-de -da ekinin yazılışı, de da bağlacının yazılışı

-de -da ekinin yazılışı, de da bağlacının yazılışı, de bağlacı nasıl yazılır?

Türkçede “de” bağlacı ve “-de” eki nasıl yazılır?

Türkçede “de, da” bağlacı ile ilgili dil bilgisi kuralları:

Bağlaç olan (dahi anlamındaki) “de”, ayrı yazılır; kendisinden önceki sözcüğün son ünlüsüne göre büyük ünlü uyumuna uyar:

Bunu annem de söyledi. (Sen söyledin + annem de söyledi anlamı taşıyor)
Bunu annemde söyledi. (Yanlış kullanım, anneye bulunma hali yükleniyor. Sanki annede var olan bir şeyden bahsedermiş gibi.)

Ben de maça gitmek istiyorum. (Anlama dikkat ediniz. Başkaları maça gidiyor + ben de gitmek istiyorum)
Bende maça gitmek istiyorum. (Kullanımın saçmalığı cümle okunduğunda kendini belli ediyor, maç bende mi ?)

Bağlaç olan ”de, da”, hiçbir zaman “ta, te” şeklinde yazılmaz:
Çiçek de çocuk gibidir.
Çiçek te çocuk gibidir.

Evde kibrit de çakmak da yoktu.
Evde kibrit te çakmak ta yoktu.

Türkçede “-de, -da” eki ile ilgili dil bilgisi kuralları:

Ek olan “de”, sözcüğe bitişik yazılır; ünlü uyumuna uyar:
Ekimde havalar çok değişken.
Aradığın elbise şu dolapta.

Sert ünsüzle biten sözcüklere eklenen “-de” eki “-te,-ta” şeklinde yazılabilir:
Bu saatte kimseyi bulamayız.
Dolapta biraz peynir vardı.

Farklı bir anlatım:

1. Bağlaç olan (dahi anlamındaki) “de” her zaman ayrı yazılır: Kızım da geldi. Yarışmalara Türkiye de katıldı. Güç de olsa bulunur. Konuşur da konuşur.

2. Bulunma hâl (durum) eki olan “-de” her zaman birleşik yazılır:Araba yolda kalmış. Bir saattir ayakta duruyorum. Ankara’da havalar çok soğukmuş.

NOT 1: De’nin ayrı yazılıp yazılmadığını kontrol etmenin en kolay yolu de’yi çıkartıp cümleyi okumaktır. Eğer cümlenin anlamı “hemen hemen” aynı kalıyorsa cümledeki de bağlaçtır ve ayrı yazılmalıdır. Eğer cümlede ciddi bir anlam bozukluğu ya da anlam değişmesi gerçekleşiyorsa hâl ekidir ve birleşik yazılmalıdır. Örneğin “Ankara’da havalar çok soğukmuş.” cümlesi, -da hâl eki çıkarıldığında devrik cümle olur. Oysaki “Kızım da geldi.” cümlesindeki de bağlacının çıkarılması anlamı “pek” değiştirmez.

NOT 2: De bağlacı konuşma dilinde bazen te veya ta olarak kullanılsa da, her zaman de veya da olarak yazılır. Aynı kural hâl eki olarak kullanılan -ta ve -te için geçerli değildir. Dolap da koltuk daorada kalsın [bağlaç]. Dolapta şeker var [hâl eki].

DE/DA NASIL AYRILIR? 

Türkçede ayrı ve bitişik yazılması gereken ve sıkça karıştırılan "de/da" bulunmaktadır. Biri ek olan ve bulunma durumunu bildiren "-de/-da" eki, diğeri ise bağlaç olan ve çoklu, "başkası gibi" veya "öncesi de var" anlamı veren bir sözdür. Bitişik yazılan ve ek olan "-de/-da", geldiği sözcüğün son ünsüzü eğer sert ünsüzlerden (ç, f, h, k, p, s, ş, t) ise, "-te/-ta" biçimine dönüşür. Örnek: kılıçta, sağlıkta, ipte, siste, bette, düşte... vb. Ayrıca ek olan "-de/-da", özel adlara geldiğinde kesme imi ile ayrılır. Ayrı yazılan ve bağlaç olan "de/da", hiçbir koşulda "te/ta"ya dönüşmez.

Bu ikisini nasıl ayırırız?

Birinci Yöntem:

Örnekler:
a. Yaşamda en çok korktuğum, sevdiklerimi yitirmektir.
b. Sevdim de bir türlü sevilmedim.

Tümceden "de/da"yı çıkarın. Tümceyi yeniden okuyun.
a. Yaşam en çok korktuğum, sevdiklerimi yitirmektir.
b. Sevdim bir türlü sevilmedim.

Tümcede anlamın yanısıra belirgin bir yapı bozulması varsa, o ek olan ve bitişik yazılan "-de/-da"dır. Anlamda ve yapıda belirgin bir bozulma yoksa, o da bağlaç olan ve ayrı yazılan "de/da"dır. Bu durumda, ilk örnek tümcede yapı ve anlam belirgin biçimde bozulduğundan "-da" bitişik yazılır. Ancak ikinci örnekte anlam ve yapı belirgin biçimde bozulmamıştır. Tümce şöyle de olabilir: "Sevdim, bir türlü sevilmedim" Bu durumda "da" ayrı yazılır.

İkinci Yöntem:

Örnekler:
a. Yaşamda en çok korktuğum, sevdiklerimi yitirmektir.
b. Sevdim de bir türlü sevilmedim.

Tümcedeki "de/da"ya ikinci bir "de/da" ekleyin. Tümceyi yeniden okuyun.
a. Yaşamda da en çok korktuğum, sevdiklerimi yitirmektir.
b. Sevdim de de bir türlü sevilmedim.

Tümcede bu eklemeye karşın anlamlı ise, o ek olan ve bitişik yazılan "-de/-da"dır. Anlamda ve yapıda belirgin bir bozulma varsa, o da bağlaç olan ve ayrı yazılan "de/da"dır. Bu durumda, ilk örnek tümcede eklemeye karşın anlamlı olduğundan "-da" bitişik yazılır. Ancak ikinci örnekte anlam ve yapı belirgin biçimde bozulmuştur. Bu durumda "da" ayrı yazılır.