Tamlamalar Konu Anlatımı

Tamlamalar Konu Anlatımı

Tamlamalar hakkındaki diğer yazılar için tıklayınız. TAMLAMALAR

İki ya da daha çok sözcüğün, birbirini değişik ilgilerle tamamladığı söz gruplarıdır. Türkçede “sıfat tamlaması” ve “ad tamlaması” olmak üzere iki tür tamlama vardır.

1. SIFAT TAMLAMASI

Bir sıfatın, kendisinden sonra gelen bir adla oluşturduğu söz grubuna “sıfat tamlaması” denir. Bu tamlamalarda sıfat, adı niteler ya da çeşitli yönlerden belirtir. Sıfat tamlamalarında sıfat, daima addan önce gelir.

Yaşlı çınar, gölgesiyle insanları asırlardır serinletiyordu.

Bu cümlede “yaşlı” sözcüğü “çınar” adını nitelik yönüyle anlamca bütünleyerek bir söz grubu kurmuş ve sıfat tamlaması oluşturmuştur. Sıfat tamlamalarında sıfat “tamlayan”, ad “tamlanan” durumundadır.

yaşlı     çınar
sıfat     ad
(tamlayan) (tamlanan)

Bu okulun bizim hatıralarımızda yeri büyüktür.

Bu cümlede “bu” sözcüğü “okul” adını işaret yoluyla belirterek bir söz grubu kurmuş ve sıfat tamlaması oluşturmuştur.

bu        okul
sıfat     ad
(tamlayan) (tamlanan)

Aşağıdaki cümlelerde koyu renkli söz grupları, sıfat tamlamalarıdır.

Bahar gelince kırlar, sarı papatyalarla dolar.
Gökyüzü, birden kapkara bulutlarla kapandı.
Törenlerde sizin sınıftan kaç öğrenci görev aldı?
Yol boyunca başı dumanlı dağları seyrettik.
Yıkılmış evlerin arasından geçerek inşaat alanına ulaştık.

2. AD TAMLAMASI (AD TAKIMI)

En az iki adın değişik ilgilerle birbirini tamamlayarak oluşturduğu söz gruplarıdır.

Yağmurdan sonra evin çatısı akmaya başladı.

Bu cümlede “ev” ve “çatı” adları, aitlik ilgisiyle anlamca birbirini tamamlayarak bir söz grubu oluşturmuştur.

Ad tamlamalarında birinci sözcüğe “tamlayan”, ikinci sözcüğe tamlanan” denir.

evin     çatısı
tamlayan tamlanan

Tamlayanın aldığı ek, “tamlayan eki”, tamlananın aldığı ek ise “tamlanan eki”dir.

Tamlayan Eki

Eklendiği adla (tamlayan) başka bir ad (tamlanan) arasında ilgi kuran eklerdir. “-ın, -in, -un, -ün, (-nın, -nin, -nun, -nün)” ekleri tamlayan ekleridir.

Tamlanan Eki

Eklendiği ismin (tamlananın) tamlayanda bildirilen bir kişiye ya da varlığa ait olduğunu gösteren eklerdir. “-ı, -i, -u, -ü, (-sı, -si, -su, -sü)” ekleri tamlanan ekleridir.

ev – in çatı – sı
tamlayan eki tamlanan eki

Bu örnekte, tamlayan eki “ev” sözcüğünün “çatı” sözcüğüyle ilgili olduğunu; tamlanan eki de “çatı”nın eve ait olduğunu bildirmektedir.

Ad tamlamaları, oluşturulma biçimlerine göre dört grupta incelenir:

  • Belirtili Ad Tamlaması
  • Belirtisiz Ad Tamlaması
  • Zincirleme Ad Tamlaması
  • Takısız Ad Tamlaması

a. BELİRTİLİ AD TAMLAMASI

Tamlayanın ve tamlananın tamlama ekleri aldığı ad tamlamalarıdır. Bu tür tamlamalarda belirgin bir aitlik ilgisi vardır, tamlananın tamlayana ait olduğu belirtilir.

Okulun müdürüne, başarılarından dolayı ödül verildi.

Bu cümlede, “okul” ve “müdür” sözcükleri arasında, tamlayan ve tamlanan ekleri kullanılarak (okul-un müdür-ü) aitlik ilgisi kurulmuştur. Bu şekilde kurulan tamlamalara belirtili ad tamlaması denir.

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili söz grupları, belirtili ad tamlamasıdır.

Arabanın kapısı açık kalınca alarm çaldı.
Çocukken yağmurun sesini dinlerdim bazı geceler.
Kasabanın sokakları bu yaz asfaltlanacakmış.
Gelişmiş toplumlar sanatın değerini iyi bilir.
Daha yolculuğun başında annesini özlediğini söyledi.

b. BELİRTİSİZ AD TAMLAMASI

Tamlayanı ek almayıp sadece tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır.

Amcam, yakında okul müdürü olacakmış.

Bu cümlede “okul” ve “müdür” sözcükleri arasında sadece tamlanan ekiyle (okul müdür-ü) ilgi kurulmuştur. Bu şekilde kurulan tamlamalara belirtisiz ad tamlaması denir.

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili söz grupları, belirtisiz ad tamlamasıdır.

Bahçedeki elma ağacı geçen ay kurudu.
Çocuğa okul çantası almak için dışarı çıktık.
Şair, yaşama sevincini dile getirmiş bu dizelerde.
Yöre halkı için en önemli geçim kaynağı arıcılıktı.
Resim sergileri önemli bir sanat etkinliğidir.

c. ZİNCİRLEME AD TAMLAMASI

En az üç adın tamlayan ve tamlanan ekleriyle birbirine bağlanmasıyla oluşan söz grubudur.

Birkaç veli, okul müdürünün odasında oturuyordu.

Bu cümlede “okul”, “müdür” ve “oda” adları arasında aitlik ilgisi kurularak zincirleme ad tamlaması oluşturulmuştur.

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili söz grupları, zincirleme ad tamlamasıdır.

Bahçedeki ceviz ağacının dalları yola sarkıyordu.
Bir süre sonra deniz kenarının sessizliği kapladı ortalığı.
Şehrin ulaşım sorunu yapılacak çalışmalarla giderilecek.
Bir yapıtın etkileyiciliği sanatçının yorum gücüne bağlıdır.
Kır çiçeklerinin kokusuna bayılıyorum.

d. TAKISIZ AD TAMLAMASI

Tamlayan ve tamlananın ek almadığı ad tamlamalarıdır. Bu tür tamlamalar; ya tamlananın “ne(y)den yapıldığını” (hammaddesini) ya da benzerlik ilgisi kurarak tamlananın “neye benzediğini” belirtir. Takısız ad tamlamaları ek almadığından, biçim olarak sıfat tamlamasına benzer. Bu yüzden takısız ad tamlamalarını sıfat tamlamalarıyla karıştırmamak için bu ilgiler göz önünde bulundurulmalıdır.

Tamlananın neyden yapıldığını bildirir:

cam kavanoz
taş köprü
altın bilezik
plastik kova

Bu örneklerde, “kavanoz”un “cam”dan, “köprü”nün “taş”tan, “bilezik”in altından, “kova”nın plastikten yapıldığı belirtiliyor.

Tamlananın neye benzediğini bildirir:

aslan çocuk
zeytin gözler
ipek saçlar
taş kalp

Bu örneklerde, “çocuk” “aslan”a, “gözler” “zeytin”e, “saçlar” “ipek”e, “kalp” “taş”a benzetilmiştir.

AD TAMLAMALARINDA ÖZELLİKLER

Ad tamlamalarında tamlayanla tamlanan yer değiştirebilir:

Savruluyordu yeleleri rüzgârda bu güzel atın.

Bu dizede, “atın yeleleri” ad tamlamasında, tamlanan (yeleleri) tamlayandan (atın) önce gelmiştir.

Aşağıdaki cümlelerde tamlayanıyla tamlananı yer değiştirmiş ad tamlamalarına yer verilmiştir.

Sıcaklığı ortalığı yakmaya başlamıştı güneşin. (güneşin sıcaklığı)
Bekçisiyiz sonsuza dek bu vatanın (vatanın bekçisi)

Ad tamlamalarında, bir tamlayan birden fazla tamlanana bağlanabildiği gibi, bir tamlanan da birden fazla tamlayana bağlanabilir:

Bu tepelerin rüzgârı, fırtınası hiç dinmezdi.
Velilerin ve öğrencilerin coşkusu görülmeye değerdi.

Bu cümlelerin birincisinde “tepelerin” tamlayanı “rüzgârı” ve “fırtınası” tamlananlarına bağlanırken; ikinci cümlede “öğretmenlerin” ve “öğrencilerin” tamlayanları “coşkusu” tamlananını ortak kullanmıştır.

Ad tamlamalarında tamlayanla tamlananın arasına değişik türde sözcükler girebilir:

Uzun süre köyün çıplak tepelerini seyretti.

Bu cümlede, “köyün tepeleri” tamlamasında, tamlayanla (köyün) tamlananın (tepeleri) arasına sıfat (çıplak) girmiştir.

Sarıyer, İstanbul’un en güzel ilçelerinden biridir.

Bu cümlede, “İstanbul’un ilçeleri” tamlamasında, tamlayanla (İstanbul’un) tamlananın (ilçeleri) arasına hem belirteç (en) hem de sıfat (güzel) girmiştir.

Okul gezisine Ali’nin de kardeşi katıldı.

Bu cümlede, “Ali’nin kardeşi” tamlamasında, tamlayanla (Ali’nin) tamlanan (kardeşi) arasına bağlaç (de) girmiştir.

Ad tamlamalarında tamlayan veya tamlanan, ya da her ikisi bir sıfat tarafından nitelenebilir:

Çocuğun büyük hayalleri vardı.

Bu cümlede, “çocuğun hayalleri” tamlamasında, tamlanan (hayalleri) bir sıfat (büyük) tarafından nitelenmiştir.

Küçük çocuğun hayalleri vardı.

Bu cümlede, “çocuğun hayalleri” tamlamasında, tamlayan (çocuk) bir sıfat (küçük) tarafından nitelenmiştir.

Küçük çocuğun büyük hayalleri vardı.

Bu cümlede, “çocuğun hayalleri” tamlamasında, tamlayan (çocuk) bir sıfat (küçük) tarafından; tamlanan (hayalleri) yine bir sıfat (büyük) tarafından nitelenmiştir.

Ad tamlamaları bir sıfat tarafından nitelenebilir veya belirtilebilir:

Büyük yolcu gemisi limandan ağır ağır ayrıldı.

Bu cümlede “büyük” olan “yolcu gemisi”dir. Yani sıfat (büyük), isim tamlamasını (yolcu gemisi) nitelemiştir.

Bu macera romanı benim çok hoşuma gitti.

Bu cümlede “bu” sözüyle “macera romanı” işaret edilmektedir. Yani sıfat (bu), isim tamlamasını (macera romanı) belirtmektedir.

Ad tamlamaları sıfat ve belirteç görevinde kullanılabilir:

Öğretmenimiz bize el yazması eserler tanıttı.

Bu cümlede “el yazması” ad tamlaması, “eserler” sözcüğünü nitelediğinden, sıfat görevinde kullanılmıştır.

Çocuğun gül kurusu ceketi vardı.

Bu cümlede, ad tamlaması (gül kurusu), ceket adını nitelediğinden, sıfat görevinde kullanılmıştır.

İzmir’de bir yaz akşamı vedalaştık kardeşimle.

Bu cümlede, ad tamlaması (yaz akşamı) “vedalaştık” eyleminin zamanını bildirdiğinden, belirteç görevinde kullanılmıştır.

Adıllarla da tamlama kurulur:

Dün onun (Ali’nin) kitabı bizde kalmış.

Bu cümledeki “onun” adılı, “Ali’nin kitabı” isim tamlamasındaki tamlayanın (Ali) yerine geçmiştir.

Aşağıdaki cümlelerde koyu renkli sözcükler, tamlayan ya da tamlanan durumundaki adıllardır.

Herkesin düşüncesi aynı olmaz.
Doktorlar, buranın havasını tavsiye ettiler.
Yolcuların biri, cüzdanını çaldırdığını söyledi.
Sınavdaki soruların birçoğu kolaydı.
Çocuğun nesi kaybolmuş?

Not: Kişi adılları tamlayan olursa, tamlanan (iyelik) ekleri her kişiye göre değişiklik gösterir.

ben – im araba – m
sen – in araba – n
o – nun araba – sı
biz – im araba – mız
siz – in araba – nız
onlar – ın araba – ları

Ayrıca tamlayan ekinin de “ben” ve “biz” adıllarında “-im “olduğu görülmektedir.

Ad tamlamalarında bazı durumlarda tamlayan ya da tamlanan düşebilir:

Resimlerini gördüm ve çok beğendim, (senin resimlerini) tamlayan
Karşı binadaki daire bizimdi. (bizim dairemizdi) tamlanan

Not: Tamlayanı veya tamlananı düşmüş kullanımlar, ad tamlaması sayılmaz. Bu tip sorularda “tamlayanı veya tamlananı düşmüş” ifadesi mutlaka bulunur.

Ad tamlamalarında bazen “-den” eki, tamlayan ekinin yerine kullanılabilir:

Yaralılardan bazıları hastaneye götürüldü. (yaralıların bazıları)

Çözümlü Örnekler

Örnek 1:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ad tamlaması ya da sıfat tamlaması yoktur?
A) Rumeli’ne varıp Edirne’de saraylar kurmuşlar.
B) Uçsuz bucaksız düzlüklerden geçip gelmişler.
C) Başı karlı dağlar aşıp buraları yurt edinmişler.
D) Pınar başlarına, ırmak boylarına yerleşmişler.
E) Keçi kılından yapılmış çadırlarıyla Anadolu’ya in-mişler.
(1997-ÖYS)
Çözüm:
B seçeneğinde “uçsuz bucaksız” sözü “düzlük” adını, C seçeneğinde “başı karlı” sözü “dağlar” adını niteleyerek sıfat görevinde kullanılmış ve sıfat tamlaması oluşturmuştur. D seçeneğinde “pınar başlan” ve “ırmak boylan”; E seçeneğinde “keçi kılı” sözleri ad tamlaması durumundadır. A seçeneğinde ad tamlaması ya da sıfat tamlaması yoktur.
Cevap A
Örnek 2:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir isim tamlaması kullanılmıştır?
A) Kardeşimin böyle bir şey yapacağını sanmıyordum.
B) Okulunun ne zaman açılacağını bile bilmiyordu.
C) Arkadaşının kitabını bulamayınca çok üzüldü.
D) Evinin düzenli olmasına özen gösterirdi.
E) Sarsıntının önce nerede duyulduğu öğrenilemedi.
(1987-ÖYS)
Çözüm:
“Arkadaşının kitabı” sözleri C seçeneğinde ad tamla-ması olarak kullanılmıştır. Diğer seçeneklerde bulunan “yapacağını”, “açılacağını”, “olmasına”, “duyulduğu” sözcükleri eylemsi olduğundan bu sözcüklerle oluştu-rulmuş söz grupları ad tamlaması değildir.
Cevap C
Örnek 3:
“Bu resimdekilerden hangisinde belirtilmektedir?” cümlesinde geçen “-den” ekinin görevi, aşağıdakilerden hangisine uymaktadır?
A) Okuldan geliyorum.
B) Gelenlerden biri, kardeşimdir.
C) Kendisi uzaktan akrabamız olur.
D) Hepsinden önce ben geldim.
E) Gerçekten güzel işler yapmış.
(1981-ÖYS)
Çözüm:
Örnek cümlede “resimdekilerden” sözcüğündeki “-den” eki, tamlayan eki yerine kullanılmıştır. Aynı durum B seçeneğinde “gelenlerden” sözcüğünde görülmektedir. Bu cümledeki “-den” ekinin yerine tamlayan eki (-in) getirilebilmektedir.
Cevap B 
 
Örnek 4:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zincirleme ad tamlaması vardır?
A) Filmdeki olaylar İsviçre sınırında geçiyor.
B) Kitapları, türlerine göre ayırarak kitaplığa yer-leştirdim.
C) Gelecek yıl yaz tatilini Antalya’da geçireceğiz.
D) Sanatçı, ilk sergisini önümüzdeki hafta İstanbul’da açacakmış.
E) Serüven romanlarının okuyucusu her yıl biraz daha artıyor.
(1991 – ÖYS)
Çözüm:
E seçeneğinde “Serüven romanlarının okuyucusu” söz grubu zincirleme ad tamlaması görevinde kullanılmıştır. A seçeneğinde “İsviçre sınırı”, C seçeneğinde “yaz tatili” sözleri belirtisiz ad tamlaması görevindedir. B ve D seçeneklerinde ad tamlaması kullanılmamıştır.
Cevap E
 
Örnek 5:
“Burası, yeşilin bin bir tonunu barındıran ağaçlı bir yoldu.”
Bu cümlede geçen “yeşilin bin bir tonu” ad tamlamasında tamlayanla tamlananın arasında bir sıfat bulunmaktadır. Aşağıdakilerin hangisinde buna benzer bir ad tamlaması vardır?
A) Yoğun sis yüzünden trafik bir süre aksadı.
B) Adamın kocaman eli radyonun düğmesine uzandı.
C) Dik yokuştan aşağı doğru hızla iniyorduk.
D) Ön koltuktaki ak saçlı adam uyuyordu.
E) Çocuk, buğulu camdaki parmak izlerine bakıyordu.
(1992 – ÖSS)
Çözüm:
B seçeneğinde bulunan “Adamın eli” belirtili ad takımının arasına “kocaman” sözcüğü sıfat olarak girmiştir.
Cevap B
 
Örnek 6:
Aşağıdaki dizelerin hangisinde, tamlananı tam-layandan önce söylenmiş bir belirtili ad tamlaması vardır?
A) Beni, sokağımıza dönen eski, tahta köprüden geçirin
B) Müjdeye koşsun komşu çocukları evimize
C) Sıcacık tarhana çorbasının içimiyle başlasın sabah
D) Kâğıtlarla camlarını örteyim pencerelerin
E) Eski, ılık akşamlar yağmurla çalsın kapımızı
(1999-ÖSS)
Çözüm:
D seçeneğinde bulunan “pencerelerin camları” ad takımında, tamlanan (camları) tamlayandan (pencerenin) önce söylenmiştir.
Cevap D
Örnek 7:
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerden hangisi, ad tamlamasının sıfatı olarak kullanılmıştır?
A) Denize dökülenlere canavarlar saldırıyor paslı dişleriyle.
B) Her pencereden bir kahkaha, konuşmalar, gülücük-ler, mırıltılar geliyordu.
C) Kavun, karpuz kabukları, ölü balıklar kıyıya vurmuş.
D) Suyun üstünde, domates, salatalık, patlıcan çürükleri, öq§ şişeler vardı.
E) Eski bir kırmızı çocuk hırkası suda sallanıp duruyor-du.
(1985-ÖYS)
Çözüm:
Seçenekleri incelediğimizde A’da “paslı” sözcüğünün, “dişleriyle” adının; B’de “bir” sözcüğünün, “kahkaha” adının; C’de “ölü” sözcüğünün, “balıklar” adının; D’de “boş” sözcüğünün, “şişeler” adının sıfatı olduğunu gö-rüyoruz. E’de ise “kırmızı” sözcüğünün “çocuk hırkası” ad tamlamasının sıfatı olduğunu görüyoruz.
Cevap E 
 
Örnek 8:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tamlayanı düşmüş bir isim tamlaması vardır?
A) Önce kendi işini bitir, bana sonra yardım edersin.
B) Onların yeni aldıkları evi gördün mü?
C) Sen her zaman buraları çok sevdiğini söylemez miydin?
D) Bu cüzdanı kardeşi yolda bulmuş.
E) Söylendiğine göre bu yıl Ankara’da su sıkıntısı ol- mayacakmış.            (1992-ÖYS)
Çözüm:
D seçeneğinde bulunan “kardeşi” sözcüğünün tamla-yanı olan “onun” adılı düşmüştür.
Cevap D
Örnek 9:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir ad takımı arasına, tamlananın sıfatı girmiştir?
A) Yeni aldığı güneş gözlüğünü kaybetmiş.
B) Mavi çizgili gömleğinin düğmesi kopmuş.
C) Ağacın pencereye değen dallarını kesmek gerekiyor.
D) Dün, uzun süredir görmediğim bir okul arkadaşıma rastladım.
E) Senin önerdiğin kitabı bir türlü alıp okuyamadım.
(1993 -ÖYS)
Çözüm:
C seçeneğinde bulunan “Ağacın” tamlayanı “dalları” tamlananına bağlanmaktadır, “dallan” tamlananından önce, bu sözcüğün sıfatı olan “pencereye değen” söz-lerinin bulunduğunu görüyoruz.
Cevap C
 
Örnek 10:
“İsim tamlamalarında zamirler de tamlayan olur.”
Aşağıdakilerin hangisinde bu kurala uygun bir örnek vardır?
A) Onun kardeşi bu köyde öğretmenmiş.
B) Çeşmenin başında büyük bir kalabalık toplandı.
C) Yolcunun çantasını bulup getirmişler.
D) Kapının önünde yaşlı bir adam duruyordu.
E) Otobüs durağında bizden başka kimse yoktu.
(1991 – ÖYS)
Çözüm:
A seçeneğinde bulunan “Onun kardeşi” sözleri belirtili ad tamlamasıdır. Bu tamlamanın tamlayanı olan “Onun” sözcüğü kişi adılıdır.
Cevap A
 
Örnek 11:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, arasına sözcük ya da sözcükler girmiş bir isim tamlaması vardır?
A) O kırmızı gülleri kimin için aldığını söylemedin.
B) Öğrenciler, fen derslerinin boş geçmesinden yakınıyorlar.
C) Ankara’nın adını yeni duyduğum semtleri var.
D) Yeni defterini bu kâğıtla kaplamalısın.
E) Türkçe kitabını yarın okula getirirsen iyi olur.
(1996 – ÖSS)
Çözüm:
C seçeneğinde bulunan “adını yeni duyduğum” söz grubu “Ankara’nın semtleri” belirtili ad takımının arasına girmiştir.
Cevap C
 
Örnek 12:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yer yön belirteci, tamlayan olduğu için adlaşmıştır?
A) Dışarının gürültüsü hepimizi rahatsız etti.
B) Kapının önüne oturmuş, geleni geçeni izliyor.
C) Yukarıya çıkıp arkadaşımla da görüşeyim.
D) Beş yüz metre ileriden sağa döneceksiniz.
E) Çocuğun üstüne kocaman bir battaniye örtmüşler.
(2003 – ÖSS)
Çözüm:
Seçenekleri incelediğimizde A seçeneğindeki “Dışarının gürültüsü” ad tamlamasında “dışarı” yer-yön belirtecinin tamlayan (dışarının) olduğu için adlaştığını görüyoruz.
Cevap A
Tamlamalar hakkındaki diğer yazılar için tıklayınız. TAMLAMALAR

TDH - KOLAY ERİŞİMİ Türkçe   Göktürkçe   Edebiyat   Türkçe Adlar   Tarih   Kökenbilgisi   Türk Lehçeleri Yazım Kılavuzu   Türk Dünyası  PDF-DOC   Sınav-Deneme    SÖZLÜKLERİMİZ

DİL BİLGİSİ KOLAY ERİŞİMİ Dil Bilgisi   Sıfatlar   Belirteçler   Anlam Bilgisi   Kompozisyon   İlgeçler   Cümlede Anlam   Nasıl yazılır?   Bağlaçlar   Paragrafta Anlam   Noktalama İşaretleri   Ünlemler   Sözcükte Anlam   Sözcük Bilgisi   Eylemler   Ses Bilgisi   Yapım Ekleri   Eylemsiler   Yapı Bilgisi   Adıllar  Dil-Anlatım   Yazım Bilgisi   Adlar   Edebiyat   Anlatım Bozuklukları   Ana Bet  Atasözleri ve Deyimler   TDH-Instagram   Tivitır   Feysbuk

Kaynak: 
https://www.edebiyatogretmeni.org

Yorumlar (0)