Kök, bir sözcüğün parçalanamayan, anlamlı, en küçük parçasıdır. Sözcüğün kökü bulunurken sondan başa doğru ekler çıkarılır, kalan bölüm köktür.

Örnek(ler)

» dur         -ak-lar-ı-mız-dan
    Kök

Örnekte de görüldüğü gibi, atabildiğimiz her şeyi attıktan sonra elimizde kalan, daha fazla parçalayamayacağımız “dur-“, bu sözcüğün köküdür.

Kökün Özellikleri

 1.  Kök, Sözcüğün Başındadır
Türkçe, sondan eklemeli bir dildir. Türkçede bütün ekler sona gelir. Bu yüzden Türkçede kök, her zaman sözcüğün başındadır.

 2.  Kök, Ek Alırken Yapısal Değişikliğe Uğramaz
Kök, tâbi olunan; ek, tâbi olan öğedir. Başka bir deyişle Türkçede, kök sabit kalır, ek köke uyum sağlamaya çalışır. Bu yüzden kökler, ek alsalar da bir değişime uğramazlar. Ancak bu olayın bozulduğu birkaç istisnai durum vardır:

 >  Yönelme eki alan 1. ve 2. tekil kişi zamirleri ses değişimine uğrar:
ben -> bana         sen -> sana

 3.  Kök, sözcüğün tamamıyla anlam ilişkisi taşımalıdır.

Örnek(ler)

» balıkçılar
    Kök
Bu sözcüğü incelediğimizde anlamlı en küçük parçanın “bal” sözcüğü olduğunu görüyoruz. Ancak “bal”, kelimenin tamamıyla anlam ilişkisi taşımadığı için bu sözcüğün kökü olamaz. Bu yüzden kelimenin tümüyle anlam ilişkisi bulunan “balık” sözcüğü bu sözcüğün köküdür.

 >  Kökler, isim kökü, fiil kökü, sesteş kök ve ortak kök olmak üzere dörde ayrılır:

1. İsim (Ad) Kökleri

Varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan köklere isim kökü denir. İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.

Örnek(ler)

» at, bel, göz, kan, kül, o, pek, siz, sol, yol, araba, kitap…

» “içimizden” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası “iç” sözcüğüdür. Ancak burada bahsedilen içmek fiili değil, bir şeyin içidir. Bu yüzden “içimizden” sözcüğünün kökü isim köküdür.

 >  İsim kökleri “-mak / – mek” mastar ekini almazlar.

Örnek(ler)

“kalemlik” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası yani kökü “kalem” sözcüğüdür.
“kalem” sözcüğüne “-mek” veya “-mak” eklerinden birini getiremeyiz. Bu nedenle “kalem” sözcüğü ad köküdür.

 >  Yansıma kökler de isim köklerinden sayılır.

Örnek(ler)

cız, çat, fıs, güm, pat, şar, vız…

2. Fiil (Eylem) Kökleri

İş, oluş veya durum bildiren köklere fiil kökü denir. Fiil kökleri “-mak / – mek” mastar ekini alabilen köklerdir.

Örnek(ler)

» aç-, at-, çiz-, del-, gel-, kal-, tak-, yık-, yüz-…

» “sevgi” sözcüğünün kökü “sev”dir. “sev” sözcüğüne “-mek” ekini getirdiğimizde “sevmek” olur. Mastar eki getirdiğimizde anlamlı bir sözcük elde edebildiğimiz için “sev-” fiil köküdür ve  “sevgi” fiil köklü bir sözcüktür.

» “solungaç” sözcüğünün kökü olan “solu” sözcüğü “-mak” eki alarak “solumak” olabilir. Bu nedenle “solungaç” sözcüğü fiil köklüdür.

 NOT  Fiil köklerini ad kökleri gibi tek başına yazıp söyleyemeyiz. Mastar durumundaki fiil köklerinin sonuna ya kısa çizgi (–) konur ya da “–mak, –mek” mastar eki getirilir. Fiilin sonuna konan kısa çizgi (–), “mak, mek” diye okunur. Örneğin “yırt–” fiil kökü  “yırtmak” olarak okunur.

 İPUCU  Bir sözcüğün kökünün isim kökü mü fiil kökü mü olduğunu bulmanın en kolay yolusözcüğün köküne  “-mak / – mek” mastar eki getirip denemektir.

Örnek(ler)

» “gözlük” → kökü “göz”dür → mastar eki eklersek “gözmek” olur → “gözmek” sözcüğü anlamsızolduğu için “göz” isim köküdür.

“geçit” → kökü “geç”tir → mastar eki eklersek “geçmek” olur→ “geçmek” sözcüğü anlamlı olduğu için “geç” fiil köküdür.

Yalnız bunu yaparken aşağıda anlatacağımız sesteş ve ortak kök özelliklerinin göz önünde bulundurulması gerekir.

3. Sesteş Kökler

Yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları ve türleri farklı olan köklere sesteş kök denir.

Örnek(ler)

» Bahçeye büyük bir çukur kazın.
cümlesindeki “kazın” sözcüğünün kökünü incelediğimizde kökün mastar eki alabildiğini görüyoruz. Bu nedenle sözcüğün kökü fiildir.

» Hayvanat bahçesindeki kaz elini ısırmış.
Burada ise yukarıda fiil kökü olarak kullanılan “kaz” sözcüğünün isim kökü olarak kullanıldığını görüyoruz. Çünkü burada sözü edilen kümes hayvanı olan kazdır

 UYARI  Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmaz.

4. Ortak Kökler

Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklere ortak kök denir. Ortak kökler arasında anlam ilişkisi vardır.

 Sesteş kök ile ortak kök arasındaki fark:  Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmazken ortak kökler arasında belirgin bir anlam ilişkisi vardır.

Bir bina dışarıdan bakıldığında bir bütün olarak görünür ama aslında parçaların birleşiminden oluşmuştur. Kelimeler de tıpkı binalar gibi ilk bakışta tek parçaymış gibi görünürler ama yapısında birçok parça bulundururlar.

Sözcükte yapı, sözcüklerin oluştuğu, yapıldığı, türetildiği bu parçaları; sözcüklere gelen eklerin çeşitlerini, kullanım amaçlarını inceler.

 >  Sözcükte yapı, kök, ek, gövde ve yapı bakımından kelimeler olmak üzere dört ana başlıkta incelenir

Sözcük yapısı, kapsamı geniş bir konudur. Bu yüzden bu konunun ana başlıklarını ayrı ayrı sayfalar halinde veriyoruz.

Ortak Kök Nedir?

Türkçede ortak kök diye tabir edilen, hem isim hem de fiil olarak kullanılabilme özelliğine sahip bazı kökler bulunmaktadır. Bu köklerin iki anlamı arasında anlam ilgisi varsa, bunlar ortak kök olarak adlandırılırlar. Öncelikle “kök” kavramını açıklayalım: Bir kelimenin, anlamlı en küçük parçasına kök denir. Kökler, mutlaka kelimenin cümlede kullanıldığı anlamla bağlantılı olmalıdır. Bu konuda ayrıntılı bilgiyi “Kök nedir?” başlıklı yazımızdan alabilirsiniz.

Bir kök, eğer “-mek / -mak” eki alabiliyorsa buna fiil kökü, bu eki aldığında anlamsız oluyorsa bunlara da isim kökü denilmektedir. Bununla birlikte bazı kökler “-mek / -mak” yapım eki alsa da almasa da anlamlı olabilir. Yani hem isim hem de fiil olarak kullanılabilirler. Örneğin “barış” kelimesi. İsim olarak da fiil olarak da anlamlıdır. Dahası iki anlamı da birbirine çok yakındır. İşte bu köklerin isim ve fiil şekillerinin anlamı eğer birbirine çok yakınsa veya en azından ciddi bir anlam bağı varsa bunlara “ortak kök” denilmektedir.

Anlamları değişmeden hem isim hem fiil olabilen kökler “ortak” kök olarak adlandırılmaktadır. Bu tanımı örnekler üzerinde daha iyi anlayabilirsiniz: “Boya” kelimesini görünce “boya” ve “boya-“ kökleri aklımıza gelir. Bu iki kelimenin de anlamı ortaktır, ikisi de boya ile ilgilidir. O hâlde bu kökler ortak köktür. Veya “güven” kelimesi, hem isim hem fiil şekliyle kullanılabilir ve anlamları birbirine çok yakındır.

NOT: Ortak köklerle sesteş kökler birbirine karıştırılabilmektedir. Altın kural şudur: Türkçenin ses yapısı itibariyle bir kök hem isim hem de fiil olarak kullanılabilmelidir. Eğer kökün isim ve fiil şekli arasında bir anlam ilgisi varsa bunlara ortak kök; anlam ilgisi yoksa bunlara sesteş kök denir. Ortak kökte kelimenin anlamı değişmez!

Ortak Kök Kelime Örnekleri:

Damla, dövüş, barış, güreş, boya, göç, eski, ekşi, güven, kuru, yasa, yayla, yarış, tat, toz, yama, dik, sıva…

Ortak Kök Cümle Örnekleri:

– Üzerinde eski bir ceket vardı. (isim)
– En sevdiğim ayakkabım eskidi. (fiil)

– Resimde boş bırakılan yerleri boyadım. (fiil)
– Dün bir takım kuru boya aldım. (isim)

– Dolaptaki yoğurt bir günde ekşimiş. (fiil)
– Ekşi yiyince dişlerim kamaştı. (isim)

– Hakemin düdüğüyle yarış başladı. (isim)
– Seninle yarışmak benim için bir gururdur. (fiil)

– Yemek yerken üstüme yağ damladı. (fiil)
– Suyun içerisine ilaçtan bir damla koy. (isim)

Orkun KUTLU

Ses bilgisi ile ilgili tüm yazılar için tıklayınız: Ses Bilgisi