ÇAGATAY TÜRKÇESİ SÖZLÜKLERİ > SENGLAÒ

SENGLAÒ

Nadir Şahın (1736-1747) başkâtibi ve vakanüvisi olan Mirza Han Estarabâdî’nin, Çağatay Türkçesine ait vücuda getirdiği değrli eserlerdendir. Tarihi Nadiri adlı İran tarihi de aynı yazara aittir, bununla beraber Mirza Mehdi Hanın gerçek şahsiyeti ve mensubiyeti açıklanmamıştır. Kendisi hakkında senglaò’ın giriş kısmında verdiği malûmata bakılırsa gençliğinde Ali Şir Nevaî’nin eserleriyle fazlaca ilgilenmiş rastladığı birçok müşküllerin çözümü için eserine senglaò yani “taşlık” adını vermiştir[1], ayrıca Çağataycaya ait bazı lûgatlerden de faydalanmıştır. Bunlar arasında şimdiye kadar layıkıyla araştırılmayan Tahir Herevî, Mirza Abdülcelil Nasırî, ferarî ve Nasr Ali de bulunmaktadır. Mirza Mehdi Han bu zevatın lûgatlarını tenkid süzgecinden geçirmeği unutmamıştır. Bununla da yetinmemiş Heratlı Tâli’i’deki bazı yanlışlar üzerinde de durmuştur.

Senglaò’ın ilk bölümünü teşkil eden Mebaniü’l-Lügât kısmı[2] vaktiyle Denison Ross tarafından yayınlanmıştır[3]. Şimdiye kadar eser, bütünü ile işlenmemiştir, hâlbuki eser hem Çağatay hem de içerisine aldığı Turan ve Maveraünnehir Özbekleri ile Rum ve Arran Türkleri Türkçesi araştırması için iyi bir kaynaktır. Dikkate şayan olanı Fuzuli dilinden de örnekelr almış olmasıdır, yani Mirza Mehdi Han Azeri Türkçesini de ihmal etmemiştir.

Değeri şüphesiz büyük olan hele Türk kültürüne hizmeti bakımından hiç de ihmal edilemez olan Senglah’ın bazı kusurları da yok değildir[4], bu yüzden Feth-Ali Kaçar Kazvinî tarafından şiddetle tenkid edilmiştir.

Bununla beraber eser, çağı için iyi araştırmalardan sayılarak hem garblı hem de şarklı bilginlere kaynak rolü oynamıştır. Eserden faydalananlar arasında Feth-Ali Kaçar Kazvinî, Çeyh Muhammed Salih, Muhammed Hoyî ve emsali gibi leksikograflar da bulunmakta idi.

[1] Bu hususta dikkate değer bilgi, Vehbi efendi Kitaplığındaki 1922 numaralı, noksan senglaò yazmasının mukaddimesinde mevcuttur.

[2] A. K. Borovkov, Bedai’ü‘l-Lügât, s. 10.

[3] E. Denison Ross, The Mebâni’l-Lughat being a Grammar of the Türki Language in Persian by Mirzâ Medhi Khan: Bibliotheca İndica, New Series, No. 1225 Calcutta, 1910. Daha sonraları J. Eckmann tarafından işlenmiştir. [Mirza Medhî’s Darstellung der tschagataischen Sprache, Analecta Orientalia Memoriae Alexandri Csoma, de Körös Dicate, 1942-1947, s. 156-222]. Eserin Mebani’l-Luga başlığını taşıyan gramer kısmının fotokopisi Seng-lah, Lûgat-i Nevai adıyla 1950 yılında TDK tarafından Besim Atalay’ın bir ön sözü ile yayınlanmıştır. K. H. Menges, Das Cagatajische in der persichen Darstellung von Mîrzâ Mahdî Xân, Weisbaden 1956, Akademie der Wiss. Und derLiteratur (Mainz), s. 627-739. bk. J. Eckmann, Mirza Medhi’nin “Senglâh” adlı Çağatayca Sözlüğü, VIII. Türk Dil Kurultayında okunan bilimsel bildiriler 1957 (1960), s. 37-40; Senglâh’ın son neşrini Sir G. Clauson yapmıştır. Sanglax, A Persian Gıide to the Turkish Language by Muhammed Mehdî Xan, E. J. W. Gibb gibi Memorial Series, XX, London 1960.

[4] Samoyloviç, Persidskiy turkolog XVIII. Veka Mirza Mehdi han, Jaur. O. Azer, N. 5, Bakû 1928, s. 10.