Konumuz: Ünlü Düşmesi, Ünlü Türemesi, Ünlü Daralması, Ünsüz Yumuşaması, Ünsüz Benzeşmesi, Ünsüz Türemesi, Ünsüz Düşmesi, Kaynaştırma Harfleri, n/m Ünsüz Değişimi, Büyük Ünlü Uyumu, Küçük Ünlü Uyumu,
Türkçede “Ses olayları” konusuna başlarken konunun daha iyi anlaşılabilmesi için sözcüklerde gerçekleşen ses olaylarını “Ünlüler” ve “Ünsüzler” şeklinde iki grupta incelemek konunun akılda kalmasını kolaylaştıracaktır.
Ses Olayları
Ses Bilgisi
Ünlü seslerle ilgili ses olayları:
Ünlü sesler ile ilgili ses olaylarını sıralamadan önce ünlü sesler ile ilgili bilmeniz gereken şu tabloyu sunmakta fayda var:
Ünlü Düşmesi
Ünlü düşmesi çoğunlukla iki heceli kelimelerde görülür. İkinci hecesinde dar ünlü bulunan sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecede bulunan ünlü ses düşmektedir. Bu duruma ünlü düşmesi ya da hece düşmesi denilmektedir.
Omuz -> Omzu
Akıl -> Aklı
Burun -> Burnu
Uyu -> Uyku
* Birleşik sözcüklerin oluşumu sırasında ünlü düşmesi görülebilir.
Kahve + altı -> Kahvaltı
Cuma + ertesi -> Cumartesi
* Birleşik fiillerin oluşturulması sırasında “-etmek, -olmak, -eylemek” gibi yardımcı fiiller eklendiği sözcükte ünlü düşmesini meydana getirir.
Kayıp + olmak -> Kaybolmak
Şükür + etmek -> Şükretmek
Seyir + etmek -> Seyretmek
* Son hecesinde dar ünlü bulunan her iki heceli sözcükte ünlü düşmesi olmaz.
Oyun -> Oyunu
Umut -> Umudu
Ünlü Türemesi
Bazı sözcüklere ek getirildiğinde ekten önce ünlü sesin araya girmesine ünlü türemesidenilmektedir. Özellikle “-cık, –cik” ekleri kendinden önce ünlü ses türetmektedir.
Bir + cik -> Biricik
Dar + cık -> Daracık
Genç + cik -> Gencecik
* Sözcüklerin pekiştirilmesi sırasında da ünlü türemesi gerçekleşir.
Sağlam -> Sapasağlam
Gündüz -> Güpegündüz
Ünlü Daralması
Türkçede “a ve e” ünlüleriyle biten fiillere, şimdiki zaman eki “-yor” eki geldiğinde fiilin sonunda yer alan “a ve e” daralır ve “ı, i, u, ü” seslerine dönüşür. Fiilde görülen bu olaya ünlü daralması denilmektedir.
Oyna– -> Oynuyor
Planla– -> Planlıyor
Gülme– -> Gülmüyor
Boya– -> Boyuyor
Gözle– -> Gözlüyor
* “yemek” ve “demek” fiillerinden sonra ek geldiğinde köklerdeki “e” sesi daralır.
Yiyecek
Diyecek
Yiyelim
Diyelim
Ünsüz seslerle ilgili olan ses olayları:
Ünsüz Yumuşaması
Türkçe sözcüklerin sonunda “p, ç, t, k” ünsüzleri yer alır ve sözcükten sonra da ünlü ile başlayan bir ek gelirse, sonda bulunan ünsüz seslerde bir yumuşama olur. Yani sözcük sonundaki “p, ç, t, k” ünsüzleri yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür. Dilde gerçekleşen bu duruma ünsüz yumuşaması denir.
p > b yumuşaması: kitap -> kitabı, dolap -> dolabı,
ç > c yumuşaması: ağaç -> ağacı, burç -> burcu
t > d yumuşaması: icat -> icadı, kilit -> kilidi
k > ğ yumuşaması: kulak -> kulağı, köpek -> köpeğin
NOT: Tek heceli sözcüklerin genelinde ünsüz yumuşaması görülmez.
Saç -> Saçı
Çöp -> Çöpü
Süt -> Sütü
* Yumuşamanın olacağı tek heceli sözcükler de vardır:
Taç -> Tacı
Çok -> Çoğu
NOT 2: Yabancı kökenli bazı kelimelerde yumuşama kuralı geçerli değildir.
Hukuk -> Hukuku
Millet -> Milleti
Sanat -> Sanatı
Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)
Türkçede sert ünsüzlerle biten sözcüklerden sonra yumuşak ünsüzler olan “c, d, g” ile başlayan bir ek geldiğinde yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç, t, k” seslerine dönüşür. Bu duruma ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz uyumu adı verilmektedir.
Sert ünsüzler: “ç, f, h, k, p, s, ş, t” seslerinden oluşmaktadır. Akılda kalıcılığını kolaylaştırmak adına bu sert ünsüzleri “FıSTıKÇı ŞaHaP” şeklinde kodlayabiliriz.
Simit + ci -> Simitçi
Kitap + da -> Kitapta
As + gı -> Askı
Unut + gan -> unutkan
Daha fazla bilgi için “Ünsüz Benzeşmesi” adlı yazımızı okuyabilirsiniz.
Ünsüz Türemesi
Bazı sözcüklere getirilen “-etmek, -eylemek, -olmak” gibi yardımcı fiiller sonrasında ünsüz türemesi gerçekleşir.
His + etmek -> Hissetmek
Hal + olmak -> Hallolmak
Af + etmek -> Affetmek
Red + etmek -> Reddetmek
Ünsüz Düşmesi
Türkçede “k” ünsüzü ile biten bazı kelimelere “-cık, -cik” eki getirildiğinde “k” ünsüzünün düştüğü görülür. Dildeki bu olaya ünsüz düşmesi denilmektedir.
Küçük + cük -> Küçücük
Ufak + cık -> Ufacık
Büyük + cek -> Büyücek
Sıcak + cık -> Sıcacık
Kaynaştırma Harfleri (Yardımcı Ünsüzler)
Türkçede iki sesli harf yani iki ünlü yan yana gelemez. Bu nedenle ünlü bir sesle biten kelimeye ünlü ile başlayan bir ek gelirse araya kaynaştırma ünsüzleri girmektedir. Bu durumda araya “y, ş, s, n” ünsüz harfleri gelmektedir.
Gemi + y + i
Yazı + y + ı
Kale + s + i
Ev + i + n + i
n/m Ünsüz Değişimi
Bu kural çift dudak ünsüzü olan “m” harfi ile damak ünsüzü olan “n” harfinin, “b” ünsüzünün öncesinde yer değiştirmesidir. Türkçede bir hece sonunda yer alan “n” ünsüzü “b” sesinden önce kullanıldığında yerini “m” ünsüzüne bırakır.
Sünbül -> Sümbül
Penbe -> Pembe
Çenber -> Çember
Türkçede sözcükler içinde yer alan ünlü harflerin ya tamamen kalın ya da tamamen ince seslerden oluşması zorunluğuna “Büyük Ünlü Uyumu” denir. Bir kelimenin Türkçe olup olmadığını anlamada kullandığımız en basit kural olarak karşımıza çıkmaktadır.
Ayrıca Bkz -> Büyük Ünlü Uyumu
İncelik -> Büyük ünlü kuralına uyar.
Karşılıklı -> Büyük ünlü kuralına uyar.
Tiyatro -> Büyük ünlü kuralına uymaz.
Sinema -> Büyük ünlü kuralına uymaz.
NOT: Türkçe kökenli olmasına rağmen bu kurala uymayan sözcükler de vardır: anne, hangi, inanmak…
Türkçede bir sözcüğün hecesi eğer düz ünlü yani (a, e, ı, i) seslerini içeriyorsa kendisinden sonra gelecek heceler de düz ünlü sesleri; eğer sözcüğün bir hecesi yuvarlak ünlü yani (o, ö, u, ü) seslerini içeriyorsa kendisinden sonra ya “u, ü” ünlülerini ya da “a, e” düz ünlüleri almalıdır. Türkçedeki bu kurala küçük ünlü uyumu denir.
- Karanlık ⇒ a (düz) → a (düz) → ı (düz) -> Uyar
- Yorucu ⇒ o (yuvarlak) → u (yuvarlak) → u (yuvarlak) -> Uyar
- Başvuru ⇒ a (düz) → u (yuvarlak) → u (yuvarlak) -> Uymaz
- Galoş ⇒ a (düz) → o (yuvarlak) -> Uymaz
https://www.edebiyatciyim.com yerliğine sevgilerimizle...