Konumuz: Ünlü Düşmesi, Ünlü Türemesi, Ünlü Daralması, Ünsüz Yumuşaması, Ünsüz Benzeşmesi, Ünsüz Türemesi, Ünsüz Düşmesi, Kaynaştırma Harfleri, n/m Ünsüz Değişimi, Büyük Ünlü Uyumu, Küçük Ünlü Uyumu,

Türkçede “Ses olayları” konusuna başlarken konunun daha iyi anlaşılabilmesi için sözcüklerde gerçekleşen ses olaylarını “Ünlüler” ve “Ünsüzler” şeklinde iki grupta incelemek konunun akılda kalmasını kolaylaştıracaktır.

SES OLAYLARI NELERDİR? Büyük Ünlü Uyumu, Küçük Ünlü Uyumu Nedir?

Ses Bilgisi

Ünlü seslerle ilgili ses olayları:

Ünlü sesler ile ilgili ses olaylarını sıralamadan önce ünlü sesler ile ilgili bilmeniz gereken şu tabloyu sunmakta fayda var.

Ünlü Düşmesi

Ünlü düşmesi çoğunlukla iki heceli kelimelerde görülür. İkinci hecesinde dar ünlü bulunan sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecede bulunan ünlü ses düşmektedir. Bu duruma ünlü düşmesi ya da hece düşmesi denilmektedir.

Omuz -> Omzu

Akıl -> Aklı

Burun -> Burnu

Uyu -> Uyku

* Birleşik sözcüklerin oluşumu sırasında ünlü düşmesi görülebilir.

Kahve + altı -> Kahvaltı

Cuma + ertesi -> Cumartesi

* Birleşik fiillerin oluşturulması sırasında “-etmek, -olmak, -eylemek” gibi yardımcı fiiller eklendiği sözcükte ünlü düşmesini meydana getirir.

Kayıp + olmak -> Kaybolmak

Şükür + etmek -> Şükretmek

Seyir + etmek -> Seyretmek

* Son hecesinde dar ünlü bulunan her iki heceli sözcükte ünlü düşmesi olmaz.

Oyun -> Oyunu

Umut -> Umudu

Ünlü Türemesi

Bazı sözcüklere ek getirildiğinde ekten önce ünlü sesin araya girmesine ünlü türemesidenilmektedir. Özellikle “-cık, –cik” ekleri kendinden önce ünlü ses türetmektedir.

Bir + cik -> Biricik

Dar + cık -> Daracık

Genç + cik -> Gencecik

* Sözcüklerin pekiştirilmesi sırasında da ünlü türemesi gerçekleşir.

Sağlam -> Sapasağlam

Gündüz -> Güpegündüz

Ünlü Daralması

Türkçede “a ve e” ünlüleriyle biten fiillere, şimdiki zaman eki “-yor” eki geldiğinde fiilin sonunda yer alan “a ve e” daralır ve “ı, i, u, ü” seslerine dönüşür. Fiilde görülen bu olaya ünlü daralması denilmektedir.

Oyna– -> Oynuyor

Planla– -> Planlıyor

Gülme– -> Gülmüyor

Boya– -> Boyuyor

Gözle– -> Gözlüyor

* “yemek” ve “demek” fiillerinden sonra ek geldiğinde köklerdeki “e” sesi daralır.

Yiyecek

Diyecek

Yiyelim

Diyelim

Ünsüz seslerle ilgili olan ses olayları:

Ünsüz Yumuşaması

Türkçe sözcüklerin sonunda “p, ç, t, k” ünsüzleri yer alır ve sözcükten sonra da ünlü ile başlayan bir ek gelirse, sonda bulunan ünsüz seslerde bir yumuşama olur. Yani sözcük sonundaki “p, ç, t, k” ünsüzleri yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür. Dilde gerçekleşen bu duruma ünsüz yumuşaması denir.

p > b yumuşaması: kitap -> kitabı, dolap -> dolabı,

ç > c yumuşaması: ağaç -> ağacı, burç -> burcu

t > d yumuşaması: icat -> icadı, kilit -> kilidi

k > ğ yumuşaması: kulak -> kulağı, köpek -> köpeğin

NOT: Tek heceli sözcüklerin genelinde ünsüz yumuşaması görülmez.

Saç -> Saçı

Çöp -> Çöpü

Süt -> Sütü

* Yumuşamanın olacağı tek heceli sözcükler de vardır:

Taç -> Tacı

Çok -> Çoğu

NOT 2: Yabancı kökenli bazı kelimelerde yumuşama kuralı geçerli değildir.

Hukuk -> Hukuku

Millet -> Milleti

Sanat -> Sanatı

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)

Türkçede sert ünsüzlerle biten sözcüklerden sonra yumuşak ünsüzler olan “c, d, g” ile başlayan bir ek geldiğinde yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç, t, k” seslerine dönüşür. Bu duruma ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz uyumu adı verilmektedir.

Sert ünsüzler: “ç, f, h, k, p, s, ş, t” seslerinden oluşmaktadır. Akılda kalıcılığını kolaylaştırmak adına bu sert ünsüzleri “FıSTıKÇı ŞaHaP” şeklinde kodlayabiliriz.

Simit + ci -> Simitçi

Kitap + da -> Kitapta

As + gı -> Askı

Unut + gan -> unutkan

Daha fazla bilgi için “Ünsüz Benzeşmesi” adlı yazımızı okuyabilirsiniz.

Ünsüz Türemesi

Bazı sözcüklere getirilen “-etmek, -eylemek, -olmak” gibi yardımcı fiiller sonrasında ünsüz türemesi gerçekleşir.

His + etmek -> Hissetmek

Hal + olmak -> Hallolmak

Af + etmek -> Affetmek

Red + etmek -> Reddetmek

Ünsüz Düşmesi

Türkçede “k” ünsüzü ile biten bazı kelimelere “-cık, -cik” eki getirildiğinde “k” ünsüzünün düştüğü görülür. Dildeki bu olaya ünsüz düşmesi denilmektedir.

Küçük + cük -> Küçücük

Ufak + cık -> Ufacık

Büyük + cek -> Büyücek

Sıcak + cık -> Sıcacık

Kaynaştırma Harfleri (Yardımcı Ünsüzler)

Türkçede iki sesli harf yani iki ünlü yan yana gelemez. Bu nedenle ünlü bir sesle biten kelimeye ünlü ile başlayan bir ek gelirse araya kaynaştırma ünsüzleri girmektedir. Bu durumda araya “y, ş, s, n” ünsüz harfleri gelmektedir.

Gemi + y + i

Yazı + y + ı

Kale + s + i

Ev + i + n + i

n/m Ünsüz Değişimi

Bu kural çift dudak ünsüzü olan “m” harfi ile damak ünsüzü olan “n” harfinin, “b” ünsüzünün öncesinde yer değiştirmesidir. Türkçede bir hece sonunda yer alan “n” ünsüzü “b” sesinden önce kullanıldığında yerini “m” ünsüzüne bırakır.

Sünbül -> Sümbül

Penbe -> Pembe

Çenber -> Çember

Büyük Ünlü Uyumu

Türkçede sözcükler içinde yer alan ünlü harflerin ya tamamen kalın ya da tamamen ince seslerden oluşması zorunluğuna “Büyük Ünlü Uyumu” denir. Bir kelimenin Türkçe olup olmadığını anlamada kullandığımız en basit kural olarak karşımıza çıkmaktadır.

İncelik -> Büyük ünlü kuralına uyar.

Karşılıklı -> Büyük ünlü kuralına uyar.

Tiyatro -> Büyük ünlü kuralına uymaz.

Sinema -> Büyük ünlü kuralına uymaz.

NOT: Türkçe kökenli olmasına rağmen bu kurala uymayan sözcükler de vardır: anne, hangi, inanmak…

Küçük Ünlü Uyumu

Türkçede bir sözcüğün hecesi eğer düz ünlü yani (a, e, ı, i) seslerini içeriyorsa kendisinden sonra gelecek heceler de düz ünlü sesleri; eğer sözcüğün bir hecesi yuvarlak ünlü yani (o, ö, u, ü) seslerini içeriyorsa kendisinden sonra ya “u, ü” ünlülerini ya da “a, e” düz ünlüleri almalıdır. Türkçedeki bu kurala küçük ünlü uyumu denir.

• Karanlık ⇒ a (düz) → a (düz) → ı (düz) -> Uyar
• Yorucu ⇒ o (yuvarlak) → u (yuvarlak) → u (yuvarlak) -> Uyar
• Başvuru ⇒ a (düz) → u (yuvarlak) → u (yuvarlak) -> Uymaz
• Galoş ⇒ a (düz) → o (yuvarlak) -> Uymaz

https://www.edebiyatciyim.com yerliğine sevgilerimizle...

Büyük Ünlü Uyumu, Küçük Ünlü Uyumu

EK AÇIKLAMALAR

Büyük Ünlü Uyumu
Dilimizdeki bir sözcüğün ilk hecesinde  “a, ı, o, u” kalın sesli harflerinden biri varsa sonraki hecelerdeki sesli harfler de kalın olmak zorundadır; sözcüğün ilk hecesinde “e, i, ö, ü” ince sesli harflerinden biri varsa bundan sonra gelen sesli harfler de ince olmak zorundadır. Kalınlık-incelik uyumu olarak da bilinen bu kurala “büyük ünlü uyumu” diyoruz. Bir sözcüğün büyük ünlü uyumuna uyup uymadığını görebilmeniz için kalın ve ince sesli harfleri tanımamız gerekmektedir. Daha sonra rahatlıkla çözümleme yapabilirsiniz.

Kalın sesli harfler: a, ı , o, u

İnce sesli harfler: e, i, ö, ü

Karanlık= Ka – ran – lık
(k)→(k)→(k)   =   Büyük Ünlü Uyumuna Uyar

Üşengeçlik= Ü – şen – geç – lik
(i)→(i) → (i) → (i)   =  Büyük Ünlü Uyumuna Uyar

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYAN SÖZCÜKLERE ÖRNEKLER:
Kalın seslileri kalınlar takip eder:
Çomak, yufka, kapıcı, ağaç, kutu, karanlık, çalışma, anlayış, yakışıklı, boğaz, araba, yuvarlak, ormanlık, susuz, kırlangıç, adım, oturmak, susadım, bağlama, anahtar, baba, bacanak, hala, dayı, bağımlı, bağışlama, baklava, bıçak, nokta, ocak, oduncu, ovalamak, dağınık, olumlu, kurnazlık…

İnce seslileri inceler takip eder:
Gözlükçü, bekleyiş, birikim, eskici, çiçekçi, sinirsel, türetmek, tütün, şömine, belirteç, yüzeysel, kibirli, seyirci, gözcülük, gözetleme, kömürlük, incelemek, ergenlik, derin, verimli, işlem, peynir, gelincik, yüzük, gençlik,, birliktelik, sindirim, gergin, heybetli, süresiz…

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN SÖZCÜKLER
Türkçede başka dillerden alınmış alıntı kelimeler vardır. Bu kelimelerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz.
Örnekler: Gramer, orkestra, nişasta, tiyatro, psikoloji, stüdyo, trafik, protein, istasyon, istatistik, diyalog, nakil, otomobil, pehlivan, ziyafet…

Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnekler: Pazartesi, hanımeli, keçiboynuzu, balıkgözü, bilinçaltı, yüzbaşı, yavruağzı, Samanyolu, tavukgöğsü, çekyat, bilgisayar…

Türkçe olduğu halde büyük ünlü uyumuna uymayan kelimeler de bulunmaktadır. Ayrıca zaman içinde değişikliğe uğramış bazı sözcükler de büyük ünlü uyumuna uymaz.
Örnekler: Anne (ana), dahi (dahı), elma (alma), hangi (hangı, kangı), kardeş (karındaş)

Türkçedeki bazı ekler eklendikleri bazı sözcüklerin büyük ünlü kuralına uymamasına sebep olur. Bu ekler, -leyin -gil, -mtırak, -ken,  -daş (-taş), -ki   -yor, ekleridir.
Örnekler:

Sabahleyin, akşamleyin (B.Ü.U. Uymaz)

Geceleyin (B.Ü.U. Uyar)

Dayımgil, halamgil (B.Ü.U. Uymaz)

Teyzemgil (B.Ü.U. Uyar)

Yeşilimtrak, eşkimtrak (B.Ü.U. Uymaz)

Morumtrak (B.Ü.U. Uyar)

Bakarken, çıkarken (B.Ü.U. Uymaz)

Giderken (B.Ü.U. Uyar)

Meslektaş, dindaş (B.Ü.U. Uymaz)

Arkadaş (B.Ü.U. Uyar)

Yarınki,  onunki (B.Ü.U. Uymaz)

Seninki  (B.Ü.U. Uyar)

Seviyorum, gidiyoruz (B.Ü.U. Uymaz)

Küçük Ünlü Uyumu
Düzlük-yuvarlaklık uyumu olarak da bilinen küçük ünlü uyumu kuralını rahatlıkla öğrenebilmeniz için düz-yuvarlak ve dar-geniş sesli harfleri tanımanız gerekmektedir.

Küçük Ünlü Uyumu
Küçük Ünlü Uyumu

Dudakların durumuna göre:

Düz Sesliler: a, e, ı, i (sesli harflerin sırasıyla ilk dörtlüsü olarak düşünebiliriz)

Yuvarlak Sesliler: o, ö, u, ü (sesli harflerin sırasıyla son dörtlüsü olarak düşünebiliriz)

Ağzın açıklığına göre:

Dar Sesli Harfler: ı, i, u, ü

Geniş Sesli Harfler: a, e, o, ö

ÖNEMLİ NOT: Küçük ünlü uyumunda her bir sesli harf kendinden önceki sesli harften sorumludur. Büyük ünlü uyumundaki gibi ilk hecedeki sesli harfe bakılarak diğer sesli harfler bu ilk heceye göre değerlendirilmez. Bunu bir trene benzetebilirsiniz. Büyük ünlü uyumunda treni çeken ilk vagondan sorulurken; küçük ünlü uyumunda her bir vagondan ayrı ayrı sorularak uyum değerlendirilir.

A) Bir sözcükte düz ünlü harflerden (a, e, ı, i) sonra yine düz ünlü harfler(a, e, ı, i) gelebilir. Yani düz ünlülerden sonra yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) gelemez. Gelirse bu sözcük küçük ünlü uyumuna uymaz.

Örnekler:

Patlıcan = a (düz) → ı (düz)   → a (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Seyirci = e (düz) → i (düz) → i (düz)  : Küçük ünlü uyumuna uyar

Sıcaklıklar = ı (düz) → a (düz) → ı (düz) → a (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Bilezik = i (düz) → e (düz) → i (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Senaryo = e (düz) → a (düz) → o (yuvarlak): Küçük ünlü uyumuna uymaz

B) Bir sözcükte yuvarlak ünlü harflerden (o, ö, u, ü) sonra düz/geniş (a, e) ve dar/yuvarlak (u, ü) sesli harfler gelebilir. Yani yuvarlak sesli harflerden sonra (o, ö, ı, i) gelemez.

Örnekler:

Okunaklı = O (yuvarlak)  →  u (dar/yuvarlak)  →  a (düz/geniş)  →  ı (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Öğrenci = Ö (yuvarlak) →  e (düz/geniş)  → i (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Ulaşım = U (yuvarlak) →  a (düz/geniş)  →  ı (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Ürünler = Ü (yuvarlak)  →  ü (dar/yuvarlak)  →  e (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Otobüs = O (yuvarlak)  → o (yuvarlak)   → ü (dar/yuvarlak) : Küçük ünlü uyumuna uymaz

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN SÖZCÜKLER
Başka dillerden Türkçeye girmiş alıntı kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
Örnekler: Biyografi, stüdyo, kilogram, arkeolog, fotoğraf, katalog, personel, profesör, gramofon, istasyon…

Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uymayan kelimeler de bulunmaktadır.
Örnekler: Avuç, çamur, kabuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur…

-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar:
Örnekler: Bugünkü, dünkü, öbürkü.