Codex Cumanicus Sözlüğü
Bizans kaynaklarında Koman/Kuman, Müslüman kaynaklarında
Kıpçak/Kıfçak denilen Kıpçak Türklerinin asıl vatanı Deşt-i Kıpçak denilen
Karadeniz’in kuzeyinde bozkırlardır. Burada güçlü bir devlet kuramayan
Kıpçaklar Mısır ve Suriye’de Memlükler devletini kurmuşlar ve kendi dilleri ile
yazmış oldukları eserlerin hemen hepsini bu coğrafyada meydana
getirmişlerdir. Deşt-i Kıpçak bölgesinde yalnızca Codex Cumanicus ve Ermeni
Kıpçakçası metinleri yazılmıştır.
Codex Cumanicus, “Kuman Kitabı” anlamına gelir ve bir çeşit sözlüktür.
Latin alfabesinin Gotik harfleriyle yazılmış Orta Türkçe dönemine ait tek
eserdir. Bu niteliği onun en önemli özelliklerinden biridir. Çünkü böylece eser,
Arap harflerinin Türkçenin yazımında yetersiz kaldığı dilsel sorunların
çözümüne katkı sağlayabilmektedir.
Codex Cumanicus birisi İtalyan, diğeri Alman bölümü olmak üzere iki
ayrı defterin birleşmesinden oluşan bir metindir. Tek nüshası Venedik’tedir.
13. yüzyılın sonunda yazıldığı tahmin edilmektedir.
Codex Cumanicus üzerindeki bilimsel çalışmalar 19. yüzyılın ikinci
çeyreğinden itibaren başlamıştır. Günümüze kadar üzerinde yüzlerce bilimselçalışma yapılmıştır. Eser, tam metin olarak ilk olarak 1880 yılında C. G. Kuun
tarafından yayımlanmıştır. Bu yayından sonra eserin ikinci kez tam olarak
yayını elimizdeki yayın ile Mustafa Argunşah ve Galip Güner tarafından 2015
yılında yapılmıştır.
Argunşah ve Güner, kitabın giriş bölümünden önce yaptıkları çalışma
hakkında kısa bilgi vermişlerdir. Eserin “Giriş” bölümünde Codex Cumanis’un
nüshaları, yazılış tarihi, yazıldığı yer, yazarı, amacı, bölümleri ve eser üzerinde
yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmanın “Codex Cumanicus’un
Dil Özellikleri” başlıklı bölümünde eserin yazım özellikleri (ünlülerin yazımı,
ünsüzlerin yazımı), ses bilgisi (ünlü uyumları, ünlü değişmeleri, ünlü
yuvarlaklaşması, ünlü daralması, ünlü genişlemesi, ünlü düzleşmesi, ünlü
türemesi, ünlü düşmesi, ünsüz değişmeleri, ünsüz düşmesi, kelime başında
ünsüz türemesi, ünsüz göçüşmesi) ve şekil bilgisi (türetme ekleri, çekim ekleri,
soru eki, zamirler, sıfatlar, zarflar, edatlar, ünlemler, birleşik fiiller, fiilimsiler)
üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulmuştur.
Codex Cumanicus’un birinci defteri İtalyanlar bölümü olarak bilinir.
Burada Latince bir giriş, alfabetik ve üç sütun hâlinde Latince, Farsça ve
Kumanca kelime listeleri vardır. Elimizdeki çalışmada “Codex Cumanicus I
Metin” başlıklı bölüm eserin söz konusu birinci bölümünün okunuşunu
içermektedir. Yazarlar, bu bölümü dört sütuna ayırmış, üçüncü sütunda
metnin çeviri yazısını, dördüncü sütunda ise özgün biçimini göstermişlerdir.
Metne sonradan eklendiği anlaşılan kelimleri ise italik olarak yazmışlardır.
Codex Cumanicus’un ikinci bölümü ise Almanlar bölümüdür. Bu bölümde
Almanca-Kumanca bir sözlük ile Kuman gramerine ilişkin bilgiler vardır.
Bölümün sonunda Kumanca bilmeceler de bulunmaktadır. Elimizdeki
çalışmanın “Codex Cumanicus II Metin” başlıklı bölümü söz konusu ikinci
deftere aittir. Çalışmanın bu bölümünde metnin özgün biçimi ve çeviri yazısı
alt alta verilmiştir. “Codex Cumanicus II Metin – Çeviri” başlıklı bölümde ise
ikinci defterin çeviri yazısı yorumlanarak yeniden ele alınmıştır. Bu bölümdeki
metinler geniş kitlelerin de kullanabilmesi amacıyla konularına göre ayrılmış,
paragraf ve metin düzenlemesi yapılmış ve noktalama işaretleri konulmuştur.
Metnin kenarındaki kelimeler “Sözler” başlığı ile bu bölüme eklenmiştir.
Metinlerin Türkiye Türkçesindeki karşılıkları da verilmiştir. “Codex
Cumanicus I Dizin” ve “Codex Cumanicus II Dizin” başlıkları altında her iki
defterde geçen tüm kelimelerin dizinleri ayrı ayrı yapılmıştır. Dizinde
kelimelerin anlam farklarına, kelimelerin -varsa- Latince, Farsça ve Almanca
karşılıklarına da yer verilmiş, kelimelerin hangi sayfa ve satırlarda kaçar kez
geçtiği de gösterilmiştir. Kelimeler, eğer cümle içinde geçiyorsa dizinde bu
cümlelere de yer verilmiştir. Çalışmada yararlanılan kaynaklar “Kaynakça”
bölümünde belirtilmiştir. Çalışmanın sonunda Codex Cumanicus’un bilgisayar
programları yardımıyla daha okunaklı hale getirilmiş tıpkıbasımı
bulunmaktadır.
1880 yılından sonra ilk kez bütün metin halinde yayımlanan Codex
Cumanicus’un Türkçe olarak yayınlanması öncelikle Türk dünyası açısından
bir kıvanç kaynağıdır. Yazarların titiz, uzun ve yorucu bir çalışma ile ortaya
koydukları bu eserin Türklük bilimine yeni bir kaynak kazandırdığını
belirtiriz.
Hayrullah KAHYA
16 SÖZLÜKTEN OLUŞAN AYRINTILI
TÜRKÇE SÖZLÜK İÇİN LÜTFEN TIKLAYINIZ
TÜRKÇE ADLAR (Aradığınız adı aşağıdaki harflerle arayabilirsiniz.)
A B C Ç D E F G H I İ J K L M N O Ö P R S Ş T U Ü V Y Z
ARAPÇA ADLAR
A B C Ç D E F G H I İ J K L M N O Ö P R S Ş T U Ü V Y Z
>>> SÖZLÜKLERİMİZ: Kökenbilim Sözlüğü (Etimoloji Sözlüğü), Göktürkçe Sözlük, Türkçe Adlar Sözlüğü, Arapça Adlar Sözlüğü, Farsça Adlar Sözlüğü, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Tıp Terimleri Sözlüğü, Hukuk Terimleri Sözlüğü, Felsefe Sözlüğü, Tarih Sözlüğü, Söylence Sözlüğü, Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, Osmanlıca Sözlük, Bilgisayar Terimleri Sözlüğü, Divanı Lügatit Türk Sözlüğü, Kısaltmalar Dizini Sözlüğü, İsimler Sözlüğü (Bebek adları, çocuk adları sözlüğü), Orhun Yazıtları Kelime Tahlilleri, Kutadgu Bilig Sözlüğü, Divanı Hikmet Sözlüğü, Argo Sözlüğü, Yazım Kılavuzu Sözlüğü (İmla Kılavuzu Sözlüğü), Divan Edebiyatı Terimleri Sözlüğü... Yararlı olması dileğiyle…Suat Özer- TDH
