye kadar evden ayrı tutmadım, sen de hepimizin memnuniyetini kazandın.

Ferhunde nefes alamıyordu, efendi devam etti:

– Şimdi Hesna yabancı bir eve gidiyor, orada yanın­da candan kimse bulunmayacak olursa pek ziyade sıkıla­cak. Nihayet düşündük, seni beraber göndermeye karar verdik, işitiyor musun Ferhunde? Hesna ile beraber gide­ceksin. Zaten senden eminiz, ona nasıl bağlılıkla hizmet edeceğini pek iyi biliriz. Sonra, bir iki sene sonra, hayırlı bir sırada, elbet sen de ödülünü görürsün, anlıyor musun Ferhunde?..

Ferhunde anlıyordu, ilerledi, efendinin eteğini öptü, şüpheli bir durumda  kalmaktan el­bette böyle açık bir vaat almak daha hayırlıydı. Bir iki se­ne sonra? Bir iki senenin ne önemi var? Göz açıp kapanıncaya kadar sene geçiyor. Hayırlı bir sıradan ne demek istediğini de anlamıştı, kendi kendisine “Ne olacak? Kü­çük hanımın bir çocuğu olunca…” diyordu.

Bu olaydan sonra Ferhunde’ye bir başka hafif­lik geldi, o güne kadar ufak bir korkusu vardı fakat bu defa işte emellerinin ufku­na açık seçik bir belli süreyle kesin bir ümit dikilmişti.

Düğünde Ferhunde’nin güya şahsiyeti çoğaldı, bir Ferhunde’den yüz Ferhunde çıktı; her tarafta ona rastlanıyor her iş başında o görü­lüyor. Bu düğün bir anlamda onun düğününün başlangıcıydı böyle telaş ve neşe dolu,  kalabalığın içinde koştukça kendisine de bir parça gelin oluyor gözüyle bakıyordu.

Ona hep çehizlik cariye ayırıcı sıfatıyla “Kalfa! Kalfa!..” diyorlar ve Ferhunde Kalfa etra­fında yükselen bu saygı seslenişleri arasında bir iki sene sonra bir hayırlı sırada yapılacak olan düğü­nünün hazzını bugünden duyarak düğün evini neşe ve telaşıyla dolduruyordu.

Bugünden sonra bekleyiş dönemi baş­ladı. Doğrudan doğruya sormaya cesaret edemez, bir kü­çük soru kelimesi emellerinin gizliliğine nüfuz edilmesine sebeb olacağından çekinerek sessizce bekler­di. Fakat günler aylar geçiyor, hâlâ o beklenen şeyden bir haber gelmiyordu. Bir gün kızararak, utanarak, her vakit her şey hakkında teklifsizce görüştüğü küçük hanımından bu defa sıkılarak sormaya cesaret etti: “Küçük hanımcığım, yapayalnız kaldık, bize ne vakit bir eğlence çıkacak?” Aldığı cevap hiç de hoş değildi: “Aman Ferhun­de, sen de, hiç yeni gelinliğimi bilmeyeyim mi?”

O gün Ferhunde’nin başına ağrı geldi, dilim dilim li­mon keserek kahveye batırdıktan sonra başına bağladı ve hep evin içinde akşama kadar böyle dolaştı. Artık zavallı kalbi isyan etmeye başlıyordu. Demek küçük hanım eskiyecek, ondan sonra çocuk doğacak, daha sonra Ferhunde düşünülecek?

Artık titizleşiyor, olmayacak bahanelerle kavgalar icat ediyor, damat bey biraz yüksek sesle bir şeyi söylese yukarıya çıkıp saatlerce ağlıyordu.

Bazen sabahları kalktığında yatağının içinde oturur ve uzun uzun düşünerek düğünden beri geçen zamanın he­sabını bulmaya çalışırdı. Kendi kendine “Mevlütten son­raydı, o sene yazın Kadıköyü’ne gittik, bir sene de Kanlı­ca’da kaldık, şimdi yine yaz geliyor…” diye seneleri birbi­rine ekleyerek bir gün bulmak ister, sonra “Üç sene… Üç sene olmuş…” nidasıyla hayreti­ni ifade ederken birden bir şey kalbini kıvırırdı: “Bir sene de yazı burada geçirdik. Demek dört sene oluyor. Dört se­ne! Küçük hanım hâlâ yeni gelinliğini bilecek.”

O vakit küçük hanıma düşman olur, o sabah aşağıya indikten sonra bütün hizmetini ters bir suratla, çatık kaş­larla görürdü.

Bir gün evin içinde bir olağanüstü haber duyuldu: “Gelin hanım gebe imiş!” denildi. Fer­hunde artık sıkılmadı; bu haberin doğrulu­ğundan emin olmak istiyordu, küçük hanımına koştu ve tereddüt etmeden, açıktan açığa sordu, ona gülerek: “Galiba!” cevabı verildi.

Ah! Bu belirsiz cevap onu nasıl üzdü, günlerce, haftalarca uykusu kaçtı. Nihayet haberin gerçekliği ortaya çıkınca Ferhunde’ye büyük bir kalb din­ginliği, gönülden bir güven geldi. Şimdi artık önünde şüpheli bir bekleyiş dönemi değil belli bir sü­re vardı.

Bütün eski faaliyetini, neşesini tekrar buldu. Artık küçük hanımın yanından ayrılmıyor, gözünün içine bakıyor, o merdivenlerden inerken kollarına girmek isti­yordu.

ikide bir de sorardı: “Daha ne kadar var, küçük ha­nım?.. Şimdi sekiz ay mı kaldı? Daha bir ay var, tam otuz gün desenize..!”

Bu bekleyiş heyecanı onu sarartıyor, kuvvetten düşürüyordu, artık bütün hayatı hastalıklı bir sinirlilik içinde hummalarla geçiyordu.

Çocuğu çıldırasıya sevdi, hemen bütün hizmetlerini üstüne aldı, hele çamaşırları yıkamak vazifesini herkesten esirgedi. Zıbınlarını, gömleklerini çitiledikçe ta çamaşır­lıktan sesi işitilirdi: “Sevsinler de sevsinler! Kendine göre çamaşırları da varmış…”

Fakat bütün bu muhabbetlerle beraber çocuk kendisi­ne bir mutluluk müjdesi getirmekte gecikiyor, Ferhunde ninni söyleyerek beşiği salladıkça aylar da birer birer geçerek o eski sene­lere karışıp gidiyordu.

O artık beklemez olmuştu, şimdi bir üzüntünün başlangıcındaki duy­gularının gevşemesiyle emellerine bir durgunluk ge­liyor, o ayakları gittikçe ağırlaşarak, endamı gittikçe çökerek evin içinde yorgun yorgun dolaşıyordu.

Ona artık Ferhunde Kalfa denilmiyor, Sabit Bey’in dadısı deniliyordu. Bu unvan başka ağızlara da yayılarak yavaş yavaş Ferhunde Dadı resmî unvanıyla tanınır oldu ve bu sanki onu yirmi sene ihtiyarlattı.

***

Bir bayram günü çocuğu dadısına uyarak büyük babasına gönderdiler. Dönerken büyük efendi dedi ki:

– Biraz dursana, Ferhunde!.. Senin hizmetlerine artık mükâfat zamanı geldi.

O zaman efendi çekmecesinin kapağını açtı, kalemini baş parmağının tırnağında çatlattı, bir kâğıt çekti ve dü­şüne düşüne, her kelime için kalemini dört beş kere hok­kasına batıra batıra, uzun uzun yazdı, tekrar okudu, ce­binden mührü çıkarıp mürekkepledi ve özenle kâğıda bastıktan sonra yaptıklarını izleyen çocuğa uzatarak:

-Al, Sabit! Dadına ver, artık rahat etsin. dedi.
Ferhunde o dakikaya kadar anlamamıştı, Efendi’nin bu sözü, gerçeği açıklamış oldu. O kadar duygulandı ki neşesinden ora­ya yığılıverecekti. Çocuğun elinden kâğıdı alarak efendisi­nin ayaklarına kapandı.

Demek o kadar zamandan beri beklenen mutluluk dakikası gelmişti. Demek o artık gelin olabilecek ve şimdi aralarında birkaç beyaz tel fark olunan saçlarını, bu kara şeyleri sarı, sapsarı, sırma gibi yapmak mümkün olacaktı.

O akşam Ferhunde bu mutlu­luk belgesiyle eve dönünce damat bey de bu­na kendi tarafından bir ödül payı daha ila­ve etmek isteyerek:

– Ferhunde Dadı, seni gelin etmek de benden, Sabit’i çabuk büyüt, mektebe verelim de… dedi.

Ferhunde’nin bir müddetten beri yavaş yavaş sönen, küllenen emellerinin ateşi üzerinden sanki bir rüzgâr geçmiş oldu, bu kâğıt parçası bütün tatlı düşlerinin gücünü diriltmiş, tazelemişti. Onu sandıktan, bohçaların arasın­dan çıkarıp öpüyor, derin derin es­rarlı anlamını düşünüyormuşçasına saatlerce bu yazılara bakıyordu… Sonra gidip gizlice bir aynada saçlarını mu­ayene ediyordu: Bir, iki, üç.. Oh! Şimdi onlardan birçok var­dı, fakat mademki boyayacak…

***

Sabit’in mektep meselesi iki büyük mateme karıştı: Büyük efendi ile büyük hanım birbirini takibeden sene­lerde düğün ihtimallerinin önüne set çeke­rek aileyi matemde bıraktılar. Bu iki darbe Ferhunde’nin emellerinde son kuvvetleri de ezdi. Artık bütün dünyaya, hatta o kâğıt parçasına küstü. Geceleri yatarken düşünmemeye, hayal kurmamaya çalışıyordu. Şimdi zavallı kalbinde her şeyi fena gösteren bir acılık vardı ve bu küs­künlük içinde, Sabit serpilip büyüdükçe, Ferhunde’nin omuzları daha fazla çökerek, adımları daha fazla ağırlaşarak, şakaklarında gittikçe beyaz teller ço­ğalıyordu.

Bir gece Hesna tiz bir kahkaha ile odasından çıkarak telaşla Ferhunde’yi çağırdı:

-Dadı! Dadı!..

Şimdi Ferhunde’ye o da dadı diyordu. Ferhunde yan­larına çıktığında Hesna Hanım’la damat bey hâlâ gülüyordu. Hesna Hanım dedi ki:

 -Dadı! Haberin var mı? Senin kısmetin çıktı.
Ferhunde hayretle baktı, inanamıyordu:

-A, inanmıyor musun, dadı? İşte bey söylüyor, seni Sabit’in lalası istiyormuş.

Ferhunde hiç cevap vermedi, çevrildi ve dışarıya çık­tı, kendi kendisine mırıldanırken arkasından işittiler: “Ta­mam!” diyordu. “Bekle bekle de lalaya var…”

Ferhunde’nin lalayı istemediğine kanaat getirilince bütün kolculara, eve gelip giden kadınlara,

komşulara haber verildi ki evde gelin edilecek bir çırak var. O günden sonra Ferhunde için hummalı bir yeni dönem başladı.

Evlilik meselesi tekrar can bulmuştu, hatta görücüler bile geldiler. Ama zaman geçiyor, beyaz teller acımasız bir inatla çoğalıyor ve Ferhunde hâlâ bekliyordu.

Bir gün Hesna Hanım dedi ki:

– Dadı! Bugün seninle nereye gidiyoruz, biliyor mu­sun? Sabit için kız bakmaya…

Ferhunde şaşırdı. Nasıl? Sabit Bey evlenecek kadar büyümüş müydü? O zaman zihninden hesap etti: Sabit için yir­mi ikisinde diyorlardı, düğünden dört sene sonra doğ­muştu. Hesna Hanım gelin olurken yirmisinde olduğunu zaten söylüyorlardı. Şu halde? hesabın so­nucunu bulamıyor, bu seneleri biri birine ilave ederek o dehşete düşüren toplama ulaşamıyordu, fakat ta kalbinin içinde bir ağ­lama düğümü duydu…

Ferhunde bu düğünde de koşacak kadar kuvvet bul­du. O kalabalığın arasında dolaştıkça bu defa “Güveyin dadısı! Güveyin dadısı” fısıltılarını işitiyordu. Bu gece odasına kapandı, senelerden beri ihmal edilerek terk olu­nan o artık eskimiş, sararmış, donuklaşmış kâğıt parçasını çıkarıp üzerine kapandı, ağladı, ağladı.

Bu düğün de geçmiş, aylar yine aralıksız akış zincirini sürükleye sürükleye Fer­hunde’nin saçlarına bir kar tabakası daha ilave etmişti. Bir gece yeni güvey-gelin dadılarını içeriye çağırdılar ve yal­varmaya başladılar: Lala şimdi de rica ediyor, onların başının etini yiyor, âhir ömrünün saatlerinin sakinliğini onların lütfundan bekliyordu. İkisi de Ferhunde’ye sarıldılar, sarkık yanaklarından öptüler, be­yaz, artık bembeyaz saçlarını okşadılar.

Ne iyi olacaktı! Lala ile Ferhunde’yi salıvermeyeceklerdi, onlar yi­ne burada oturacaklar, yeni çıkacak bebeğe bakacaklardı…

Gelin hanım gülerek doğacak bebeğe atfen “Değil mi, Ferhunde Bacısı” diyordu. Evet, artık bu yeni unvana az bir zaman kalmıştı. Birkaç ay sonra bebek çıkacak ve Ferhunde, artık Lala’ya gelin olmaya ikna edilen Fer­hunde bu bebeğin bacısı olacaktı!..

Düğün günü bütün ev halkının ısrarına karşı koyamayarak süslendi, köşeye oturtuldu. İşte, nihayet işte gelin olmuştu! Fakat saçlarını sarı, sapsarı, sırma gibi yapamamış, yapmak istememişti. Çün­kü onlar artık siyah değil, beyaz, bembeyaz, ipek gibi idi.

Mantin: Canfes de denilen, tok, ince ipekli bir tür kumaştır. Fransızcadan dilimize geçmiş bir kelimedir.
Tirşe: Yeşil ile gök rengi arası bir renktir.
Lala: Eskiden zengin ailelerin erkek çocuklarını koruması ve kolla­ması için tuttukları bir çeşit erkek dadıdır.
Keşmir: Bir çeşit yünlü kumaş

Öykü Hakkında

“Ferhunde Kalfa” adlı hikâye, edebiyatımızın önemli yazarlarından biri olan Halit Ziya Uşaklıgil’e aittir. Hikâye, yazarın 1900 yılında yayınlanan “Bir Yazın Tarihi” adlı kitabında yer alır. Kitap, 1941 yılında yazar tarafından sadeleştirilerek tekrar yayınlandı.

Mekân

Öyküde mekânlara fazla önem verilmemiştir. Olaylar genellikle konakta geçer.

Zaman

Öyküde zaman geniş tutulmuştur. Öyle ki yazar hikâyeye nerdeyse Ferhunde’nin tüm hayatını sığdırmıştır.

Kişiler

Ferhunde, içine dönük hassas bir kızdır. Kısa siyah saçları, küçük siyah gözleri vardır. Tüm hayali mutlu bir evlilik yapabilmektir.

Hesna, evin küçük hanımıdır. İyi yetişmiş, güzel, sarı saçlı, iyi giyinen, kibar bir hanımdır.

Yazarın Bakış Açısı

Hikâye ilahi bakış açısıyla yazılmıştır.

Hikâyenin Konusu ve İletisi

Hikâyede, bir konakta evin kızı ile birlikte büyüyen Ferhunde’nin hüzünlü hikâyesi anlatılır. Ferhunde, güzelliğine de güvenmektedir. 

Hikâyenin konusu; Ferhunde’nin yaşadığı hayal kırıklıklarıdır.