Prof. Osman Sertkaya'ya yanıt: Tanrı sözü

Prof. Osman Sertkaya'ya yanıt: Tanrı sözü/ Prof. Dr. Firidun Ağasıoğlu Celilov

1. Bütün dil ailelerinde olduğu gibi, Türk dil ailesinde de yaşı 10-15 bin yıldan az olmayan "tanrı" anlamlı teonimler zaman aşamasında aile dahilindeki diller üzre farklı söyleniş üzre farklanmıştır. Örnegin, Protohindavropa *Dyaus teonimi diller üzre degişmiştir: Theos >Zeus, Jovis, Dio, Dios, Dieu, Dievas, Dieus ve saire. Rus və pers dilindse *div//*dev sözləri tanrı anlamından yaratıq (dev) bildirən sözə transformasiya olunmuşdur. Aynı durum sami dillerinde vardır: akad-asur İl//İlu, ibrani Elah//Eloah, arami El//Elah, arab İlah ve saire.

Tabii ki, bu olay türk dillerinde ve türk dillerinden başqa dillere geçen teonimde de yaşanmıştır: tengeri (altay) tiir, ter (hakas), deer (tuva), tenir (kazak, tenre (başkord), tangara (saxa), tura (çuvaş), tarnı (türk, azer). Tanrı sözünün müxtəlif dillərdə deyilişi: sumer [dingir], monqol [tengeri], tengri (kalmık), tengeri (buryat), cin [tienli] > kore [tienli], japon [ten], etrusk [ten//tin] və s.

Konfuçi (m.ö.V) gök, tanrı anlamında işletdigi t'ien türkceden alınma teñ, sonrakı çağlarda cincə qaynaqlarda geçen t'ienli də türkcənin teñri sözü idi.Sumer dilindeki dinqir sözü gibi, çin dilindeki t’ien sözü də türkcə tanrı sözündəndir: t’ien-şan (Tanrı dağı), t’ien-ma (Tanrı atı), t’ien-tzu//tse (Gögün oğlu).

2. Volfram Eberhardın araşdırmalarına dayanan tanınmış mitoloji uzmanı Mirçe Eliade yazır ki, bir sıra halklar gibi, çin etnosu da homo¬jen degildi, belə ki, önce ne kulturu, ne dili, ne de dininde vahid sistem yok idi, çin sintezində komşu tibet, tay, tunqus, monqol və türklərin etnik element payı vardı (Eliade, 2000, 17). Türklerin etnik element payı sırasında başda teñrı sözünü qeyd etmək olar, belə ki, cin dilində [r] səsi olmadığından onu [l] səsi ilə əvəz edib tienli demişlər . Çin [ti`enli] > kore [tienli].

3. Tanrı sözünün ilkin forması: *teñ-ir-i > teñri.
Tanrı sözünün kadim forması teñeri (teng-eri) «göge qalkmış, gökdeki, gögün kişisi» anlamında. İkiçayarasına 6 binyıl önce gelen karabaşlar (sumerlər) de buradakı subar türklerinden bu teonimi alıb Dingir çəklində işletmişler. Türk tarihinə kara yakanlar, türkün manevi degerlerin kirletenler çoktur. Hatta, M. Rəsənen, G. Rams¬tedt gibi tanınmış türkoloqlar bele Tanrı sözünü de çin dilindən alınma olduğunu yazmışlar. Prof. Kenesbay Musayev isə çin dilindəki thien sözünün dil qanunlarına göre teñri şəklinə keçə bilmeyecegine dair 6 sebeb göstermişdir (СИГТЯ, 2006, 329).

4. Prototürk tayfalarının dilindeki teonim ta¬rihi kaynaklarda, yer-yurd adlarında, dildeki derivatlarında, bir de halkın mitoloji yaddaşında kal¬mışdır. Bu sözlerde t//d paralelligi, d > c ses degişimi türk dillerinin ses kuruluşu için doğaldır. Örnegin, Dingir-dağ, Dingir-bulak adlarında
tanrı (tengri) sözü Qobustandakı Cinqir-dağ, Zəncan bölgesinde ve Cebrayıl rayonu Şahvelli köyündeki Cingir-bulaq adları qədim dinqir (> cingir) teonimini indiyə kimi ya¬şa¬dır. Bu teonim sumer dilinə də Dinqir şəklində keçmişdir.

Sayqılarımla.

Prof. Osman Fikri Sertkaya'nın ilgili yazıları için tıklayınız.

1. Yazı: “Çince TİEN = Eski Türkçe TENGRİ = Türkiye Türkçesi TANRI Sözü Üzerine” 1- PROF. DR. OSMAN FİKRİ SERTKAYA

2. Yazı: “Çince TİEN = Eski Türkçe TENGRİ = Türkiye Türkçesi TANRI Sözü Üzerine”- PROF. DR. OSMAN FİKRİ SERTKAYA